Урысые Федерацием и Конституцие къэралыгъом иполитическэ ыкIи иправовой тхылъ шъхьаI, апшъэрэ юридическэ кIуачIэ иI, хэбзэгъэуцугъэхэм ямэхьанэ ыкIи зэрэзэхэтыщтхэр ащ къегъэнафэ.

ЗэхъокIыныгъэу, тарихъ хъугъэ-шIагъэу къэралыгъом ищыIэныгъэ къыхэ­хъухьагъэр зэкIэ УФ-м и Конституцие ибгъотэщт. Ащ пэпчъ диштэу гъэтэрэзыжьынхэр фашIызэ непэрэ лъэхъаным диштэу зэхэгъэуцогъэ тхылъ хъуным къыфащагъ.
1993-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 12-м мэкъэтынэу зэхащагъэр ары хэгъэгум итхылъ шъхьаIэ зыщаштагъэр. КъыкIэлъыкIорэ 1994-рэ илъэсым УФ-м и Президентэу ащыгъум тетыгъэ Борис Ельциным иунашъокIэ а мафэр къэралыгъо мэфэкI хъугъэ.
1993-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 12-м щыIэгъэ референдумым нэбгырэ миллион 58-м ехъу хэлэжьагъ. Ар хэ­дзакIохэм япроцент 54,8-рэ хъущтыгъ. Нэбгырэ миллион 33-рэ фэдизмэ Конституцием ипроектэу агъэхьазырыгъэм дырагъэштагъ. А мэзэ дэдэм и 25-м Законым кIуачIэ иIэ хъугъэ.
КонституциякIэу текIоныгъэр къыдэзыхыгъэм апшъэрэ къэралыгъо къулыкъухэр зэрэгъэпсыгъэщтхэм зэхъокIыныгъабэ къыхилъхьагъ. Ащ итхагъэр IэубытыпIэ ышIызэ цIыфым ифитыны­гъэхэр къыухъумэн ылъэкIынэу хъугъэ, хьыкумхэм ыкIи къэралыгъо хэбзэ къулы­къухэм Iоф горэ зэхафымэ, Закон шъхьаIэм итхагъэр къыдалъытэнэу рагъэжьагъ.
Закон шъхьаIэм Президентыр къэралыгъом ипэщэнэу къыщеIо, Конститу­цием, цIыфхэм яфитыныгъэхэм, яшъхьа­фитыныгъэ къэухъумэгъэнхэмкIэ пшъэ­рылъэу иIэхэр щыгъэнэфагъэх. Ащ юри­дическэ кIуачIэ иI, Урысые Федерациер зэрэщытэу зэлъеубыты. Хэбзэгъэуцугъэу е нэмыкI актэу къэралыгъом щаштэхэрэр Конституцием пэшIуекIоу гъэпсыгъэхэ хъущтэп. Урысыем и Президент Конституцием теIабэзэ присягэр къехьы.
2009-рэ илъэсым итыгъэгъазэ къэралыгъом ипащэ илъэси 6 пIалъэкIэ, Къэ­ралыгъо Думэм идепутатхэр илъэси 5-кIэ хадзынхэм фэгъэхьыгъэ гъэтэрэзыжьынхэр иIэ хъугъэх.
2020-рэ илъэсым ищылэ мазэ УФ-м и Президентэу Владимир Путиным Федеральнэ ЗэIукIэм фигъэхьыгъэ Джэпса­лъэм Закон шъхьаIэм гъэтэрэзыжьынхэр фэшIыгъэнхэу предложение къыщихьыгъ. Депутатхэм анахьыбэм, парламентхэм япащэхэм, партиехэм яфракциехэм ащ дырагъэштагъ.
ЦIыфхэм яеплъыкIэхэр къыдэлъытэгъэнхэм фэшI мэкъэтынхэр зэхащэгъагъэх. Макъэ ытыным ыныбжь нэсыгъэу къэралыгъом исым ипроцент 67,9-рэ ахэм ахэлэжьагъ, процент 77,9-мэ, ар нэбгырэ миллион 58-м ехъу, дырагъэштагъ. 2020-рэ илъэсым бэдзэогъум и 4-м УФ-м и Конституцие гъэтэрэзы­жьынэу фашIыгъэхэм кIуачIэ яIэ хъугъэ. ПстэумкIи ахэр 206-рэ мэхъух.
ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием зэхъокIыныгъэу къыздихьыгъэхэм апкъ къикIэуи УФ-м и Конституцие гъэтэрызыжьынхэр фашIынхэу хъугъэ ыкIи ахэр къыдэлъытагъэхэу ар икIэрыкIэу къыдагъэкIыжьыгъ.
Илъэс 12-рэ Конституцием и Мафэ зыгъэпсэфыгъоу щытыгъ. УФ-м и Къэралыгъо Думэ IофшIэнымкIэ Кодексым фишIыгъэ гъэтэрэзыжьынхэм къызэращиIорэм тетэу, 2005-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 1-м къыщегъэжьагъэу IофшIэгъу мафэ ар хъужьыгъэ.
ЦIыфхэм Урысыем итхылъ шъхьаIэ хэшIыкIэу фыряIэр зэгъэшIэгъэным фэшI ащ и Мафэ тестхэр зэхащэнхэр ­хэбзэшIу хъугъэ. Мыгъэ я IX-у щыIэщтых, онлайн шIыкIэм тетэу ахэр кIощт. Урысые общественнэ движениеу «Гражданин» зыфиIорэр ары изэхэщакIор. Тихэгъэгу имызакъоу IэкIыб къэралхэу урысыбзэр зыIэкIэлъхэр зэрысхэми ар ащыкIощт. ЗэхэщакIохэм къызэратхы­гъэмкIэ, зыныбжь илъэс 12-м шIокIы­гъэу шIоигъоныгъэ зиIэ пстэури ащ хэлэжьэнхэ алъэкIыщт. Мыгъэ тестхэр нахьыбэу унагъом, ащ обществэм чIыпIэу щиубытырэм афэгъэхьыгъэщтых.
Зыгъэхьазырыгъэр ХЪУТ Нэфсэт.