Адыгэ Республикэм итхакIохэм я Союз зызэхащагъэр илъэс 90-рэ хъугъэ. Ащ фэгъэхьыгъэ гупшысэхэмкIэ, гукъэкIыжьхэмкIэ къыддэгощагъ Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу, Адыгеим, Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Черкесым ялъэпкъ тхакIоу, Адыгэ Республикэм итхакIохэм я Союз ипащэу МэщбэшIэ Исхьакъ.

— Исхьакъ, Адыгэ ­Республикэм итхакIо­хэм я Союз зэхэщэгъэным сыда ублапIэ фэ­хъугъэр?
— ШышъхьэIум, 1934-рэ илъэ­сым СССР-м итхакIохэм я Апэрэ зэфэс Москва щыре­кIокIыгъ. Къэралыгъошхом итха­кIохэм я Союз зэикI зэхэщагъэ хъугъэ. КIэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ Адыгеим щыщэу зэфэсым хэлэжьагъэх. Ахэр СССР-м итхакIохэм я Союз хэхьагъэх, тхэкIо ныбжьыкIэу Пэрэныкъо Мурат кандидатэу къагъэлъэгъуагъ. Бжыхьэм, 1934-рэ илъэсым тхакIохэм я Адыгэ организацие зэхащагъ.
Хэкум ипащэхэм япхыгъэу адыгэ тхакIохэм Iоф ашIэщтыгъ. Хэку комитетым исекретарэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые лъэшэу ынаIэ тетыгъ литературэмрэ культурэмрэ яхэхъоныгъэ.
КIочIакIэхэр литературэм къыхэщэгъэнхэм фэгъэхьыгъэ Iофышхо зэшIуахыщтыгъ. КIэ­рэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Цэй Ибрахьимэ IэпыIэгъушIу афэхъущтыгъэх. А уахътэм зыкъагъэнэфагъ тхэкIо ныбжьыкIэ­хэу Пэрэныкъо Мурат, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Ашкъэнэ Исмахьил, Кобл Билъэустэн ыкIи нэмыкI­хэм. Ашугэу Теуцожь Цыгъо нэужым зэрэ Урысыеу зэлъа­шIагъ.
— ТхакIохэм я Адыгэ организацие зызэхащагъэ лъэхъаным сыд фэдагъа адыгэ литературэр?
— А лъэхъаным ехъулIэу адыгэ литературэр пытэ хьазырэу ылъэ теуцогъагъ, художест­веннэ лъэныкъомкIи, жанрэхэмкIи, шъошэ зэфэшъхьафхэмкIи хэхъоныгъэхэр зышIыгъэ адыга­бзэкIэ тхыгъэхэр хэкум щыти­Iагъэх.
Апэрэ лъагъор пхырызыщыгъэ тхакIохэм лъэпкъым ижэрыIо творчествэ бай агъэфедагъ.
Литературэ лъыкIотагъэхэм яхабзэхэр зэрагъэшIэнымкIэ адыгэ тхакIохэм IэпыIэгъу афэ­хъущтыгъэх урыс литературэм, советскэ прозэм, поэзием щыщ зэдзэкIыгъэхэр. Классикхэу Пуш­киным, Лермонтовым, Нек­расовым, Толстоим, Горькэм, Маяковскэм, Фурмановым, Ост­ровскэм, Ставскэм ыкIи нэ­мыкIхэм яроманхэр, повестьхэр, рассказхэр, усэхэр, поэмэхэр я 20 — 30-рэ илъэсхэм адыгабзэкIэ зэрадзэкIыгъагъэх.
Хэгъэгу зэошхом ыпэкIэ тхэ­кIо ныбжьыкIэхэр адыгэ литературэм къыхэхьагъэх: Андыр­хъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Меркицкэ Рэщыд, НакI Шъалихь, Цухъо Асфар, Тыгъужъ ДышъэкI, ЯхъулIэ Сэфэр, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, нэмыкIхэр.
