Адыгэ Республикэм иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэ — Чер­кесский парламент» зыфаIорэр зызэхащагъэр илъэс 35-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ Iэнэ хъураеу «Хабзэр къэралыгъом ибзыпхъ» зы­фи­Iорэр Лъэпкъ тхылъеджапIэм щыкIуагъ.

Ащ хэлэжьагъэх хэсэ зэ­фэшъхьафхэм, общественнэ, лъэпкъ-­культурнэ организациехэм ялIыкIохэр, тхылъеджапIэм иIофышIэхэр.
ИжъыкIэ зигъо Iофыгъохэм хэкIыпIэу афэхъущтхэм адыгэ­хэр зыщатегущыIэщтыгъэхэр, неущырэ мафэмкIэ пшъэрылъхэр зыщагъэнафэщтыгъэхэр Хасэр ары. ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итэп, зызэблихъузэ, игъо­рыгъоу лъэкIуатэ, ау лъэпкъым итарихъ шIэжь, икультурнэ кIэн къызэтегъэнэгъэнхэмкIэ, ныбжьыкIэхэр лъэпкъ Iофхэм ахэщэгъэнхэм иIофыгъохэм язэшIохынкIэ Адыгэ Хасэм имэхьанэ къэнэжьы.
Адыгэ Хасэм къыкIугъэ ­илъэс 35-рэ гъогум лъэпкъхэм азыфагу илъ мамырныгъэр ыкIи зэгурыIоныгъэр, республикэм иобщественнэ-политическэ зыпкъ­итыныгъэ, IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэурэ тилъэп­къэгъухэм адыряIэ зэпхыныгъэр зэрагъэпытэхэрэр Iэнэ хъу­раем къыщыгущыIэгъэ пстэуми къыхагъэщыгъ.

Iофтхьабзэр зэрищагъ ­«Адыгэ Хасэм» итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан.
— Непэрэ зэIукIэм къыхэлэжьэрэ пстэуми шIуфэс шъо­сэхы. Мыгъэ Адыгэ Хасэр зызэхащагъэр илъэс 35-рэ зэрэ­хъурэм фэгъэхьыгъэ Iэнэ хъураеу тхылъеджапIэр кIэщакIо зыфэхъугъэм тигуапэу тыкъеблэгъагъ. Джыри Iоныгъо мазэм нахь игъэкIотыгъэ зэхэсыгъо зэхэтщэнышъ, Дунэе Адыгэ Хасэри, нэмыкI къалэхэм яха­сэхэри къедгъэблэгъэнхэшъ, ти­IофшIагъэхэм татегущыIэн гухэлъ тиI. Къыхэзгъэщымэ сшIоигъу, республикэ Хасэм нэмыкI общественнэ органи­зациехэр къыгоуцохэзэ, исатырэ хэтхэм зэрахахъорэр, зызэриушъомбгъурэр: «Шыу Хасэр», ныбжьыкIэ купыр, театральнэ зэхахьэр. Зигъо Iофыгъохэу Адыгэ Хасэм непэ зэшIуихы­хэрэм ащыщ лъэпкъ мэхьанэ зиIэхэр: бзэр, культурэр, ныбжьыкIэхэм ялъэпкъ итарихъ, иблэкIыгъэ ашIэу, ишэн-хабзэ­хэр агъэфедэхэу псэунхэм къы­фэщэгъэнхэр. А пстэуми щыIэныгъэм къыздихьырэ Iофыгъо пчъагъэ акIыгъу, — къыIуагъ ЛIымыщэкъо Рэмэзан.
Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу, Адыгэ, Къэбэр­тэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Черкес республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ Адыгэ Хасэм изэхэщакIохэм ахэтыгъ, фитхыгъэр макIэп, непэ къыз­нэсыгъэми ар Хасэм хэт, ыгукIи ыпсэкIи гот.

