Къэрэщэе-Черкес Республикэм игъэзетэу «Черкес хэкур» чъэпы­огъум и 12-м илъэси 100 хъущт.

Ащ ипэгъокIэу къош гъэзетым иIофышIэхэм Iофтхьэбзэ зэ­фэшъхьафхэр агъэнэфагъэх, зэшIуахыгъэхэри ахэтых. ГущыIэм пае, «Черкес хэкум» иIофышIэу Аслъаныкъо-Хьэтай Мадинэ Iошъхьэмафэ мыгъэ зэрэдэкIоягъэр ащ фигъэшъошагъ, журналист зэдэлэжьэныгъэмкIэ Къэрэщэе-Черкесым тызэрэрагъэблэгъагъэри Iофыгъохэм зэу ащыщ. Къош гъэ­зетыр непэ зэрэпсэурэм, лIэшIэгъу гъунапкъэм къызэрекIо­лIагъэм, зэрыгушхорэм ыкIи зыкIэхъопсырэм афэгъэхьыгъэ зэдэгущыIэгъу зыдэтшIыгъэр «Черкес хэкум» иредактор шъхьа­Iэу Абидокъо Люсан.
НэкIэпыджэ Замир:
— Илъэсишъэм сыдэущтэу шъукъекIолIагъ, сыд жъугъэнэфагъэр, мурадэу шъуиIэр?
Абидокъо Люсан: Илъэс щыIэу Iофтхьабзэхэм ягъэнэфэн тыублагъ. 2024-рэ илъэсым апэрэ номерэу къыхэтыутыгъэм тигъэзет итарихъ фэгъэхьыгъэ тхыгъэ къидгъэхьагъ. Непэ къы­нэсыгъэу къыдэдгъэкIырэ номер пэпчъ зыгорэ къитэгъахьэ зэпыт: тарихъым щыщ пычы­гъохэр, редактор шъхьаIэу Iутыгъэхэм, цIыф гъэшIэгъонэу щылэжьагъэхэм, Хэгъэгу зэо­шхом иветеранхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр. ГущыIэм пае, зигугъу къэтшIыгъэхэм зэу ащыщ Иван Мищенкэр. Сабый ибэу Невыномысскэ къыдафэ, коцыр зыщэнэу станицэм къэ­кIогъэ адыгэ унагъоу Хьагъундыкъуае щыщым ар гъусэ фэхъу. Сабый зимыIэгъэ Къэрдэнэ зэшъхьэгъусэхэм яем фэдэу ар апIужьы, Къэрдэн Хьасанэ мэхъу. Нэужым 1942-рэ илъэсым Севастополь дэжь щыкIогъэ заом лIыгъэ зэрихьэзэ ар щы­фэхыгъ. Адыгабзэри урысы­бзэри дэгъу дэдэу ышIэщтыгъ, тхылътедзапIэм Iутыгъ, «Черкес хэ­кум» иредактор шъхьэIагъ. Ащ фэдэу бэ зигугъу къэпшIын плъэкIыщтыр.
Гъэзетым иапэрэ редактор шъхьаIэу щытыгъэ Ботэщ Ибра­хьимэ Мырзэ ыкъом илъэс 48-рэ нахь ымыныбжьэу идунай ыхъожьыгъ. Черкес автоном хэкум просвещениемкIэ икомитет ипэщагъ. ЦIыф гъэсэгъэшхоу щытыгъ. Гъэзетым ары лъапсэ фэзышIыгъэр.

Абидокъо Люсанэ къызэри­IуагъэмкIэ, зипэщэ гъэзетым тфэгъогогъо ыцIэ зэблихъугъ: «Адыгэ псэукI» ыцIэу апэ къыдэкIыщтыгъ, нэужым «Черкес пэжь», «Черкес плъыжь», «Ленин нур», джы «Черкес хэку». Апэрэ номерыр чъэпыогъум и 12-м, 1924-рэ илъэсым къыдагъэкIыгъ.