— Хэгъэгу зэошхор сыдэущтэу къыхэщыгъа адыгэ литературэм?
— Лъэпкъ литературэм зиу­шъомбгъоу, иIэпэIэсэныгъэ ха­хъоу, лъэбэкъу пытэхэр ыдзыщтыгъ. Ау Хэгъэгу зэошхом къы­зэтыригъэуцуагъ, утынышхо адыгэ литературэм къырихыгъ. ТхакIохэр заом кIуагъэх. Пэрэныкъо Мурат, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Павел Резниковым, Алексей Кожемякиным бгъэхалъхьэхэр яIэхэу зэо ужым хэкум къагъэ­зэжьыгъ ыкIи ятворческэ Iоф­шIэн лъагъэкIотагъ. Андырхъое Хъусен (нэужым Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ хъугъэ), Уджыхъу Адылджэрые, Уджыхъу Хъалидэ, Тыгъужъ ДышъэкI лIы­хъужъныгъэ ахэлъэу заом хэ­кIо­дагъэх. 1942-рэ илъэсым къуаджэу Нэтыхъуае Меркицкэ Рэщыдэ фашистхэм щаукIыгъ. Джэнчэтэ Мурат уIэгъэ хьы­лъэ­хэр телъхэу зэо ужым дунаим ехыжьыгъ.
— Хэгъэгу зэошхом ыуж адыгэ литературэм ­сыдэущтэу зыкъиIэты­жьыгъа?
— Адыгэ тхакIохэр заом има­шIо ыпсыхьагъэх, яIэпэIэсэныгъэ нахь зыкъызэрэрагъэIэтыщтым пылъыгъэх, ятворческэ лэжьэн рагъэжьэжьыгъ. Зэоуж апэрэ илъэсхэм заом итемэ адыгэ литературэм ианахь темэ шъхьэIагъ. Ау цIыкIу-цIыкIузэ мамыр щыIакIэм икъэгъэлъэ­-
гъон нахь зыфегъазэ.
Я 50-рэ илъэсхэм ыкIэхэм литературэм къыхэхьэгъэ тхакIо­хэм темакIэхэр, гупшысакIэхэр, еплъыкIакIэхэр къыздахьыгъэх. Ахэм ащыщых Iэшъынэ Хьазрэт, Бэрэтэрэ Хьамид, нэмыкIхэр. Ахэм ятхыгъэхэр адыгэ поэзиемрэ прозэмрэ ялъэоенакIэ хъугъэх.
Нэужым КъумпIыл Къадырбэч, Кощбэе Пщымаф, Пэнэшъу Сэфэр, Къуекъо Налбый, КIэсэбэжъ Къэплъан, Цуекъо Юныс, Нэхэе Руслъан, Бэгъ Нурбый адыгэ литературэм къыхэхьа­гъэх, я 60 — 90-рэ илъэсхэм лъэпкъ литературэм игупшысэ, ыкупкI агъэпытагъ. А уахътэм литературэм щылажьэщтыгъэх Цуекъо Джэхьфар, Мамый Ерэ­джыбэ, Бахъукъо Ерэджыбэ, Теуцожь Хьабибэ, Емыж МулиIэт, Пэрэныкъо Розэ, Гъу­кIэлI Нурбый, Мэхъош Руслъан, Хъа­лыщ Сэфэрбый, ЛIыхэсэ Мухьдин, Хъурмэ Хъусен, ЛъэпцIэ­рышэ Хъалид, Мурэтэ Чэпай, ЩэшIэ Щамсэт, Хъунэго Нуриет, Хъунэго Саидэ, Къуикъо Шы­хьамбый, Дэрбэ Тимур, ГутIэ Санят, Гъыщ Рахьмэт, Мамрыкъо Фатимэ ыкIи нэмыкIхэр. Адыгэ литературэм пкъэушхоу кIэтыгъэх критикхэр: Шъхьэлэхъо Абу, ЩэшIэ Казбек, Къу­ныжъ Мыхьамэт, Цуамыкъо Тыркубый, Мамый Руслъан, ЛъэпцIэрышэ Хъалид.
