Мыщ фэдэ шъхьэ зиIэ Iэнэ хъурае АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ щыкIуагъ. Усакlоу, драматургэу, АР-м изаслуженнэ журналистэу Дэрбэ Тимур итвор­чествэ ащ ушъхьагъу фэхъугъ.

Тхакlом ыныбжь мыгъэ илъэс 50 зэрэхъугъэм ыкIи тхылъыкIэхэу къыдигъэкIыгъэхэм ар афэгъэхьыгъагъ. Шlэныгъэлэжьхэр, тхакlохэр, ишъэогъухэр, илъэс пчъагъэхэм дэлэжьагъэхэр ыкIи итворчествэ зикlасэхэр ащ хэлэжьагъэх.
Лъэпкъ тхылъеджапIэм иIофышIэу, Iофтхьабзэр зезыщагъэу Кучмэз Аминэт къызэриIуагъэмкIэ, Дэрбэ Тимур итворчествэ зытегущыIэхэ ашIоигъоу зыра­хъухьагъэр бэшIагъэ. Сыда пIомэ непэ адыгэ литературэр лъызыгъэкIотэрэ адыгэ тхэкIо макIэу тиIэмэ ар ащыщ. Джырэ лъэхъаным итхакIохэм ацIэ къе­пIон хъумэ, апэу угу къэкIырэр Дэрбэ Тимур.
Дэрбэ Тимур — тхакIо, драматург, зэдзэкIакIу, АР-м изаслуженнэ журналист:
— Сэ апэрэ мафэу усэным фэщагъэ сызыхъугъэм щегъэжьагъэу гупшысэ горэхэр сшъхьэ къихьэмэ, джар сэтхыфэ сызэгоуты. Ощх ужым ошIу къызэрэхъу­жьырэм фэдэу, зыстхырэ ужым псынкIэ сыкъэхъужьы.
Тимур итворчествэ лъыплъэхэрэм гу лъатэн алъэкIыщт аужырэ лъэхъаным ащ ытхырэр нахьыбэ зэрэхъугъэм. Илъэ­ситIум зэкIэлъыкIоу тхылъитIу къыдигъэ­кIыгъ: «Намысым насыпыр къыдэкlо» (2023-рэ илъэс), «Дышъэ чапэу дунаир сие» (2024-рэ илъэс). Ежь тхакIом тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, творчествэм фыхихырэ уахътэр нахьыбэ хъугъэ.
— Илъэс 50-м щыщэу 32-рэу сызытхэрэм къыкIоцI сфэлъэкIыщтыгъэр сшIагъэм нахьи нахьыбэу сэлъытэ. Ау джы аужырэ илъэсхэм творчествэм нахь сыфэгъэзэгъэн сэлъэкIы. Ащ изэфэхьысыжь гъэрекIуи, мыгъи къыдэкIыгъэ тхылъхэр. Арышъ, а хэхъоныгъэхэм са­гъэгушIо. Сыфай сапэкIи ар лъызгъэ­кIотэнэу. ПрозэмкIи лъэбэкъухэр сэдзых. ГъэрекIо къыдэкIыгъэ тхылъым апэрэ повестыр къыдэхьагъ, — еIо Тимур.
Тимур непэрэм къыфэзыщэгъэ творческэ гъогур илъэс 15-м итэу ыублэ­гъагъ. Джащыгъум апэрэ усэр ытхыгъагъ. Щэч хэлъэп, шъэожъые Iэтахъом иусэхэр джырэ тхэкIо уцугъэм исатырхэм лъэшэу атекIыщтыгъ, ау ащ дэжьми къызэкIоцIыкIын зылъэкIыщт амалэу хэлъыр ащ къыхэщыщтыгъ.