— ЯгукъэкIыжьхэр къытфа­тхыжьынхэу тигъэзетеджэхэм зафэдгъэзагъ, — игущыIэ лъегъэкIуатэ Люсанэ. — Гъэзетым тарихъ гъогоу къыкIугъэм, цIыфэу Iутыгъэхэм афэгъэхьыгъэу къэзытхыжьын зылъэкIыщт нэбгырэ заулэ щыI. Лъэшэу сигъэгушIуагъ илъэси 100-м ипэ­гъокIэу бэ къызэратхыжьырэм. Редакцием музей щыд­гъэпсынэу итхъухьагъ. 1944-рэ илъэсым ыпэкIэ къыхаутыгъэ номерхэм ащыщ зи къэнагъэп, сыда пIомэ заом илъэхъан нэмыцхэм зэкIэ агъэстыгъ. Па­щэу тиIагъэхэм ащыщ къытхы­жьыщтыгъэ «шэщым сычIэфагъ». Шъыпкъэр пIощтмэ, печатым и Унэ шэщым чIэтыгъ. Ащ фэдэ зэманыгъ. 1944-рэ илъэсым щегъэжьагъэу тихъарзынэщ къы­зэтенагъ. Музееу къызэIутхыщтым ар едгъэкIущт. Хэзыутырэ машинкэу щыIагъэхэр, къэлэмыжъэу зэрэтхэщтыгъэхэр зэкIэ чIэтлъхьащтых. Чъэпы­огъум и 12-м музеир къызэIутхыщт.
Тэу Замир:
— Ащ фэдэ Iофтхьабзэу джыри жъугъэнэфагъэхэр сыд фэдэха?
Абидокъо Люсан: Тиветеранхэм зэIукIэгъухэр адытиIэнэу щытыгъ, ау сымэджэщхэм ачIэ­лъыгъэх. КIэлэегъэджэ училищым щеджэрэ студентхэу ­адыгэ Iорытхыр тфыкIэ зытхыгъэхэм Дунэе Адыгэ Хасэм ищытхъу тхылъхэр къаритыгъэх. Ащ фэдэ пшъэшъиплIымэ ветеранхэм зэ­IукIэгъухэр Iоныгъом адыряIэщтых. ЛIэужхэм язэпхыныгъэ ащкIэ къэдгъэлъагъомэ тшIоигъу.
ШIэныгъэмкIэ Министерствэр къыхэдгъэлажьэзэ тхылъ­еджэ­хэм язэнэкъокъухэр, анахь тхы­гъэ дэгъухэм якъыхэгъэщын зыщыхэдэщтхэ Iофтхьабзэхэр тхылъеджэпIэ шъхьаIэу тиIэм щыредгъэкIокIыщтых. Къыхэзгъэ­щынэу сыфай къуаджэу ПсэукIэ-Дахэм литературнэ кружок зэ­рэ­щызэхэщагъэр. Ащ хэтхэм атхыхэрэр тигуапэу къы­хэтэутых.
Джащ фэдэу къуаджэу Али-­Бэрдыкъом «Прессэм зы мафэ тыригъусэу» зыфиIорэ зэIукIэгъу еджапIэм инахьыжъ классхэм ащеджэхэрэм ащыфызэхэтщэщт. Мы чылэр къызкIыхэтхыгъэр лъэпкъым цIыф гъэсагъэу иIэм инахьыбэр мыщ щапIугъэшъ ары. «Черкес хэкум» илIэ­шIэгъу» зыфиIорэ документальнэ фильмыр Къэрэщэе-Черкес Республикэм и Къэралыгъо телерадиокомпание тырихыщт. Аслъаныкъо-Хьэтай Мадинэ Iошъхьэмафэ зэрэдэкIоягъэм икъэбар шъущыгъуаз ыкIи шъуи­гъэзетхэм къарыжъугъэхьагъ. Ари дгъэнэфэгъэ Iофтхьабзэхэм ясатырэ хэтыгъ.
Гъэзетым ыныбжь илъэс 90-рэ зэхъум тхылъ къыдагъэкIыгъагъ. ИлъэсипшIым зэхъокIыныгъэу тфэхъугъэхэр, хэхъоныгъэу тшIыгъэхэр къызэрыхьащт тхылъыкIэ Iоныгъом къыдэдгъэ­кIынэу зытэгъэхьазыры.
«Черкес хэку», илъэси 100» — чъыг шъхьапэхэмкIэ укъе­джэн плъэкIынэу Алибэрдыкъом шIэжь чъыгхатэ щыдгъэпсыщт. Ветеранхэр зэрэтиIэм ащ тыригъэгупшысагъ. Чъыги 100 дгъэтIысхьащт, ахэр пхъэшъхьэ-мышъхьэх. Мэз къужъынкIи хъущт. Лъыплъэзэ ышIынэу къоджэ еджапIэм пшъэрылъ фэтшIыщт.
Тэу Замир:
— Хэта зигукъэкIыр?
Люсанэ мэщхы, «сэры» еIо ыкIи къыпедзэжьы:
— Апэ дгъэтIысхьащтхэр адыгэ къужъынэу тыфэягъ. Нэ­ужым тегупшысэжьи, ащ фэдэ чъыгмэ чIыпIабэ зэрящыкIагъэм, благъэу зэгобгъэтIысхьэхэ зэ­рэмыхъущтым къыхэкIэу мэз къужъкIэ зэблэтхъужьыгъ. На­хьыпэм «50 лет Победе» зэ­кIэ­мэ зэратыратхэщтыгъэр къэ­шъошIэжьымэ, джащ фэдэу мы Iофтхьабзэри итхъухьагъ, цIыф­хэм яшIэжь ренэу гъэзетыр хэтынэу.