Адыгэ литературэм щылэ­жьагъэх, непи щэлажьэх урыс тхакIохэр: Алексей Кожемя­киныр, Иван Краснобрыжий, Алексей Пономаревыр, Павел Резниковыр, Евграф Студеникиныр, Валентина Твороговар, Анатолий Пренко, Евгений Са­ловыр, Владимир Цапко, Кирилл Анкудиновыр, Олег Селедцовыр, Насиба Кипке, Елена Позд­няковар, нэмыкIхэри.
— Адыгэ литературэр ылъэ пытэу теуцуагъэу тIон тлъэкIыщта?
— Ары, адыгэ литературэм гъогу къин, гъогу кIыхьэ къыкIугъ. Эпосым, лирикэм, драмэм ижанрэ зэфэшъхьафхэм ащ зы­къыщаIэтыгъ. Лъэпкъ литературэр ылъэ пытэу теуцуагъ. Ащ ишыхьатых адыгэ тхакIохэм къафагъэшъошэгъэ премиехэр. КIэрэщэ Тембот романэу «Насыпым игъогу» пае 1948-рэ илъэсым СССР-м и Къэралыгъо премие къыратыгъ. Сэри усэхэмрэ поэмэхэмрэ зэхэубытагъэу зыдэт тхылъэу «Мэфэгум итыгъэ фаб» зыфиIорэм пае 1981-рэ илъэсым РСФСР-м и Къэралыгъо премие ыкIи 1991-рэ илъэсым СССР-м и Къэралыгъо премие романэу «Бзыикъо заом» пае къысфагъэ­шъошагъэх.
— ЗэкIэми дэгъоу тэшIэ адыгэ литературэм ­уиIахьышIоу хэплъхьагъэм пае нэмыкI тын лъапIэу къыуатыгъэхэри. IофшIэнымкIэ Урысыем и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къыпфагъэшъошагъ, орденхэу «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм апай» зыфи­Iорэм ия II-рэ, я III-рэ, я IV-рэ шъуашэхэр, «Дружбы народов» ыкIи бгъэхалъхьэу «Адыгеим и Щытхъузехь», нэ­мыкIхэри къыуапэсы­гъэх.
— Ары. Нэужым Адыгэ Рес­публикэм и Къэралыгъо премие литературэм ылъэныкъокIэ нэ­мыкI тхакIохэми къаратыгъ: Цуе­къо Юныс, Къуекъо Налбый, Къуикъо Шыхьамбый, ЛIыхэсэ Мухьдин, Дэрбэ Тимур, Анатолий Пренко, ЩэшIэ Щамсэт, Евгений Саловым, Емыж МулиIэт.
Бэрэтэрэ Хьамидэ, Хьэдэ­гъэ­лIэ Аскэр, Еутых Аскэр, Кощ­бэе Пщымаф, Пэнэшъу Сэфэр, Цуекъо Юныс лъэпкъ тхэкIуагъэх, усэкIуагъэх.
Шъхьэлэхъо Абу, ЩэшIэ Казбек, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Мамый Руслъан Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие критикэм ылъэныкъокIэ, Шъхьэлэхъо Абу, Пэнэшъу Сэфэр, ЩэшIэ Щамсэт «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфи­Iорэ тыныр къафагъэшъошагъ.
— Непэрэ мафэм Адыгэ Республикэм итхакIо­хэм я Союз сыд фэдэ Iофа ыгъэцакIэрэр?
— Адыгэ тхакIохэм я Союз «Адыгеим и Щытхъузехь» цIэ лъапIэр къылэжьыгъ. Непи ти­тхакIохэр литературэм дэла­жьэх, щыIэныгъэм илъэмыдж зэфэшъхьафхэр игъэкIотыгъэу къагъэлъэгъоным, шъыпкъагъэ ахэлъэу япроизведениехэр атхын­хэм пылъых.
