Зигугъу къэсшIыщт сурэтыр ыкIи ар зышIыгъэ IэпэIасэр нэIуасэ сэзыгъэшIыгъэхэр «Адыгэ чъыгхатэхэр» зыфиIорэ купэу сызхэтыр ары. Купым изэхэщакIохэм ащыщ Мыекъопэ политехническэ колледжым икIэлэегъаджэу Къудаикъо Нуриет. Ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм якъэухъумэн, адыгэ пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэм якъэгъэкIын ар пылъ. Купэу телефоным щызэхищагъэм шъолъыр зэфэшъхьафхэм ащыпсэурэ цIыфхэр хэтых. Ахэм ащыщ Агъыржьэнэкъо Самирэ. Шъулъэгъурэ сурэтыр зиIэшIагъэр ары.

Адыгэ тхыпхъэхэр чъыгып­къым исурэт хэтхэу зысэлъэ­гъум, IэпэIасэу ар зышIыгъэм нэIуасэ сыфэхъу сшIоигъуагъ. Самирэ Къэрэщэе-Черкесым ит къуаджэу Бэслъэнэй щэпсэу, ащ телефонкIэ сыфытеуагъ.
— Агъыржьэнэкъохэр Адыгеим щэпсэух, сыдэущтэу Бэслъэнэй шъунэсыгъ?
— Сэ КъЧР-м ит къуаджэу Эрсакон (Абатэ Хьаблэ) сыкъы­щыхъугъ. Гурыт еджапIэм сыкъызчIэкIым, культурэмрэ искусствэмрэкIэ колледжэу композиторэу Даур Аслъан ыцIэ зыхьырэр къэсыухыгъ. Бэтыжъмэ сыряпхъу. Илъэс 14 хъугъэу Агъыржьэнэкъохэм сыряныс, сишъхьэгъусэрэ сэрырэ сабыитIу тиI. Шъыпкъэ, сишъхьэгъусэ къызхэкIыгъэ лIакъор Адыгеим щэпсэу. Тым игъусэхэу зэшиплI хъухэу Агъыржьэнэкъо унагъоу Бэслъэнэй къэкощыгъагъэм текIыгъэхэр ары джы тикъуаджэ щыпсэухэрэр.
— Адыгэ къужъ чъыгым исурэтэу пшIыгъэр дэхэ дэд. Сыдым угу къыгъэкIыгъа мыщ фэдэ теплъэ ептыныр — чъы­гыпкъым зэрэщытэу адыгэ тхыпхъэхэр тепшIыхьагъ, сыда мэхьанэу ащ ептыгъэр?
— Почтэм иоткрыткэхэр илъэсиплI хъугъэу сэугъоих. Къэралыгъо 90-м япочтэ сурэт­хэр сиIэх. Сэщ фэдэ коллекционерхэр зыхэт куп зэхэтщагъэу тызэрэшIэ, социальнэ хъытыу­хэр къызфэдгъэфедэхэзэ IэкIыб къэралхэм, тикъэралыгъо ишъо­лъырхэм тэщ фэдэу почтэ открыткэхэр щызыугъоихэрэри къызхэдгъэхьагъэх. Адыгеим ащ фэдэ угъоекIо куп цIыкIу щызэхэщагъ. Адыгэ къуаем ифестиваль фэгъэхьыгъэу сурэт-открыткэ афэсшIынэу апэ къысэлъэIугъэх. АфэсшIыгъагъ ыкIи. СиIофшIагъэ агу рихьи, джы адыгэ къужъым и Мафэу Адыгеим щыхагъэунэфыкIырэм изичэзыу мэфэкI ехъулIэу сурэт сшIынэу къысэлъэIугъэх. СшIогъэшIэгъонэу ыкIи сигуапэу ащ сыфежьагъ. Лъэпкъэу сызщыщым итарихъ, икультурэ къисIотыкIыным, къэзгъэлъэгъоным сыгу фаблэ. Адыгэ къужъ чъыгыр зытетым тет къодыеу сымышIэу, лъэпкъ тхыпхъэр ащ езгъэкIуныр сшъхьэ къихьагъ, лъэпкъ культурэр сурэтым къы­щылъэгъонэу сыфэягъ.
— Сурэтым ит адыгэ къу­жъым ыпкъ зыгорэм тепшIыкIыгъа?
