Инновационнэ гупчэу «Агробиотехнопарк» зыфиIоу ашIыщтым ылъапсэ уахътэм икапсулэ щыгъэтIылъыгъэным епхыгъэ Iоф­тхьабзэ тыгъуасэ Адыгеим щыкIуагъ.

Инвестиционнэ проектым иублэн епхыгъэ а зэхахьэм хэлэжьагъэх УФ-м мэкъу-мэщымкIэ иминистрэу Оксана Лут, Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат, министрэхэм я Кабинет и Тхьаматэ игуадзэу ЛIыхэсэ Махьмуд, мэкъу-мэщымкIэ министрэу Къуанэ Анзаур, Джэджэ районым ипащэу Андрей Таранухиныр, пшъэдэ­кIыжьэу ыхьырэмкIэ гъунэпкъэ гъэнэфагъэ зиIэ обществэу «Рус­ская Селекция» зыфиIорэм игенеральнэ пащэу, гупчэу ашIыщтымкIэ гъусэныгъэ адызиIэщт Марк Гехт.
Гупчэу ашIыщтым ылъапсэ апэрэ мыжъор щагъэтIылъы зэхъум «уахътэм икапсулэкIэ» заджэхэу шIэныгъэлэжьхэмрэ агробиотехнопаркым ирезидентхэмрэ афэгъэхьыгъэ хъохъухэр зытетхагъэхэр ралъхьагъ. 2030-рэ илъэсым ар къызэIуахыщт. УФ-м мэкъу-мэщымкIэ ими­нистрэ, АР-м и ЛIышъхьэ, шIэныгъэлэжьхэм ялIыкIохэм ягущыIэхэр, зэрафэлъаIохэрэр ащ итых.

«ЦыхьэшIэгъу гъусэхэр зэрэтиIэхэр тигуапэ, республикэм япроизводствэхэр къыщызэ­Iуахынхэм, шъолъырым иэкономикэ ихэхъоныгъэ яIахь ха­шIыхьаным ахэр фэхьазырых. Агробиотехнологиехэм алъэ­ныкъокIэ Адыгеим инновационнэ гупчэ зэрэщызэхащэщтыр мэкъумэщ къыдэгъэкIынымкIэ лъэпкъ пшъэрылъхэм язэшIо­хынкIэ зичэзыу мэхьанэшхо зиIэ лъэбэкъоу тэлъытэ, IэкIыб къэ­ралхэм къащащэфырэ чылап­хъэхэм къакIегъэчыгъэнымкIэ, мэкъумэщ-къыдэгъэкIын технологиехэм алъэныкъокIэ исуверенитет гъэпытэгъэнымкIэ мэхьанэшхо а Iофтхьабзэхэм яI. ЧылэпхъэшIухэм якъыхэхынкIэ хэгъэгум игупчэ пэрытхэм зыкIэ ащыщэу агротехнопаркыр хъуным зэкIэми ткIуачIэ етхьы­лIэщт», — къыхигъэщыгъ рес­публикэм и ЛIышъхьэ.
Инвесторым къызэриIуагъэмкIэ, проектым къыдыхэлъыта­гъэу генетическэ лабораторие гъэшIэгъон агъэпсыщт, ар зыфытегъэпсыхьэгъэщтыр къэкIы­хэрэм ялъэпкъ зэфэшъхьафхэу щыIэхэр тэрэзэу гъэунэфыгъэн­хэр, янэшанэхэр зыфэдэхэр ыкIи нэмыкIхэм зэратекIыхэрэр ушэтыгъэнхэр ары.
Научнэ-ушэтыпIэ лабораториеу ашIырэм научнэ куп 30-м нахь мымакIэу а зы уахътэм Iоф щашIэн алъэкIыщт, «гъэ­псынкIэгъэ селекциекIэ» заджэ­хэрэ шIыкIэр къызыфагъэфедэзэ, мэкъумэщ культурэ лъэп­къыкIэхэр ахэм къыхахыщтых. Резидент 25-мэ зэзэгъыныгъэ­хэр адашIыгъахэх. Ахэм ахэтых шIэныгъэлэжьхэу, селекционер­хэу ыкIи компаниехэу пэрыт технологиехэм якъыхэхын ыкIи ягъэфедэн пылъхэр. Ахэм анэмыкIэу апшъэрэ мэкъумэщ еджапIэхэм ястудентхэми практикэр ащ щахьын, научнэ Iоф­шIэнхэри щатхын алъэкIыщт.