Хьабэз дэт спорт комплексэу «Хьатхэр» зыфиIорэм гъазетым ыцIэкIэ хъулъфыгъэ купхэм азыфагу волейболымкIэ зэнэ­къокъухэр щыкIуагъэх. Спортым­кIэ комитетым ахэр зэхища­гъэх. Джы бзылъфыгъэ купхэри къэ­кIорэгъым хагъэлэжьэнхэу тыкъагъэгугъагъ ыкIи илъэс къэс зэнэкъокъухэр зэхащэхэзэ ашIы­нэу район пащэм къыти­Iуагъ.
Гъэзетэм иилъэси 100 ехъу­лIэу почтэ конвертхэр къыдядгъэ1гъ1экIыщтых, ныбжьыр къэзыушыхьатырэ тамыгъэр мэфэкI шIыкIэу ащ тетыдзэщт.
Тызщылэжьэрэ редакциер амалэу иIэмкIэ дгъэцэкIэжьыгъ. КъЧР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, коммуникацие жъугъэхэмкIэ ыкIи хэутынымкIэ иминистрэу Мурат Есенеевым иIэпыIэгъу хэлъэу редакцием автомобилыкIэ къыфащэфыгъ.
Тэу Замир:
— ЗэкIэмэ анахь шъхьа­Iэу кIэухым къэбгъэнагъэр, Люсан, журналист зэдэлэжьэныгъэм иамалыкIэу зэдэтштагъэмкIэ, КъЧР-м тыкъызэрежъугъэблэгъагъэр, Iоф щытшIэн тлъэ­кIынэу, шъуицIыф гъэшIэгъонхэм таIукIэнэу амал къызэрэтэшъутыгъэр ары.
Абидокъо Люсан: Щэч хэлъэп! Ар тызэрыгушхорэ Iофыгъо хьалэмэтэу зэшIотхыгъ. ЗэгъэуIугъэ журналист шIэныгъэу тIэкIэлъхэмкIэ тызэхъо­жьыгъ, тиIофшIакIэ шъукъыхэп­лъагъ, тызэдэлэжьагъ мы ма­фэхэм дэгъоу. Ар зэкIэмэ анахь проект гъэшIэгъонэу хъугъэ. Ащ лъэшэу тыкIэхъопсыщтыгъ ыкIи къыддэхъугъэкIэ сэлъытэ.
Тэу Замир:
— Непэ лъэпкъ гъэзетхэм сыд пшъэрылъ шъхьа­Iэу яIэр, сыд фэдэ чIыпIа аубытырэр? Министрэм тызыIокIэм иеплъыкIэ а лъэныкъомкIэ дэгъоу къыгъэнэфагъ.
Абидокъо Люсан: ТиунагъокIэ гъэзетым мэхьанэшхо сыдигъокIи иIагъ. Тятэ гъэзетыр къыштэти сыд къыхаутыгъэр, хэт зыфэгъэхьыгъэр, теджагъа-­темыджагъа ренэу къытэупчIыщтыгъ. Гъэзетым бзэр, шIэныгъэ икъухэр къипхыщтых, уичIыпIэгъухэм якъэбар уигъэшIэщт. Лъэпкъыбзэр къэзыухъумэрэ мамыр Iэшэ шъхьаI. Бзэм зэкIэ къыдакIо — тарихъри, куль­турэри, хабзэри. КъэпIопэн хъумэ гъэзетыр — лъэпкъым игъогу. Зэкъош гъэзетмэ ацIэхэр ­«Адыгэ макъ», «Адыгэ псалъ», «Черкес хэку». Унагъо пэпчъ гъэзетыр ихьан фай.
Тэу Замир:
— Лъэпкъ гъэзет тхьа­пша КъЧР-м къыщыдагъэ­кIырэр? ЯпчъагъэкIэ тхьапш къыратхыкIыра?
Абидокъо Люсан: Къэралыгъо бзитфэу тиIэм телъытагъэу республикэ гъэзетэу 5 къыщыдэкIы, ахэр: черкесы­бзэкIэ — «Черкес хэку», урысыбзэкIэ — «День республики», абэзабзэкIэ — «Абазашта», къэрэщэибзэкIэ — «Къарачай», нэгъоибзэкIэ — «Ногай давысы». УрысыбзэкIэ гъэзетыр тхьамафэм щэ къыдэкIы, ­лъэпкъ гъэзетиплI къыратхыкIы, ащ
ыуж къекIы урысыбзэкIэ къыхаутырэр — минищым шIокIы, «Абазаштэрэ» «Черкес хэкурэ» мин тIурытIум ехъух, нэгъой гъэзетыр минрэ ныкъорэ мэхъу.