— Адыгэ Хасэм изэхэщэн сэ сизакъоп, бэ хэлэжьагъэр. Анахь къыхэзгъэщхэмэ сшIоигъу Къалмыкъ Юрэ, Шъхьэлэхъо Абу. Сыда зыфэдэр Адыгэ Хасэр, тыхэта тэ, адыгэхэр? Адыгэ Хасэр — адыгэ лъэпкъым ихас, ыгу, ылъ. Адыгэмэ апэкIэкIыгъэр, къяхъулIагъэр, тинахьыжъ пIашъэхэм къащебгъэжьэнышъ, непэ къызнэсы­гъэм хэлэжьагъэхэр ары. Ти­лъэпкъ дунаим тет лъэпкъ ана­хьыжъхэм ащыщ. IэкIыб къэралыгъохэми къарыкIыхэзэ бэ нэмыкI лъэпкъэу къытхэхьагъэр, ахэм зэкIэми тизэхэтыкIэ идэхагъэ агъэшIагъо. Апэрэ ма­фэм къыщыублагъэу бэ Адыгэ Хасэм Iофэу ышIагъэр, джыри ыпэ илъыр макIэп, — хигъэунэфыкIыгъ МэщбэшIэ Исхьакъ.
Джащ фэдэу народнэ тхакIор къызфэджагъэхэм ащыщ Хасэм хэтхэм ямызакъоу, дунаим тет адыгэ пстэуми аIэ зэкIэдзагъэу, яIорэ яшIэрэ зэхэлъэу лъэпкъ Iофым яIахь халъхьаныр.
Адыгэ Хасэм итарихъ гъогу игъэкIотыгъэу къыIотагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Къуекъо Асфар. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, 1986-рэ илъэсым адыгэ куп Налщык щызэрэугъоигъагъ адыгэ Iофмэ агъэгумэкIхэу. «Клуб по интересам» аIоу куп зэхэпщэн уфи­тэу хабзэм Iизын къытыгъэти, ар адыгэмэ зэрафагъэлэжьэщтым а зэрэугъоигъагъэхэр тегущыIагъэх. Ащ фэдэм ихэбзэ унашъохэр къыздахьыхи къэкIожьыгъэх, ахэм ягъэцэкIэн ыуж ихьагъэх. Ащыгъум адыгэ хьакIэщхэри игъэкIотыгъэу Мые­къуапэ нахьыжъмэ щызэхащэщтыгъэх, кIалэхэр ахэм ахэщэгъагъэх, унэхэм арымыфэжьхэу щызэрэугъоищтыгъэх, цIыфмэ ашIогъэшIэгъоныгъ.

— Джа уахътэр ары Адыгэ Хасэм изэхэщэжьын кIэлэ куп кIэщакIо зыфэхъугъэхэр, ахэм янахьыбэр 1987-рэ илъэсым «Шапсыгъэ Iофым» хэщэгъа­гъэхэр ары. 1988-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ и 12-м Шъа­чэ ыныбжь илъэси 150-рэ зэрэхъурэр хагъэунэфыкIыщтэу заIом, ахэр апэуцужьыгъэх. А илъэс дэдэм бжыхьэ кIасэу шIэ­ныгъэлэжьмэ яинститут нэбгырэ 50 хъун къыщызэрэугъоигъагъ. Адыгэ Хасэм изэхэщэжьын фэгъэзагъэу ЗэхэщэкIо комитет агъэпсыгъ, ащ пащэу сэ сыфашIыгъ. Нахьыжъ-
хэр яуп­чIэжьэгъухэу, анахьэу Шъхьэлэхъо Абу, Хасэм изэфэс купым ыгъэхьазырыгъ, хэбзэ-­унашъоу иIэщтым ипроект зэхагъэуцуагъ. 1989-рэ илъэсым ищылэ мазэ Хасэр зэхэщэ­жьыгъэ хъугъэ, Хэсашъхьэр ха­дзыгъ, Хасэм итхьаматэу Шъхьэлэхъо Абу, ащ игуадзэхэу сэрырэ Лъэпкъ музеим ипа­щэщтыгъэу Абрэдж Альмиррэ агъэнэфагъэх, — хигъэунэфыкIыгъ Къуекъо Асфар.