Бырсыр Батырбый — филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, АР-м гуманитар ушэтынхэмкIэ иинститутэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм бзэшIэныгъэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаI:
— Апэрэ тхыгъэхэу иIэхэм къащегъэ­жьагъэу Дэрбэ Тимур итворчествэ сы­фэнэIуас. Апэрэ нэкIубгъоу ытхыгъэ­хэм сызяджэм «мы тхэкIо ныбжьыкIэу непэ къытхэуцуагъэр адыгэ лъэпкъым усэкIошхо фэхъун ылъэкIыщт» сIогъагъэ. Джы мары тэлъэгъу, сыд фэдэ жанрэмкIи игупшысэ, игулъытэ къыриIотыкIыныр къыдэхъу. ЕтIанэ, ямышIыкIэу, гущыIэ гъэшIэгъонхэмкIэ гупшысэн елъэкIы. Тарихъ лъапсэ зиIэ итхыгъэхэми мы лъэ­ныкъомкIи шIэныгъэ куу зэрэIэкIэ­лъыр къахэщы. Тимур мызэу, мытIоу сыдэлэ­жьэнэу хъугъэ, IэкIыб къэралыгъохэри къызэдэткIухьагъэх. Ащ дэжьым ныбжьы­кIагъэми, иакъыл чъэпхъыгъэу, игущыIа­кIи, изекIуакIи зэтеуцуагъэу сыдигъуи щыт.
ТIэшъу Светлан — АР-м изаслуженнэ журналист, КъТРК-у «Адыгеим» иIофышI:
— Тимуррэ сэрырэ тызызэрэшIэрэр илъэс 30-м къехъугъ. Илъэс 14 тыныбжьэу кIэлэегъэджэ училищым тызэды­чIэхьэгъагъ. Ащ дэжьым усэхэр ытхыхэу щытыгъ. «ТхэкIо бэлахь ухъунышъ, Тимур тыготэу сурэт зытетхыщтыгъ тIожьыщт» тIозэ тысэмэркъэущтыгъ. Джы мары ары зэрэхъужьыгъэри. ЫужыкIэ телевидение­ми тыщызэдэлэжьагъ. Сэ «Къэбархэр» зесщэщтыгъэх, ежь ахэр къыгъэхьазырыщтыгъэх. Къытхыжьыгъэ хъугъэ-шIагъэ къызэрыкIом сызеджэкIэ, рифмэ хэ­лъэу къысщыхъущтыгъ, усэм фэдэу сыкъеджэщтыгъ. Аущтэу зесIокIэ, «ШъыпкъэмкIэ, зыгорэ схэлъ шъуIуа?» ыIощтыгъ.
Тимур ихудожественнэ гущыIэкIэ щы­Iэныгъэм щыхъурэ-щышIэрэр къеIуатэ. Иусэхэм къащиIэтырэ Iофыгъохэр нэбгырэ пэпчъ зэхешIэх ыкIи апхырэкIы, ау ежьыр адырэ пстэумэ зэратекIырэр ахэр икъэлэмыпэкIэ къыриIотыкIын зэрилъэкIырэр ары.
— Непэрэ тхакIор зыгъэгумэкIырэр зэхъокIыгъэп: щыIэныгъэм зэмызэгъыныгъэу, мыхъунэу хэхъухьэхэрэр ары. ГукIэгъур, шIулъэгъур, шIум ылъэныкъокIэ, ем ылъэныкъокIэ хъухэрэр. Ахэр зэкIэ тхакIом къыриIотыкIын фаеу сэ сэлъытэ, — еIо Тимур.
ШIулъэгъуныгъэр, ныбджэгъуныгъэр, пцIыусыныр, нэй-псыягъэр, гузэхашIэхэу ыкIи гупшысэхэу щыIэныгъэм зэригъэуцогъэ чIыпIэм ригъэшIыгъэхэр, лъэпкъым иуз, къырыкIуа­гъэр, игумэкIыгъохэр, тэрэзыр, зэфа­гъэр, тхьагъэпцIыгъэр, хьагъу-шъугъуныгъэр, ным ишIулъэгъу… А пстэури моу мыхъыжъэу, мэкъэ гъэтIылъыгъэкIэ къыIуатэрэм фэд. Ежьыр зэрэпшIэрэм фэшI ащ фэдэ шэныр усэхэм ахэолъагъуа? Хьаумэ, арэущтэу гъэпсыгъэха?