Компанием пэщэныгъэ дызезыхьэхэрэм ащыщэу Марк Гехт къыхигъэщыгъ мы проектым имэхьанэ ыкIи къыIуагъ научнэ гупчэр агробиотехнопарк къодыеу зэрэщымытыщтыр, къэ­кIощт уахътэм Iоф зышIэщт спе­циалистхэр ащ щагъэхьа­зырынхэ алъэкIыщт, Урысыем мэкъу-мэщымкIэ ихэхъоныгъэ яIахьышхо хашIыхьащт.
«Экосистемэм иублапIэу мыр хъущт, селекциехэмкIэ хэгъэгум илъэсыбэмэ къакIоцI гъэхъагъэ­хэр ышIынхэмкIэ ащ ишIогъэ­шхо къэкIощт. 2030-рэ илъэсым нэс агробиопаркым культурэ лъэпкъ зэфэшъхьафыкIэу 30-м нахь мымакIэу къыщыхахын алъэкIыщт. Ащ фэшъхьафэу агротехнологиякIэхэри къыхахыщтых, мэкъумэщ къыдэгъэкIыным ылъэныкъокIэ тихэгъэгу анахь пэщэныгъэ зыIыгъхэм ахэтыным иамали ащ къытыщт», — къыIуагъ Марк Гехт.
2025-рэ илъэсым IофшIэнхэр аухынхэу ары, научнэ ушэтынхэр 2026-рэ илъэсым икъихьэгъум рагъэжьэщтых. Инвестициехэр сомэ миллион 900-м нэсыщтых, ахэм ащыщэу сомэ миллион 450-р УФ-м мэкъу-мэщымкIэ и Министерствэ дашIыгъэ зэзэгъыныгъэу субсидиер федеральнэ бюджетым къыхэгъэкIыгъэным тегъэпсыхьагъэм диштэрэ грант фэдэу щытыщт.

Инвесторым Адыгеим щы­пхырищырэ ятIонэрэ проектэу хъугъэ псэупIэу Нижний Айрюм дэжь щашIырэр. Агробиотехнопаркыр селекционнэ гупчакIэм дэжь щашIы, мы илъэсым Iоныгъом ащ иапэрэ чэзыу атIупщыгъагъ. Оксана Лутрэ КъумпIыл Муратрэ ащ зыщэIэхэм агропредприятием иIофхэр зэ­рэкIохэрэм зыщагъэгъозагъ. Марк Гехт къыхигъэщыгъ хэгъэ­гум ичIыгулэжьхэм чылэпхъэ дэгъу дэдэхэр аIэкIэгъэхьэгъэнхэмкIэ гупчакIэм амал къызэритыщтыр. Ащ пае чылапхъэхэм язытет уасэ фэзышIыщт лабораториери агъэпсыгъ. Дагъэ зыхашIыкIыщтхэм ячылапхъэхэр зыукъэбзыщт, шынэгъакIэ нэмысыным телъытагъэу зыщаIыгъыщт заводри ашIыгъ. Предприятием нэбгырэ 70-м фэдизмэ Iоф щашIэ. Мы илъэсыр имыкIызэ IофшIэпIэ 90-м ехъу щыIэ хъунэу мэгугъэх. Ащ щылажьэхэрэм янахьыбэр респуб­ликэм щыпсэурэ цIыфых.

2025-рэ илъэсым чылапхъэ­хэм якъыхэхын фэгъэхьыгъэ гуп­чэм «фитотроннэ комплекс­кIэ» заджэхэрэр къыщызэIуа­хыщт. Мыщ фабэу чIэтын фаер, къэкIыхэрэм япхыгъэ Iофтхьабзэу зэрахьащтхэр зэкIэ автоматическэу зэшIохыгъэ хъущтых. Илъэс тешIэмэ, агробиотехнопаркэу къызэIуахыщтым шIэ­ныгъэлэжьхэм Iоф щадашIэн алъэкIыщт лъэпкъыкIэ зэфэ­шъхьафхэм. А пстэуми амал къатыщт лъэпкъышIухэм якъы­хэхынкIэ научнэ проектхэр щы­Iэныгъэм щыпхырыщыгъэнхэмкIэ.
«ЧIыгулэжьхэм хэгъэгум ­къы­щагъэхьазырыгъэ чылэпхъэ дэгъухэр аIэкIэгъэхьэгъэнхэм иIо­фыгъо анахь мэхьанэшхо зиIэхэм зыкIэ ащыщ. Предприя­тиякIэм ар зэшIохыгъэ хъуным иамал къытыщт. Тэри лъэныкъо пстэумкIи компанием тишIуагъэ тапэкIи едгъэкIыщт. Тифермерхэм игъо афэтлъэгъущт хэгъэгум къыщагъэхьазырыгъэ чылапхъэхэр агъэфедэнхэу. Хэгъэгум ипащэхэр къызэрэддеIэхэрэр къызфэдгъэфедэзэ, нэмыкI лъэныкъохэмкIи ыпэкIэ тылъыкIотэщт, гъэхъагъэхэр тшIыщтых», — къыхигъэщыгъ АР-м и ЛIышъхьэ.