Уахътэр лъыкIуатэзэ, рес­публикэр агъэпсыным ыпэкIэ Адыгэ хэку исполкомэу щыIагъэм юстициемкIэ игъэIорышIапIэу хэтыгъэм мэкъуогъум и 23-м, 1989-рэ илъэсым общественнэ организациеу «Адыгэ Хасэр» щыIэ зэрэхъугъэр щатхыгъ. Бэдзэогъум и 11-м гъэзетэу «Адыгейская правда» зыфиIорэм Адыгэ Хасэм иустав къыщыхаутыгъагъ. А уахътэм къыщыублагъэу общественнэ организацием Iоф ышIэу ыублагъ. Тыгъэгъазэм и 12-м, 2010-рэ илъэсым Адыгэ Хасэм ыцIэ урысыбзэкIэ «Адыгэ Хасэ — Черкесский Парламент» фаусыжьыгъ. Сатырэ заулэм зитарихъ ифэрэ общественнэ организацием IофшIэгъабэ ыпшъэ дэкIыгъ.
Адыгэ Хасэм иIофшIэн осэшIу къыфишIыгъ гуманитар ушэ­тынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам.

— Хасэмрэ хабзэмрэ зы лъапс яIэр. Бзэри, хабзэри, хасэри зэпхыгъэх. Къэралыгъо­ми Адыгэ Хасэми ашIагъэр бэ, ашIэрэри макIэп, ау икъурэп. Ахэм ащыщ бзэри, хабзэри, тичылэхэри, тигъэпсыкIи, тызэрэзэплъыжьырэри, — къыхигъэщыгъ ащ.
Джащ фэдэу тилъэпкъ изэдеIэжь нахьыбэ шIыгъэн фаеу, ащкIэ Ны Хасэ зэхэщэгъэныр игъоу ЛIыIужъу Адам ылъытагъ. Шэн-хэбзэ зэхэтыкIэхэм, бзэм ягъэпытэнкIэ, ныбжьыкIэхэр нахь благъэу зэрэшIэнхэмкIэ ащ щысабэ къыхьыгъ.
ГущыIэр лъигъэкIотагъ ДАХ-м ипрезидент иупчIэжьэгъоу, рес­публикэ общественнэ движе­-
ниеу «Адыгэ Хасэм» игъэцэ­кIэкIо куп хэтэу МэщфэшIу Нэдждэт.
— Лъэпкъыр дунаим къызтехъогъэ мафэм къыщегъэжьагъэу ащ фэгумэкIырэ, фэлэ­жьэрэ, зыгу фэузырэ цIыфхэр щыIэхэу къырэкIо. Ахэм язэ­дэ­лэжьэныгъэ къыкIэкIуагъ хасэхэр. Джаущтэу ДАХ-р пчэгум къихьагъ ыкIи пшъэрылъитIоу ыгъэцакIэхэрэм ащыщ: апэрэр — хэхэс адыгэхэр хэкум къещэлIэжьыгъэнхэр, щыгъэбэгъогъэнхэр, ятIонэрэр — а зэ­пстэури къетщэлIэн тлъэкIыщтэпышъ, хэгъэгу пстэуми ащы­псэурэ адыгэхэр яныдэлъфы­бзэкIэ зэдэгущыIэжьышъухэ хъуныр. Джа пшъэрылъ дэдэхэр ДАХ-м икъутамэу тиобщест­веннэ организацие егъэцакIэх. Тыкъызщытхъужьэу зыIонхэр къыхэкIынхэкIи хъун, ау непэ тиреспубликэ Адыгэ Хасэ ­зыпкъ итэу, зиIоф анахь пхырызы­гъэкIэу лажьэхэрэм ащыщ. Ду­наим тет адыгэхэр зэзыпхырэ мэфэкIэу тиIэхэм ар якIэщакIу: шъыгъо-шIэжь мафэр, адыга­бзэм, шъуашэм, быракъым яма­фэхэр. Хасэхэм яшIуагъэр зэкIэми узэгъусэу, узэхэсэу лъэпкъ Iофыгъохэм уащытегущыIэныр, уащызэдегупшысэныр ары, — къыIуагъ Мэщ­фэшIу Нэдждэт.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Бырсыр Батырбый ипсалъэ къызэрэщыхигъэщы­гъэмкIэ, Адыгэ Хасэр загъэ­псыжьыгъэр илъэс 35-рэ мэ­хъуми, ащ ылъапсэ чыжьэу нарт эпосым къыщежьэ, сыдигъуи имэхьанэ ины. Адыгэ хабзэр ащ ылъапс, тихабзэ зэкIэ дунаим тет цIыфхэр рэгъуазэх.
