Адыгэ Республикэм иапэрэ Президентэу, экономикэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемикэу, МГИМО-м ипрофессор гъэшIуагъэу, РАН-м экологиемкIэ и Академие, информатизациемкIэ Дунэе академием ахэтэу Джарымэ Аслъан Алый ыкъом ыныбжь илъэс 85-рэ зэрэхъугъэр тихэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралхэм арыс адыгэхэм непэ хагъэунэфыкIы.

Джарымэ Аслъан Адыгэ РеспубликэмкIэ Кощхьэблэ районым ит къуаджэу Еджэркъуае щыпсэурэ мэкъумэщышIэ унагъом къихъухьагъ. Iэдэб зыхэлъ, Iоф­шIэкIошхоу щытыгъэхэ янэрэ ятэрэ акъо пIуныгъэ дэгъурэ гъэсэныгъэрэ егъэгъоты­гъэнхэм апае алъэкI къагъэнагъэп. Ащ Пшызэ мэкъумэщ институтыр сэнэхьатэу «шIэныгъэлэжь-агроном» зыфиIорэмкIэ къыухыгъ, ащ къыкIэлъыкIуагъэх аспирантурэмрэ кандидат диссертациемрэ. 1985-рэ илъэсым общественнэ шIэныгъэхэмкIэ академиеу КПСС-м и ЦК щызэхэщагъэр къыухыгъ, экономикэ шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ.
ШIэныгъэ куоу иIэмрэ щыIэныгъэм къы­хи­хыгъэ IэпэIэсэныгъэмрэ яшIуагъэкIэ колхозым иагрономэу IофшIэныр ригъажьи, Адыгэ Республикэм иапэрэ Президент IэнэтIэшхом екIурэ гъогур зэпичын ылъэ­кIыгъ. Ащ IэпэIэсэныгъэшхо хэлъэу, иIорэ ишIэрэ зэтефэжьхэу, цIыфхэм ыгу афызэIухыгъэу, лъытэныгъэ афишIэу ипшъэ­рылъхэр ыгъэцэкIагъэх. Анахь шъхьаIэр — а Президент IэнэтIэшхоу рапэсыгъэр, ушэтыпIэшхор зэрифэшъуашэу, ицIыфыгъи къыкIыримыгъэчэу зэрихьан зэрилъэкIыгъэр ары.
Адыгэ Республикэм иобщественнэ хэхъоныгъэкIэ къэуцурэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ шIэныгъэу, къулайныгъэу, амалэу иIэр зэкIэ къызфигъэфедэзэ, къытефэрэр чанэу ыгъэцакIэщтыгъ. 1990-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкум инароднэ депутатхэм я Совет пэщэныгъэ дызэрихьэу зырегъажьэм Урысые Федерацием ишъолъырхэу ежь-ежьырэу зиIоф­хэр зезыхьэхэрэм ястатус лъыкIахьэу Адыгеир шIыгъэным кIэщакIо фэхъугъагъ. Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ зыщы­хъущт лъэхъэнэ къиным тефэгъагъ Джарымэ Аслъан ащ иапэрэ Президентэу зыхъугъэр. Арышъ, Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ хъунымкIэ ащ зэшIуихы­гъэм уасэ фэшIыгъуай. Республикэм истатус иIэ зэхъуми Краснодар краим илъэси 10 пчъагъэм зэпхыныгъэ пытэу дыриIагъэр Адыгемим зэпигъугъэп. Фэсакъыпэзэ, зэкIэ зэпищэчызэ ащ зэрихьэгъэ политикэм ишIуагъэкIэ бырсыр е зэпэуцужьыныгъэ гори къахэмытаджэу хъызмэтымкIи, культурэмкIи Краснодар краим дыряIэ хъугъэ зэпхыныгъэхэр къагъэнэжьынхэ алъэкIыгъ.
Джарымэ Аслъан Адыгеим пэщэныгъэ зыщыдызэрихьэгъэ илъэсхэм къэралыгъо гъэпсыкIэу Адыгэ Республикэм иIэр нахь пытэ хъугъэ, культурэм, гъэсэныгъэм, лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм хэхъоныгъэ ашIыгъ, IэкIыб къэралхэм арыс тилъэпкъэгъухэм адытиIэ зэпхыныгъэхэми заушъомбгъугъ. Адыгеири, ащ и Президенти зэрэдунаеу щызэлъашIэнхэмкIэ зишIогъэшхо къэкIуагъэхэм ащыщых мамыр Iофыгъоу ащ зэшIуихыгъэхэр. Урысые Федерацием IэкIыб къэрал IофхэмкIэ и Министерствэ игъусэу IэкIыб къэралхэм арыфэгъэ тилъэпкъэгъухэм яIофыгъохэм язэшIохын илъэс заулэрэ ар ыуж итыгъ. Ащ зэрихьэгъэ Iофтхьабзэхэм яшIуагъэкIэ заор зыщыкIорэ Косово къикIыжьхи адыгэ унэгъуипшI пчъагъэмэ ятарихъ чIыгужъ къагъэзэжьыгъагъ. ЩыIэкIэ-псэукIэ амал тэрэз ятыгъэнымкIэ ыкIи тиобществэ ахэр хэгъозэнхэмкIэ Iофыгъуабэ А. Джарымэм зэшIуихыгъ.