— СызыдакIом, сызэрыхьэгъэ унагъом хатэу ылэжьырэм ыгузэгу мы къужъ чъыгыр итэу слъэгъугъэ. Ащ илъэси 150-рэ ыныбжьэу къэтлъытагъ. Си­шъхьэгъусэ ятэжъ пIашъэу щыIагъэм мы чIыгур къызещэфым, къужъ чъыгыр итыгъэу къаIотэжьы. Ар 1900-рэ илъэсыр арыгъэ, къужъым ныбжь зэриIэр къэлъагъоу ащ дэжьым щытыгъ. Джы илъэсэу блэкIыгъэхэр хэбгъэхъожьхэмэ, анахь макIэмэ, илъэси 150-рэ къекIы. Адыгэ чъыгхатэхэм адэлэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэм зафэзгъази, мыщ фэдэ чъыг тихатэ зэрэхэтым икъэбар къафэсIотагъ. Чъыгым исурэтхэри Къудаикъо Нуриет фэзгъэхьыгъэх. КъакIохи къутэмэ цIыкIухэр гуаупкIыгъэх, гуакIэхэр ашIыгъэх. Адыгэ къужъ лъэпкъхэм язырэм икъэухъумэн ащ фэдэу сызэрэхэ­лэжьагъэм сегъэгушхо.

— Чъыг сурэтэу пшIыгъэм къужъ зэфэшъхьафыбэ – плъы­жьи, гъожьи, уцышъуи чIэтэкъуагъ, къужъ пэпчъи, тамыгъэ фэдэу, тхыпхъэ тет. Адыгэ къужъэу зэрэщытыр ащкIэ къэбгъэлъэгъуагъ, ­арыба? ­Хьауми, ар сурэтышIым ежь зэрилъэгъурэр ара?
— Ботаникхэм, шIэныгъэлэжьхэм апае чъыг сурэтыр сшIынэу щытыгъэмэ, зытетым тетэу «реалистичнэу» сурэт тесшIыкIыщтыгъ. Ау открыткэ пшIыныр – творческэ IофшIагъ. Ащ пае лъэпкъ тхыпхъэхэр згъэфедагъэх. ЕтIани чъыг лъа­чIэр нахь псыгъоу, гуакIэ зыщыфашIыгъэ чIыпIэр нахь гъу­мэу къэзгъэлъэгъуагъ – адыгэхэм ащ фэдэу чъыгхатэхэр агъэбагъощтыгъэх, мыр лъэпкъ тарихъым къыхэнагъ. Къужъыбэ чъыг чIэгъым чIэлъэу зыфэсшIыгъэр тишIэныгъэлэжьхэм къызэраIорэмкIэ, зы чъыгым къужъ тоннрэ ныкъорэ къытын ылъэкIыщтыгъэ. Зигъо хъугъэхэри, зигъо мыхъугъапэхэри чъы­гым къыпэзых. ЕтIани къужъ лъэпкъым елъытыгъэу къыпыкIэрэм ышъо гъожьэу, плъы­жьышъоу, хьаплъэуи хъун ылъэкIыщт. Ар къэзгъэлъагъо сшIоигъуагъ. Шъо зэфэ­шъхьафхэмкIэ сурэтыр сшIыгъэ дунаим, адыгэ къужъым ядэхагъэ къисIотыкIыным пае. Пкъы­гъо цIыкIубэ сисурэтхэм ахэзгъэхьаныр сишэн, ары тхы­пхъэр къужъмэ арыгъунэу закIытезгъэ­уцуагъэр.
— Адыгэ къужъым, лъэпкъым ар къызэригъэкIыгъэм нэмыкIэу, сыда уасэ фэозыгъэшIыгъэр?
— Бэ сызэджагъэр адыгэ чъыгхатэхэм афэгъэхьыгъэу. СшIогъэшIэгъоныбэ тарихъым къыхэсыджыкIыгъ. Адыгэ чъыг­хатэхэм якъэухъумэн нахь лъэшэу тыпылъын фае. Адыгэмэ зэман чыжьэхэм къагъэкIыщтыгъэ пхъэшъхьэ-мышъхьэхэм узхэр къяузыщтыгъэп, псынкIэу кIодыщтыгъэхэп, бэрэ щылъыщтыгъэх, пкъым ищыкIэгъэ витаминхэр щызэгъэуIугъэу — ащ фэдэ лъэпкъхэр къыхагъэщыщтыгъэх. Ар шIэныгъэ псау. Къужъ къызэрыкIохэм ягъашIэ нахь макI, адыгэ къужъым ­ичъыг фэдитIу-фэдищ къегъашIэ. Адыгэхэм ежьхэм яфедэ имыза­къоу, тапэкIэ къэхъущт лIэужхэм апае егупшысэхэзэ пхъэшъхьэ-мы­шъхьэхэр мэзым къыхагъакIэщтыгъэх. Кавказыр зытштэрэм, имэзхэр километрэ мин пчъагъэхэм зэкIэлъыкIоу атетых, ахэм адыгэ чъыгхатэхэр ахэтыщтыгъэх. Ахэм ащыщэу къыхагъэщыжьхэрэм, зэтырагъэуцожьхэрэм лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо, осэшхо яIэу щыт. Къушъхьэхэм якIурэ гъогухэми ахэр атетых. Чъыг зырыз нахь мыхъухэрэми, якъыхэгъэщыжьын, якъэухъумэн дэлэжьэнхэ фаеу къысщэхъу. Ахэм адэлэжьэщт купхэр зэхапщэхэмэ ишIогъэшхо къэкIощт. ТызэрэшIэн фае, хэта зышIэрэр — зихатэ адыгэ чъыг дэтхэр джыри бэу къытхэкIынкIи мэхъу. Мары Къудаикъо Нуриет къысэ­лъэIугъэу тикъужъ исурэтхэр фэзгъэхьыгъэх. Гъатхэм – къэ­тIэмыгъом, гъэмафэм ыкIэм – къужъыр зыщытIыргъорэм, бжыхьэм — тхьапэхэр къетэкъо­хыжьы зыхъурэм, чъыгым исурэтхэр зэфэшъхьафых. Ахэр шIэныгъэлэжьхэм зэфахьысыжьы. СишIуагъэ горэ ащкIэ язгъэкIымэ, сигуапэ.