НэкIэпыджэ Замир:
— Дунэе хъытыум зэкIэ зэлъиубытыгъ, телефоным узыфэе къэбарыр къеохы. Электроннэ шапхъэм чIыпIэ хэхыгъэ иIэу мэхъу. Ин­тернетым сыд изэрарэу ыкIи ишIуагъэу къакIорэр?
Абидокъо Люсан: Гъэзетыр нахьыжъхэм нахь афытегъэпсыхьагъ. НыбжьыкIэхэр ду­нэе хъытыум хэсых. Ау тэ электроннэ тедзэгъухэр тшIы­хэрэп. Ари тапэ илъ IофшIэнхэм ащыщ. Аслъаныкъо-Хьэтай Мадинэ ащ ыуж ит. Мары тигъэзет къыкIэупчIэхэу Къэбэртэе-Бэлъкъарым нэс афятэгъэхьы. ТхылъыпIэм тедзагъэр щыIэн фай. Хъарзынэщым учIахьэу къызыпштэкIэ, зыпарэми улъы­хъужьынэу ищыкIагъэп — лъэп­къым итарихъ, итхыдэ къарыпхыщт. ТиIофшIэгъу нахьыжъэу, редакцием илъэс 52-рэ Iоф щызышIэгъэ Даур Жьэхьфар Москва дэт тхылъеджапIэм кIозэ, хъарзынэщхэм Iоф ади­шIэзэ тигъэзет итарихъ къытхы­жьыгъ. Тикъоджэдэсхэми гъэзе­тыр агъэлъапIэ, ар къаIукIэным мэхьанэшхо иI. Гурыт еджэпIэ 18-мэ гъэзет шъэрышъэ фэдиз афэтэщэжьы. Ащи мэхьанэшхо етэты. Гъэзетым къихьэрэ тхыгъэхэр кIэлэегъаджэхэм сабый­хэм адызэхафы, еджэх, тегущы­Iэх. Ащ фэдэ десэхэр яIэх. Джащ фэдэу ныбжьыкIэхэм зятэгъашIэ. Тителеграм-канал сэ сшъхьэкIэ сыдэлажьэ, социальнэ хъытыоу «ВКонтакте» тыхэт. Лъэпкъ гъэзетыр щыIэн, псэун фай, тлъэкI къызэрихьэу ащ тыдэлажьэ.
ГущыIэуж
ЛъэбэкъукIэу лъэпкъ журналистикэм щытшIыгъэм мэхьанэшхо иI. Журналист зэдэлэжьэныгъэм ыпэкIэ едгъэхъущт. Зэпхыныгъэ лъэмыджым тыте­тэу «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидокъо Люсанэ Адыгеим ыкIи Къэбэртэе-Бэлъкъарым ялъэпкъ гъэзетхэм яжурналистхэмкIэ апэу тыкъызэрэригъэблэгъагъэм уасэ фэтшIыгъ. Пстэури гъэшIэгъонэу зэхэщэгъагъ: КъЧР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, коммуникацие жъугъэхэмкIэ ыкIи хэутынымкIэ иминистрэ щегъэжьагъэу, лъэныкъо зэфэшъхьафхэм гъэхъагъэхэр ащызышIыгъэ цIыфхэм, IэпэIасэхэм, къоджэдэс къызэ­рыкIохэм, тиIофшIэгъухэм таIуа­гъэкIагъ. Лъэпкъым щыщ цIыф­хэр ягъэшIэгъэнхэмкIэ, тизэпхыныгъэ нахь зедгъэушъомбгъунымкIэ, зэкъош шъолъырхэм ящыIэкIэ-псэукIэ зыфэдэр къэгъэлъэгъогъэнымкIэ проектыр амалышIу дэдэу зэрэщытыр нафэ къытфэхъугъ. Адыгеим ыкIи Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэ журналистхэр къа­зэрэфэкIуагъэхэм осэшхо зэрэфашIыгъэр, тызэрагъэлъапIэрэр КъЧР-м щыпсэурэ цIыфхэм къахэщыгъ, ашIогъэшIэгъонэу къыткIэрыплъыгъэх. Тигъэзетхэм къащыхэтыутыжьыхэрэм къяжэх.
Тэу Замир.
Сурэтхэр авторым иех.