Президентэу зыщэт лъэхъаным Грузием техэкIо политикэр пхырищызэ Абхъа­зым ришIылIэгъэ заом илъэхъан ткъош абхъазхэм IэпыIэгъу ятыгъэнымкIи ишIуа­гъэ къыгъэкIогъагъ. Грузин-абхъаз зэпэуцужьыр мамырэу зэшIохыгъэным иIахьэу ащ хишIыхьагъэм пае дунэе шIухьафтынэу «За содействие миру на Кавказе» зыфи­Iорэр Джарымэ Аслъан къыфагъэшъошэгъагъ. Кавказ заор заухыгъэр илъэси 130-рэ зыщыхъурэм ехъулIэу Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм афэкIорэ Джэпса­лъэу Урысые Федерацием и Президент къышIыгъэм игъэхьазырыни чанэу ар зэрэхэлэжьагъэм мэхьанэшхо иIэу сэлъы­тэ. 1994-рэ илъэсым, жъоныгъуакIэм и 21-м Борис Ельциныр а Джэпсалъэм къеджэгъагъ. Нэфагъэ хэлъэу ащ къыщи­Iощтыгъ къушъхьэчIэсхэм шъхьафитныгъэ банэу ашIыгъагъэр зэфагъэ зыхэлъ заоу зэрэщытыгъэр.
1997-рэ илъэсым, щылэ мазэм Адыгэ Республикэм и Президент ятIонэрэ пIалъэ­кIэ хадзыжьыгъагъ. А илъэсхэми гъэпсын IофшIэнышхор ащ лъигъэкIотагъ. Джарымэ Аслъан зэшIуихыгъэ Iофхэм яшIуагъэкIэ Адыгэ кIэлэегъэджэ институтыр университет ашIыжьыгъагъ. IофышIэхэм яухьазырынкIэ фонд щыIэ хъугъагъэ, ащ амал къытыгъ республикэм иеджапIэхэр къэзыухыгъэ нэбгыришъэ пчъагъэмэ Уры­сыем ыкIи IэкIыб къэралхэм арыт апшъэрэ еджэпIэ цIэрыIохэм гъэсэныгъэ ащызэрагъэгъотынэу. ГущыIэм пае, а илъэсхэм нэбгырэ 20 фэдизмэ дунэе зэфыщытыкIэхэмкIэ институтэу Москва дэтыр къаухыгъ, ежь А. Джарымэр МГИМО-м ипрофессор гъэшIуагъэу хъугъэ. Ар къэзыухыгъэмэ ащыщыбэм непэ дипломатием ылъэныкъокIэ Iоф ашIэ, культурэмкIи гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр ашIыгъэх. Къыхэ­гъэщыгъэн фае Адыгэ симфоническэ оркестрэр зэрэзэхащагъэр, творческэ коллективыкIэхэу «Ислъамыер», «Налмэ­сыр», «Русская удаль» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэри щыIэхэ зэрэхъугъэр. Респуб­ликэм ежь иеу телевидение иIэ хъугъэ, мэщытышхо агъэпсыгъ.
Джарымэ Аслъан, бгъэшIэгъон икъоу, лъэныкъуабэхэмкIэ IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу гъэхъэгъэшхохэр ышIыгъэх. Студентызэ спортым пыщагъэ хъугъагъэ. СамбэмкIэ СССР-м спортымкIэ имастер, Урысыем ичемпион хъугъэ, Советскэ Союзым ипервенствэ текIоныгъэр къыщыдихыгъ, 2000-рэ илъэсым ветеранхэм азыфагу щыкIогъэ зэнэкъокъум зыхэлажьэм, самбэмкIэ дунаим ичемпион хъугъэ.
Адыгэ шэн-хэбзэ дахэхэм, дипломатием ылъэныкъокIэ Тхьэм къыхилъхьэгъэ сэнаущыгъэм, зэхэщэн IофшIэнымкIэ Iэпэ­Iэсэныгъэшхоу хэлъым яшIуагъэ къэ­кIуагъ дипломатическэ Iофэу нэужым зыфэгъэзагъэ хъугъэмкIэ. А. А. Джарымэм пIэлъитIурэ Президент IэнатIэр зегъэцэкIэ нэужым Генеральнэ консулэу Варнэ (Болгарием) агъакIо. Урысыемрэ Болгариемрэ лIэшIэгъу пчъагъэхэм азыфагу илъыгъэ къошныгъэ зэфыщытыкIэхэм къакIимычыным пае бэ ащ зэшIуихыгъэр.