Агъыржьэнэкъо Симхъан — филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, АР-м гуманитар ушэтынхэмкIэ иинсти­тутэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм литературэмкIэ иотдел иIофышIэ ­шъхьаI:
— Батырбый къыIуагъ: «Ау сыдми ыбгъукIэ щытэу щыIэныгъэм хаплъэрэп». Ащ десэгъаштэми сшIэрэп, ежьым къыз­дырегъаштэми сшIэрэп, ау сэ зигугъу сшIыщтым къытыригъэфагъа сIозэ седэ­Iугъ… ЩэшIэ Казбек зыгорэм къыщи­Iогъагъ: «ежьым шэнэу, дунэететыкIэу
иIэр адыгэ литературэм къыхилъхьа­гъэшъ, ари зы гъогу ямышIыкIэу лъэпкъ литературэм хэуцонэу сэгугъэ». Джы непэ казбек зыфиIуагъэм тыкъэсыгъэн фае, сыда зыпIокIэ лирическэ усэхэр тэ тызэсэгъэ лиризмэр арэп. Ар сIозэ ным фэгъэхьыгъэ усэ къэзгъотыгъ, ау тэ ным етхьылIэрэ гущыIэхэм афэдэп ащ игущыIэхэр. СшIогъэшIэгъон. Афэмыдэу гущыIэхэр къегъотых.
Аужырэ илъэсхэм Тимур драматург бэлахьэуи зэлъашIагъ. Ипьесэ техыгъэ спектаклэу «Шыумаф» зыфиlорэр АР-м и Лъэпкъ театрэ щагъэуцугъ. Непэ ащ ирепертуар хэт IофшIэгъэ анахь дэгъу­хэм ар ащыщ. Мызэу, мытIоу респуб­ликэми ращыгъ, къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэм ахагъэлэжьагъ, цIыфхэм яIэгутео инхэри къылэжьыгъэх. Iэнэ хъураеми ащ игугъу къыщашIыгъ. Адыгэ Рес­публикэм и Лъэпкъ театрэ иактерхэм драматургым зэрэфэразэхэр къаIуагъ.
Хьакъуй Анзаур — АР-м изаслужен­нэ артист, АР-м и Лъэпкъ театрэу Цэй Ибрахьимэ ыцIэ зыхьырэм иIофышI:
— «Шыумафэр» Волгоград тщагъэ. Апэрэм «Сыдэущтэу тыхъущта, къагурыIощта мыр?» тIуагъэ, ау тызэрэмыгугъагъэу къычIэкIыгъ, къагурыIуагъ, Iэгу теошхохэр къылэжьыгъ.
Непэ Тимур пьесэ кIэу иI. Ащ ыцIэр «Туманбай». АР-м культурэмкIэ и Министерствэрэ театральнэ зэхахьэмрэ 2023-рэ илъэсым лъэпкъ драматургиемкIэ зичэзыу зэнэкъокъоу зэхащагъэм илъэныкъохэм язэу едзыгъуабэ (актыбэ) хъухэрэмкIэ текIоныгъэр къыщыдихыгъ.
Зэдзэкlэкlо бэлахьэуи Тимур зыкъызэIуихыгъ. А. Пушкиным итхыгъэу «Руслан и Людмила» адыгабзэм рилъхьа­жьыгъ. Жэнэ Къырымызэ ыцlэ зыхьырэ литературнэ зэнэкъокъум апэрэ чlыпlэр къыщыдихыгъ. Непэ адыгабзэм илъ урыс поэмэр тхылъ шъхьафэу къыдэкIыгъ. Iэнэ хъураем къекIолIагъэхэм ар алъэгъун алъэкIыгъ.
Хъуажъ Нуриет — филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, АКъУ-м икафедрэ идоцент:
— Адыгэ литературэм Дэрбэ Тимур чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты. ГъэшIэгъонэу мэгупшысэ, матхэ, адыгабзэр куоу ешIэ. Лъэныкъоу къыIэтыхэрэр гум нэсых. Анахьэу зигугъу къэсшIы сшIоигъор изэдзэкIын Iоф. Пшысэ-поэмэу зэри­дзэкIыгъэу, АКъУ-м къыдигъэкIыгъэр гъэшIэгъон дэд. АдыгабзэкIэ ар къиныгъэ. Зэпыугъохэр фишIыхэзэ зэридзэкIы­жьыгъ. Ащ сурэтхэр фишIыжьыгъэх сурэтышIэу Шан Тенгиз.