ШIэныгъэр
ылъапсэу
Мэкъумэщ къыдэгъэкIыжьын лъэныкъом хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным пае екIолIэкIакIэхэм якъыхэхын зыщытегущыIэгъэхэ зэIукIэ Оксана Лутрэ КъумпIыл Муратрэ шIэныгъэлэжьхэм адыряIагъ.
УФ-м мэкъу-мэщымкIэ иминистрэ къыкIигъэтхъыгъ Адыгеим имэкъумэщышIэхэмрэ ихэбзэ къулыкъухэмрэ Iофэу ашIагъэм шIуагъэ къызэрихьыгъэр. Мэкъумэщ-къыдэгъэкIыжьынымкIэ предпринимательствэм зы­зэриушъомбгъурэм, къэралыгъо программэу «Къоджэ псэу­пIэ­хэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэм иIофыгъохэр зэрэпхыращыхэрэм ыкIи мэкъумэщышIэхэм IэпыIэгъу зэрара­гъэгъотырэм яшIуагъэкIэ мэкъу-мэщым илъэныкъо зэфэ­шъхьафхэмкIэ хэхъоныгъэу рес­публикэм ышIыгъэхэм ар къатегущыIагъ.
Аужырэ илъэсхэм Адыгеим мэкъу-мэщым чанэу хэхъоныгъэ щешIы. Мэкъу-мэщымкIэ Ми­нистерствэм ипащэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ шIагъэ щыI. Селекциемрэ чылэпхъэ къыхэхынымрэкIэ проектышхохэм ягъэ­цэкIэн республикэм амал къыритыщт Къыблэм имызакъоу, къэралыгъоми имэкъумэщ къыдэгъэкIыжьын лъэныкъокIэ шIэныгъэ-къыдэгъэкIын гупчэ Адыгеир хъунымкIэ.

Адыгеим и ЛIышъхьэ Уры­сыем мэкъу-мэщымкIэ и Ми­нистерствэ рэзэныгъэ гущыIэхэр фигъэзагъэх мэкъумэщ-­къыдэгъэкIыжьын хъызмэтым ылъэныкъокIэ программэхэм япхырыщынкIэ IэпыIэгъу къызэ­рафэхъугъэм пае, къэралыгъо программэу «Къоджэ псэупIэ­хэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэри ахэм ащыщ. Ащ къыдыхилъытэрэ фэIо-фашIэхэм япхырыщын илъэси 5-м къы­кIоцI Адыгеим сомэ мил­лиарди 6-м ехъу щыпэIуагъэ­хьагъ. Псэолъи 173-рэ щашIыгъ ыкIи щагъэцэкIэжьыгъ. Къихьащт илъэсымкIэ агъэнафэрэр сомэ миллиард 1,6-рэ. Программэр зэкIэ районхэм ащыпхыращыгъ, ащ зэ­фэхьысыжьэу фэ­хъугъэхэм цIыф­хэм осэшIу фашIыгъах.

«ЧIыгулэжьыныр — Адыгеим иэкономикэкIэ анахь шъхьа­Iэхэм ыкIи анахь зыщыгугъы­хэрэм ащыщ. Мэкъумэщ къы­дэгъэкIыжьыным хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным лъэшэу тынаIэ тетэгъэты. Къэралыгъом и Пра­вительствэ, Урысыем мэкъу-мэщымкIэ и Министерствэ къызэрэддэIэпыIэхэрэм ишIуагъэкIэ мы лъэныкъом тиреспубликэ зыпкъитыныгъэ щыриI», — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат.