— Адыгэ Хасэр мэхьэнэ ин зиIэ Iофхэм кIэщакIо, зэхэщакIо афэхъу. Лъэпкъыр къызкъо­нэжьыщтэу, ащ иIофыгъохэр зезыхьэу тиIэ Адыгэ Хасэр нэ­кум фэдэу къэтыухъумэн фае. Непэ ущыгугъынэу дэгъоу тихасэ Iоф ешIэ, зэхищэрэ Iоф­тхьэбзабэхэм уарыгушхонэу щыт, — къыIуагъ Бырсыр Батырбый.
Бзэхэр зыщызэрагъэшIэрэ Гупчэу «Активым» ипащэу Едыдж Мэмэт лъэпкъымрэ ха­сэмрэ язэпхыныгъэ имэхьанэ зэрэиныр къыхигъэщыгъ.
— Адыгэ лъэпкъым гъэшIэшхо иI, ылъапсэ куоу макIо. Тэ непэ тыщызгъаIэрэр лъэпсэшхоу тиIэр ары. Къиныгъуабэ зэпи­чыгъэу, бзэри, хабзэри иIэхэу мэпсэу адыгэ лъэпкъыр. Ащ пы­тэу игъус Адыгэ Хасэр. ­Илъэс 35-рэ гъогур — ар «икIэрыкIэу зызэхащэжьыгъэр» тIомэ нахь тэрэзэу сэлъытэ. Сыда пIомэ егъашIэм ижъыкIэ ахэр тиIа­гъэх, зэрэугъоихэти, Iофхэр щаухэсыщтыгъэх. Адыгэр зы зышIэу, зэзыпхэу, яшIоигъоныгъэхэр къизыIотыкIэу тиIэхэм Хасэр ащыщ. Непэ лъэпкъ Iофыгъо гъэнэфэгъабэм ар якIэщакIу, зэрэфэлъэкIэу Iоф ешIэ, — къы­Iуагъ Едыдж Мэмэт.
ИлъэсибгъукIэ узэкIэIэбэжьмэ, республикэ Адыгэ Хасэр ДАХ-м хэмытыжьэу уахътэ къе­кIугъ. Ау ащ изэфэсхэм лIыкIоу агъакIощтыгъ Хэсашъхьэм хэтэу, Урысые Федерацием изаслуженнэ врачэу, медицинэ къулы­къум иполковникэу, отставкэм щыIэ ЦIыкIушъо Аслъан. Рес­публикэ хасэм иеплъыкIэхэр, бзэм, хабзэм ямэхьанэ къызщыриIотыкIырэ тхыгъэхэр нахь къагурыIонхэм фэшI урысы­бзэкIэ ытхыхэзэ зэфэсхэм къы­зэращеджэщтыгъэр ащ къы­Iотагъ.
Джащ фэдэу республикэ Адыгэ Хасэм иапэрэ зэхэсы­гъохэм ащыщ бзылъфыгъэ за­къоу зэрэхэлэжьагъэр, ащкIэ гукъэкIыжь фабэу иIэхэр къыриIотыкIыгъэх филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Агъыр­жьэнэкъо Симэ.