Къудаикъо Нуриет сэри зыфэз­гъэзагъ Самирэ икъужъ зыфэдэ лъэпкъыр агъэунэфыгъэмэ зэзгъашIэмэ сшIоигъоу. Нуриет къызэриIуагъэмкIэ, къужъ­хэр ятеплъэкIэ адыгэмэ «къэцыгъонэ къужъ» е «бжьылахъо къужъ» зыфаIощтыгъэхэм афэдэх. «Къэцыгъуанэхэм чъы­гыр бэу къабыбыхьэ къужъыр зытIыргъокIэ, ары цIэр къызтекIыгъэри, — хегъэунэфыкIы Нуриет, — бжьылахъом къикIырэр — бжьэхэр зыщахъурэ гъэхъун». Къужъ лъэпкъыр гъэ­унэфыгъэ дэдэп, ау комэ­жъыеу къыгуаупкIыгъэхэр хы ШIуцIэ Iушъом ыкIи Адыгеим арагъэщагъэх ыкIи чъыгхэм гуакIэхэр афашIыгъэх. Джащ фэдэу хы Iушъом къужъ лъэпкъ 20-м къехъу зыгуагъэкIэгъэ чъыг зэрэщыIэм икъэбар Нуриет къытфиIотагъ. Ар нахь кIасэу къыхэтыутыщт.
— Шъуихатэ дэт чъыгым сыд фэдиз къужъэу къыпыкIэрэр, къужъым сыд хэпшIыкIырэр, унэм исхэм ашха, агу рехьа? – Самирэ сиупчIэхэр джыри фэзгъэзагъэх.
— Тичъыг зэрэжъыдэдэм къыхэкIэу нахьыбэ къужъ къыпыкIэжьыщтэп къысшIошIы. Зы илъэсым зегъэпсэфышъ, къы­кIэлъыкIорэм къужъ бэдэдэ къеты. ТиIахьылхэм щэлъэ-­щалъэу афэтэгощы, джыри джащ фэд. Тучаным щащэхэрэм анахьи тикъужъхэм мэ IэшIу къапехы. ЗэрэцIынэу пшынхэм нахьи къужъыпс, варенье ахэпшIыкIыным нахь къекIух. Сэгъэгъу, кIымафэми къужъыпс унэм исхэм афэсэшIы.

— О сэнэхьатэу узэрылажьэрэмкIэ адыгэ чъыгхатэхэм, почтовэ открыткэхэр зыугъоихэрэм якупхэм узэрахэтым сыда шIуагъэу хэп­хырэр?
— Илъэсищ хъугъэу гурыт еджапIэм кружок щызэхэсщагъэу кIэлэцIыкIухэр сурэтшIыным фэсэгъасэх, кIэлэеджэкIо 30 фэдиз ащ къэкIо. Ахэр аныбжьхэмкIэ купищэу згощыгъэхэу Iоф адэсэшIэ. Творчествэм гъунапкъэ иIэнэу щытэп. Джащ фэдэу открыткэ зыугъоихэрэ купым сызхэтыри илъэсищ хъугъэ. Ащ фэдэм пылъхэм филокартисткIэ яджэх. Ахэм Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр зэхащэх. Сахэлэжьэнэу игъо сифагъэгоп. Ау ахэм яшIуагъэкIэ адыгэ къуаем ифестиваль, адыгэ къужъым и Мафэ Адыгеим зэрэщыхагъэунэфыкIырэр сшIэнэу хъугъэ. Зэгорэм ахэм сахэлэжьэнэу сыфай, сыкъакIо сшIоигъу.