Республикэм ипащэ джащ фэдэу къыIотагъ мэкъумэщ-къы­дэгъэкIыжьын хъызмэтымкIэ шъолъырым икъэгъэлъэгъонхэр зыфэдэхэр. ГущыIэм пае, мэкъу-мэщымкIэ мы илъэсым имэзи 9-м къыкIоцI къахьы­жьыгъэм хэхъуагъ ыкIи проценти 103,4-рэ хъугъэ. Былымхъунымрэ чъыгхэтэ лэжьынымрэ яшIуагъэкIэ мы къэгъэлъэгъонхэм анэсыгъэх. Республикэм имэкъумэщышIэхэм фышъхьэ ыкIи джэнч лъэпкъ лэжьыгъэ тонн мин 604,9-рэ аугъоижьыгъ, гъэрекIорэ пчъагъэхэм ар проценти 8-кIэ анахьыб. Пынджэу тонн мин 54-рэ аугъоижьыгъ, мы пчъагъэр 2023-рэ илъэсым къахьыжьыгъэм процент 28,6-кIэ нахьыб, пхъэшъхьэ-мышъхьэу ыкIи маркIоу къахьыжьыгъэр тонн 54,8-рэ, икIыгъэ илъэсым нахьи мыгъэ мы пчъагъэм процент 80,9-рэ хэхъуагъ. Оксана Лут къызэрэкIигъэтхъыгъэмкIэ, пынджымкIэ пшъэрылъ гъэнэфагъэхэр къэралыгъом къе­гъэу­цух, мы IофыгъомкIэ бэкIэ зы­щыгугъхэрэр Адыгеимрэ Краснодар краимрэ. Гъомылэпхъэ къыдэгъэкIынымкIи къэ­гъэлъэгъон дэгъухэр Адыгеим иIэх, ащ къегъэлъагъо УФ-м и Президентэу Владимир Путиным къызэригъэнэфагъэу, мэкъумэщ-­къыдэгъэкIыжьын хъызмэтым къыщашIырэм 2030-рэ илъэсым нэс процент 25-м нахь мымакIэу, 2021-рэ илъэсым егъэ­пшагъэу, хэгъэхъогъэн зэрэ­фаем Адыгеим зэрэщыдэлэ­жьагъэхэр.
ЗэфэхьысыжьхэмкIэ, гъомы­лэпхъэ къыдэгъэкIыжьыным ылъэныкъокIэ мы илъэсым имэзи 9-кIэ хахъор проценти 107-рэ, шъонхэмкIэ — проценти 127,4-рэ. Курпэхэр фэди 4,3-кIэ нахьыб, зэшъохэрэ псыр — фэди 2,6-кIэ нахьыбэ ашIыгъ, лым — процент 92-кIэ, дагъэм — процент 87-рэ, IэшIуIушIухэм процент 26-рэ, псыIэшIухэмрэ сабыйхэм апае шхынхэмрэ процент 22-рэ, ­тхъум — процент 21-рэ, къуаехэм ыкIи ахэм ахэшIыкIы­гъэхэм процент 16 ахагъэ­хъуагъ. ТапэкIи мэкъумэщ къы­дэгъэкIыжьыным хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным пае инвести­циехэр къыращалIэх. 2022-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыге­им Iоф щешIэ щэ-къыдэгъэ­кIыжьын комплексышхоу пчэныщэм дэлажьэу «Мирный» зыфиIорэм. ИкIыгъэ илъэсым къыщыублагъэу дагъэм икъы­дэгъэкIын пылъ заводым ыкIи Мыекъопэ спиртышI хъызмэтшIапIэм яIофшIэн рагъэжьэ­жьыгъ. Джырэ уахътэм инвестпроектхэу дэгъэхэщын заводым ыкIи пынджыр къэзышIыщт хъызмэтшIэпIищым яшIын те­гъэпсыхьагъэхэр зэшIуахых. Джащ фэдэу мэкъумэщ къы­дэгъэкIыжьыным тегъэпсыхьэгъэ хъызмэтшIапIэхэу чэтылым, щэ­хэкIхэм, шъон зэфэшъхьафхэм якъыдэгъэкIынкIэ Iоф зышIэхэрэр лъэхъаным диштэу зэтырагъэпсыхьэх, акIуачIэ хагъахъо. Республикэм исоциальнэ-экономическэ хэхъоныгъэкIэ программакIэу агъэхьазырырэм хагъэхьагъэх Iофы­гъохэу маркIо лъэпкъ зэфэшъхьафхэмрэ хэтэрыкIхэу ухъумапIэхэм къащагъэкIыхэрэмрэ якъыдэгъэкIын IэпыIэгъу егъэгъотыгъэныр. Зыщыгугъыхэрэр — 2030-рэ илъэсым ехъулIэу хэтэрыкI ыкIи маркIо лъэпкъ тонн 500-м ехъу, IофшIэпIэ чIыпIи 120-м нахь мымакIэу гъэпсыгъэныр. Джырэ уахътэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ-мэркIо гъэ­тIысыгъэу республикэм иIэр гектар мини 4,7-рэ, мыхэм ащыщэу гектар 2000-р псынкIэу къэкIырэ чъыгхатэх. Джырэблагъэ джыри гектар 800-м ехъу агъэтIысхьащт.