— Литературнэ-­художественнэ ыкIи общественнэ-политическэ журналэу «Зэкъошны­гъэм» лIэшIэгъу гъогу­шхо къыкIугъ, мыгъэ илъэси 100 хъугъэ. Сыда ащ къежьапIэ фэхъу­гъэр? Сыд фэдэ тарихъа пылъыр?
— 1924-рэ илъэсым, щылэ мазэм и 2-м журналым ехьыщырэу альманахэу «Адыгэ Iэдэбыят угъоигъ» зыфиIорэр Москва къыщыдагъэкIыгъ ипчъа­гъэкIэ минищ хъоу. ГъэсэныгъэмкIэ хэку отделым икомиссие ыугъоигъэхэр нэкIубгъо 64-рэ хъоу мыщ къыдэхьагъэх. ЗэкIэ араб хьарыфкIэ тхыгъагъэ. МэщфэшIу Шъалихьэ ытхыгъэу «Революцием иорэд», Хьаткъо Ахьмэд зэхилъхьагъэу «ЛIы­хъужъ плъыжь», пьесэу «ХьэпсэчIэсым ипкIыхь», «ГущыIэжъхэр», «Нарт Саусырыкъу», «Нарт Шэбатныкъу», «Мэмэт иорэд», «Хъымыщыкъо Пэтэ­рэз», «Бжъэдыгъу пщы-оркъ заом иорэд», «Хьэжъымрэ къо­жъымрэ», «Щынджые быгъу­жъым иорэд», «Хьатх я Къо­кIас», «Нысэщэ орэд», «Джамбэчрэ Хьабибэрэ» апэрэ ­­«Адыгэ Iэдэбыят угъоигъэм» къыдэхьагъэх.
А илъэс дэдэм зичэзыу къы­дэкIыгъоу номер зимыIэу къыхаутыгъэм «Псалъ» фаусыгъ. Ари араб хьарыфкIэ хэутыгъагъ.
1929-рэ илъэсым латин хьарыфымкIэ тхыгъэ литературнэ-­художественнэ сборникэу «Адыгэ шъхьафит» зыфиIорэр Краснодар къыщыдэкIыгъ. Хъуажъ Мыхьамодэ редакторэу ащ иIагъ.
1933-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1947-м нэс альманахым «Тихахъо» цIэу иIагъэр. Ар Адыгэ хэкум итхакIохэм яжурналэу хъугъэ. Мыщ адыгабзэкIи, урысыбзэкIи тхыгъэхэр къыхаутыщтыгъэх. Ащкъэнэ Исма­хьилэ, Уджыхъу Адылджэрые, Теуцожь Цыгъо, Хьаткъо Ахьмэд, КIэрэщэ Тембот, НакI Шъалихьэ, Пэрэныкъо Мурат, КIубэ Щэбан, Лъэустэн Юсыф, Натхъо Долэтхъан, Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымызэ ыкIи нэмыкIхэм ятхыгъэхэр къыдэ­хьагъэх. Хэгъэгу зэошхом ыуж альманахыр адыгабзэкIи, урысыбзэкIи къыдэкIэу регъажьэ. Ащ зэреджагъэхэр «Зэкъош­ныгъ».
— Тхьауегъэпсэу, Ис­хьакъ, гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ. Адыгэ литературэм хэ­хъоныгъэ ышIыным, адыгэ гупшысакIэм цIыфхэр къыфэгъэущыгъэнхэм «Зэкъошны­гъэм» иIахьышIу зэрэхэлъым техъырэхъышэ­рэп. Журналым илIэшIэгъу юбилейкIэ тышъу­фэгушIо. Ащ кIэрыпчын умылъэкIыщт адыгэ тхакIохэм я Союз иIоф­шIэни лъыкIотэнэу ты­фэлъаIо.
Нарт Марзиет.