— Ар къин хъунэп. ЗыцIэ къепIогъэ мэфэкIхэм зекIо бэдэдэ къызэращалIэ, ахэр шъолъыр зэфэшъхьафхэм къарэкIых, IэкIыб къэралхэм хьакIэхэр къарыкIхэуи къы­хэкIыгъ. Адыгэ къуаер лъэпкъ шхыныгъо шъхьаIэмэ ащыщэу республикэм ибренд. ПсэупIэу Дахъом идэхьагъу шъыпкъэ фестивалыр щызэхащэ. ­Адыгэ къужъым и Мафэ псыкъе­чъэхыпIэхэу Рыфабгъо илъэс 13 хъугъэу щызэхащэ. Джащ фэдэу адыгэ хьалыжъом, адыгэ къэбым ямафэхэри мыщ щэкIох. Арышъ, Самира, Адыгеим шъукъеблагъ! ТапэкIэ уплъэмэ, сыд угу нахь зыфыщылъэу плъэгъурэр, сыд къыбдэхъумэ пшIоигъор?
— Опсэу, амал згъотымэ, зыцIэ къепIогъэ мэфэкIхэр зэз­гъэлъэгъуных. Сэ сшъхьэкIэ лъэныкъо зэфэшъхьафхэм зафэзгъазэ сшIоигъу. Лъэпкъ шъуа­шэхэм ядизайн сшIогъэшIэгъон, сурэтышхохэм, тхылъхэм апае иллюстрациехэм яшIыни, хэдыкIынми сафэщагъ. Открыткэ шIыныр къазкIыхэзгъэщыгъэр къэсIон. Ащ фэдэ сурэт цIыкIу зытшIэу къыздэдгъэкIыкIэ, маркэ тетэгъэуцожьы ыкIи тарихълэжьэу, угъоякIоу IэкIыб къэрал зэфэшъхьафхэм ащыпсэухэрэм афэтэгъэхьы. Ахэм а сурэт цIыкIухэр аугъоих, альбомхэм адалъхьэх, нэмыкI цIыфхэм арагъэлъэгъух, лъэпкъ культурэ зэфэшъхьафхэр зэрэшIэнхэу мэхъу. Адыгэ лъэпкъ культурэр ащ фэдэу ядгъэшIэным сэ мэхьанэ есэты. Сэри ащ фэдэ открыткэхэр къысфэкIох, ахэр чыжьэу къырагъэхьыкIэу мэхъу. ГущыIэм пае, Бермуды, Мадагаскар, Антарктидэм, Темыр мыл хышхом (Северный ледовитый океан), къэралыгъо ыкIи лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къабгъо­дэкIэу сурэт цIыкIухэр къыс­фэкIох. Финляндием щыпсэурэ бзылъфыгъэу къысфэтхагъэр адыгэ лъэпкъым итарихъ щыгъуа­зэу къычIэкIыгъ, документальнэ фильмэу зэплъыгъэм адыгэхэм нэIуасэ афишIыгъ. Албанием щыпсэурэ адыгэ унагъо горэм джащ фэдэу нэIуасэ сыфэхъугъ. Ахэм адыгабзэр ашIомыкIодыным дэгуIэх, бзэр зэрагъэшIэжьы, гущыIэу къызкIэупчIэхэрэр ясэIожьы. Посылкэ афэзгъэхьын зэхъум «сыд нахь шъузыфаер?» сIуи сяуп­чIыгъ. Адыгэ быракъым къы­кIэлъэIугъэх. Инэу, дахэу адыгэ быракъ, нэмыкI лъэпкъ Iэпэщысэхэри ягъусэу афэзгъэ­хьыгъ. Бэрэ гъогу тетыгъ нахь мышIэми, шIухьафтын лъапIэр къа­IукIагъ, лъэшэу ягопагъ.
Адыгэ къужъым ихьатыркIэ Агъыржьэнэкъо Самирэ нэIуасэ тызэрэфэхъугъэр тигопагъ. Тыгугъэн сурэтхэр зыфишIыгъэ адыгэ къуаем ифестивалэу ыкIи адыгэ къужъым и Мафэу шышъхьэ­Iум зэхащэщтхэм, хагъэунэфыкIыщтхэм ар ахэлэжьэн ылъэкIынэу. Гъунапкъэ зимыIэ лъэпкъ культурэм идунай ины.
Тэу Замир.
Сурэтхэр: Агъыржьэнэкъо Самирэ ихъарзынэщ