Мэкъу-мэщым къыщыда­гъэ­кIырэм ихъэгъэхъон фэIорышIэ­хэрэм ащыщ мэкъумэщ лэжьыгъэшIапIэхэр шIуагъэ хэлъэу гъэфедэгъэнхэм ыкIи мелиоративнэ комплексым ха­хъохэр егъэшIыгъэнхэм афэ­гъэхьыгъэ программэр. Ар дэ­дэм фэIорышIэх лэжьыгъэ чы­лап­хъэхэм ыкIи селекцием яхэгъэ­хъонкIэ амалэу щыIэхэр.
«Мэкъумэщ-къыдэгъэкIыжьын хъызмэтым технологическэ амалэу иIэхэр гъэпытэгъэнхэм пае шIэныгъэмрэ сатыумрэ зэрэзэдэлажьэхэрэм ахэдгъэ­хъощт, шIэныгъэ шэпхъакIэхэм якъыхэгъэщын, мэкъу-мэщым щылэжьэщтхэу мы лъэныкъор зисэнэхьатхэм ыкIи шIэныгъэкIэ зыушэтыхэрэм ягъэхьазырын тыдэлэжьэщт», — къыхигъэ­щыгъ КъумпIыл Мурат.
ШIыкIэ-амалыкIэхэр мэкъу­мэщ-къыдэгъэкIыжьын хъызмэтым хэгъэхьэгъэнхэм фэгъэхьыгъэ Iофыгъохэм Iэнэ хъураем игъэкIотыгъэу щатегущыIагъэх. ШIэныгъэ ушэтынхэр мэкъумэщ лъэныкъом щагъэфедэзэ ащ зыкъызэрэрагъэIэтыщтымкIэ УФ-м мэкъу-мэщымкIэ ими­нистрэ ыкIи АР-м и ЛIышъхьэ шIэныгъэ сообществэм илIыкIохэр, урысые шIэныгъэ гуп­чэ­хэм япащэхэр ыкIи Адыгеимрэ Краснодар краимрэ ярек­­торхэр ягъусэхэу яшIошI­хэмкIэ зэхъожьыгъэх.
А лъэныкъомкIэ республикэм щашIыгъэ лъэбэкъухэм Адыгеим и ЛIышъхьэ ягугъу къышIыгъ. Ахэм ащыщых — МкъТУ-м мэкъу-мэщымкIэ Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо ин­ститутыр зэрэхагъэхьагъэр; Моск­ва къэралыгъо универ­ситетыр иIэпыIэгъоу АКъУ-м шIэныгъэ-гъэсэныгъэ зэхахьэу «Вернадский — Республика Адыгея» зыфиIорэр зэрэща­гъэпсыгъэр. Ащ нэмыкIэу, къэ­кIыхэрэм ягенетическэ амалхэр зыщаушэтырэ Урысые институтэу Н. И. Вавиловым ыцIэ зыхьырэм Мыекъопэ ушэтэкIо станциер ягъусэу зэрэдэла­жьэ­хэрэм хэхъо. Джащ фэдэу рес­публикэм чIыгулэжьынымкIэ классищ щызэхэщагъ ыкIи а лъэныкъомкIэ IофшIэныр лъэ­кIуатэ. Агробиотехнологием ылъэныкъокIэ Адыгеим инновационнэ гупчэ щышIыгъэныр — мэкъумэщ-къыдэгъэкIыжьын хъызмэтымкIэ пшъэрылъхэм алъэныкъокIэ мэхьанэ зиIэ лъэбэкъу. КъызэрэкIагъэтхъыгъэмкIэ, Iофэу зэхащагъэхэм яшIуагъэкIэ Адыгеим шIэны­гъэлэжьхэр, сатыур, чIыгулэжьхэр ыкIи студентхэр зыфищэн ылъэкIыщтых Агробиотехно­паркым ушэтыныкIэхэр щашIынхэм пае.
«ШIыкIэ-амалыкIэхэр мэкъу­мэщ-къыдэгъэкIыжьын хъызмэтым хэдгъэхьанхэм тапэкIи Iоф дэтшIэщт, селекцием ыкIи чылапхъэхэм якъыхэхын респуб­ликэм ащыхэхъоным IэпыIэгъу тыфэхъущт. Ащ пае шIагъэхэр тиIэх: а лъэныкъомкIэ шIэны­гъэу, гъэсэныгъэу шъолъырым илъхэм тапэкIэ тылъыкIотэн тлъэкIынэу амалхэр къатых», — хигъэунэфыкIыгъ КъумпIыл Мурат.
АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу
Сурэтхэр: А. Гусев.