Сэ сшъхьэкIэ, цIыфхэм янахьыбэри ары зэрэщытыр, сыгу зыфакIохэрэр Iэдэбышхо, гуетыныгъэ зыхэлъ, зышъхьэ уасэ фэзышIыжьышъурэ цIыфхэр ары. ЩыIэныгъэми ащ фэдэ цIыфхэм лъытэныгъэ щафашIы ыкIи зафакъудыи. Джащ фэд Джарымэ Аслъан: Iэдэбышхо хэлъ, зыхэт­хэм ренэу лъытэныгъэ афешIы, зэхешIыкIых, гущыIэгъу уфэхъуми, къызэрыкIоу зэрэщытым гу лъымытэнэу хъурэп. Культурэшхоу ыкIи цIыфыгъэшхоу хэлъыр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. Джары цIыфхэми ащ уасэ зыкIыфашIырэр ыкIи зыкъызкIыфакъудыирэр.
А цIыф гъэшIэгъоным сэри синасып къыхьыгъ заулэрэ Москва, сыкъызщыхъу­гъэ Къэрэщэе-Черкесием ыкIи Адыгеим гущыIэгъу сащыфэхъунэу. Сыдигъуи ыгу зэIухыгъэу, нэгушIоу ар къыбдэгущыIэ. Интернационалист шъыпкъ зыфаIорэм фэд. Гуфэбэныгъэ хэлъэу ащ къысфиIотэгъагъ IэкIыб къэралхэм (Саудовскэ Аравием, Иорданием ыкIи нэмыкIхэм) арыс адыгэхэм адыриIэгъэ зэIукIэгъухэм афэгъэхьыгъэу. Джащ фэдэу Адыгеим щыщхэу Москва щыпсэухэрэми игуапэу ягугъу къысфишIыщтыгъ. Анахьэу ынаIэ зытетыгъэр Урысыем и ЛIыхъужъэу, заслуженнэ летчик-ушэтакIоу Мызэгъ Владимир КIэм­гуе ыкъор ары. Тихэгъэгу ицIыф цIэрыIохэм зыкIэ ащыщым ипсауныгъэ изытет илъэсыбэрэ сылъыплъэнэу ыкIи сеIэзэнэу хъугъагъэ. Аслъан Алый ыкъор Москва къакIо къэс къысэлъэIущтыгъ адыгэхэм ямызакъоу, зэрэхэгъэгоу зэрыгушхорэ а цIыф хьалэмэтым лъэшэу сынаIэ тезгъэтынэу. Сэри сшынахьыжъым фэдэу ар слъытэщтыгъэ, щэIэфэ сынаIи тезгъэтыгъ. ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, Къэралыгъо шIухьафтыныр гъогогъуитIо къызыфагъэшъошэгъэ академикэу ГъукIэлI Юрэ Хьаджбирам ыкъом, Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу МэщбэшIэ Исхьакъ, генерал-лейтенантэу Быжь Айтэч ыкIи нэмыкIхэм шъхьэкIэфэшхорэ гуфэбэныгъэрэ ащ афыриI. СичIыпIэгъухэу, Социалистическэ IофшIакIэм и ЛIыхъужъэу Аргун ПIатIэрэ Аращыкъо Къаншъаорэ зэрафыщытыгъэри агъэшIагъоу бэрэ къаIо­тэ­жьы. Къаншъау Мурзабэч ыкъом ыныбжь илъэс 90-рэ зэхъум Адыгеим къикIыгъэ хьэкIэ купэу МэщбэшIэ Исхьакъ, профессорэу Хъунэго Рэщыдэ зыхэтыгъэ­хэм ыкIи Джарымэ Аслъан зипэщагъэхэм сэ сапэгъокIыгъагъ. Ащ фэдэ зэIукIэгъу­хэм зэ­къошныгъэ-фэбагъэу ахэлъыгъэр гущыIэкIэ къэпIон плъэкIынэу щытыгъэп.
Хэгъэгум осэшхо къафишIыгъ Джарымэ Аслъан гъэхъагъэу иIэхэм, орденхэмрэ медальхэмрэ бэу къыфагъэшъошагъэх. Ахэм ащыщых орденэу «Хэгъэгум ыпа­шъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм апай» зыфи­Iорэр, Зэкъошныгъэм иорден, орденхэу «Щытхъум итамыгъ», «Честь и слава» (Абхъазыр, 2008-рэ илъэс) зыфиIохэрэр. Джащ фэдэу дунэе шIухьафтынэу «Кавказым мамырныгъэ илъыным иIахь зэрэхишIыхьагъэм пай», медальхэу «Пшызэ IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ», «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Ащ нэмыкIэу Абхъазымрэ Мые­къуапэрэ яцIыф гъэшIуагъэу щыт. Къуа­джэу Кощхьаблэ иурамхэм ащыщ ыкIи къызщыхъугъэ къуаджэу Еджэркъуае дэт еджапIэм А. А. Джарымэм ыцIэ афау­сыгъ.
Лъытэныгъэ зыфэсшIэу Аслъан Алый ыкъор! Къэралыгъо ыкIи общественнэ Iофышхоу бгъэцэкIагъэмкIэ адыгэ лъэпкъыр Урысыеми, дунаими нахь игъэкIотыгъэу ащызэлъашIэным уиIахьышхо хэпшIыхьагъ. УимэфэкIкIэ сыпфэлъаIо псауныгъэ пытэ, щыIэкIэшIу, насып уиIэнэу, джыри илъэсыбэ къэбгъэшIэнэу!
Даур Борис.
Профессор.