ИцIыфыгъэкIи, ишэн-гъэпсыкIэкIи Тимур шапхъэ ашIырэ цIыф. Рихьыжьа­гъэр, къиными, охътабэ текIуадэми, ыкIэм негъэсы. Илъэс пчъагъэхэм иныбджэгъухэу, Iоф дэзышIагъэхэм ыкIи дэзы­шIэхэрэм Iэнэ хъураем ар къыщыха­гъэщыгъ.
Тэу Замир — Урысыем ыкIи АР-м язаслуженнэ журналист, АР-м и ­Лъэпкъ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» ире­дактор шъхьаIэ игуадз:
— Ахэм зэкIэми уасэ афэпшIын фае. ЕтIанэ къыхэзгъэщы сшIоигъор, уикъэлэмыпэ къычIэкIыгъэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэм ащылажьэхэрэр, шъолъырхэр зэфищэшъухэ хъумэ ар насыпыгъ. Тимур итворчествэ ар фызэшIокIы. Тхыгъэ къодыеу, искусствэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щиубыт къодыеу щымытэу, шъолъырхэр, IэкIыбым щыIэ адыгэхэр, зыныбжь хэ­кIотагъэхэмрэ ныбжьыкIэхэмрэ зэфещэх. Арышъ, уитворчествэ лъыбгъэкIотэнэу пфэсэIо.
МэщфэшIу Нэдждэт Адыгэ Хасэм ыцIэкIэ къызэгущыIэм къыхигъэщыгъ IэкIыбым щыIэ адыгэхэм Тимур бэрэ зэрафатхэрэр, хэкурысхэмрэ хэхэсхэмрэ ащ зэрэзэрипхыхэрэр, лъэмыдж папкIэу зэрэхъурэр.
Джащ фэдэу гуфэбэныгъэшхо хэлъэу Iэнэ хъураер сыхьатитIурэ кIуагъэ. Тха­кIом итворчествэ зэрэтегущыIагъэхэм дакIоу иусэхэми къяджагъэх, ичылэ гупсэ пае ытхыгъэ усэу орэдышъом ралъхьагъэм кIэухым едэIугъэх ыкIи гукъэкIыжь хъущт сурэтыр Iофтхьабзэм хэлэжьа­гъэхэм зытырахыгъ. Дэрбэ Тимур непэрэ ныбжьым ехъулIэу ылэжьыгъэ творчест­вэм Iофтхьабзэр изэфэхьысыжьышIу хъугъэ пIоми хъущт. Ау ежь къызэриIуа­гъэмкIэ, ар творчествэм иIахьыкIэ иегъэ­жьапI. ТапэкIэ ащ тхэным хигъэ­хъон имурад, прозэм нахь зыфигъэзэныр игухэлъ.
ШъушIэным пае:
Дэрбэ Тимур 1974-рэ илъэсым къуа­джэу Джэджэхьаблэ къыщыхъугъ. Кlэлэ­егъэджэ училищэу Андырхъое Хъусен ыцlэ зыхьырэр, АКъУ-м и Лъэпкъ факультет, Москва дэт литературнэ институтым и Апшъэрэ литературнэ курсхэр къыухыгъэх. КъТРК-у «Адыгеим» щы­лэжьагъ. 2007 — 2022-рэ илъэсхэм лъэпкъ гъэзетэу Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаlэу lоф ышlагъ. Илъэс 15-м итэу тхэныр ыублагъ. Илъэс 19 ыныбжьэу апэрэ тхылъэу «Огум ишIулъэгъу» (1993) зыфиIорэр къыдигъэкIыгъ. Ащ къыкIэ­лъыкIуагъэх «Гум ишъэф», «КIэлэцIыкIум идунай», «Лъэпкъым ишъэо кIас» «Еджа­кIэ зэтэгъашIэ», «Лъэуж шIуцI», «Лъэхъа­ным инэфапI» «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэ­хэр», «Тэпышэс», «ГъэшIэрэ лъэпэчIас», «Намысым насыпыр къыдэкlо», «Дышъэ чапэу дунаир сие».
Анцокъо Ирин.