Гъэзетэу «Адыгэ макъэмрэ» Адыгэ Хасэмрэ зэготхэу сыдигъуи зэдэлажьэх. ТиIоф­шIэгъоу, АР-м изаслуженнэ жур­налистэу, филологие шIэ­ныгъэхэмкIэ кандидатэу Тхьаркъохъо Сафыет ыгурэ ыпсэ­рэкIэ Адыгэ Хасэм фэлажьэ, Хэсашъхьэми хэт.
— Сэ скIэлъэныкъор — «Адыгэ макъ», адрэ кIэлъэныкъор — Адыгэ Хас. Арэущтэу сэзгъаIорэр лъэпкъ гъэзетым сызыщылажьэрэр илъэс 45-рэ хъугъэмэ, Адыгэ Хасэм — ­ илъэс 35-рэ. Къэбар гушIуагъор, ­Адыгэ Хасэр зэрэзэхащэжьыгъэр, апэу къытэзыIо­гъагъэр Хъурмэ Хъусен (Тхьэм джэнэт къырет). Ащ лъыпытэу сэри сигуапэу Хасэм сы­хэхьагъ.
1997-рэ илъэсым Иорданием и Адыгэ ШIушIэ Хасэ егъэ­блэгъэ тхылъ къысфегъэхьы.
Ащ итхэгъагъ кIэлэцIыкIу Iы­гъыпIэу принцэу Алый ыцIэкIэ щытым чIэсхэр еджапIэм фэзгъэхьазырынхэу, адыгабзэр язгъэшIэнэу къызэрэсщыгу­гъыхэрэр. Хымэ хэгъэгу ифэгъэ силъэпкъэгъухэм сишIуагъэ язгъэкIынэу сыгукIэ сыфэягъ ыкIи а теубытагъэр сшIи, илъэс­рэ мэзи 7-рэ сфэлъэкIыщтыр къыщысшIагъ. Къысфэразэхэу дахэу сакъыхэкIыжьыгъагъ…
«Адыгэ макъэмрэ» Адыгэ Хасэмрэ мы аужырэ илъэсхэм аIэ зэкIэдзагъэу лъэпкъ Iофым яIахьышхо хашIыхьэ. ХьакIэщхэр бэрэ зэхащэх, ахэр бзэм, тарихъым, шэн-хабзэхэм афэгъэ­хьыгъэх. НыбжьыкIэхэм лъэпкъ гъэзетым нахь зыкъыфагъэзэным, журналистикэр сэнэхьа-
тэу къыхахыным афэгъэхьыгъэ зэIукIэгъухэр еджапIэхэм ачIэс­хэм адашIых.
Адыгэ Хасэм игъэзетэу «Гъуа­зэм» икъыдэгъэкIын фэгъэзэгъагъэх «Адыгэ макъэм» иIофышIэхэу ЕмтIылъ Нурбый — редакторыгъ, хэукъоныгъэхэр хэмыхъухьанхэм фэгъэзэгъа­гъэхэр ЛIышэ Саныетрэ сэрырэ. Илъэс зытIущэ ар къыдэдгъэ­кIыгъагъ, бэми ашIогъэшIэгъоныщтыгъ, агу рихьыщтыгъ, — къыIуагъ Тхьаркъохъо Са­фыет.
Адыгэ Хасэм неущрэ мафэ зэриIэщтым ицыхьэ телъэу къэ­гущыIагъ Урысыем, Адыгеим язаслуженнэ тренерэу, Хэса­шъхьэм хэт Хъот Юныс. Рес­публикэ Хасэм иныбжьыкIэ къутамэ къызэрэгоуцуагъэм ар ишыхьатэу къыхигъэщыгъ. СыдигъокIи зэмыхъокIыжь пшъэ­рылъэу Хасэм иIэхэр тиныбжьыкIэхэм лъагъэкIотэнхэмкIэ нахьыжъхэр IэпыIэгъу зэрафэ­хъущтхэр, нахьышIу пстэуми зэрафаузэнкIыщтхэр Хъот Юныс ипсалъэ къыщыхигъэщыгъ.
АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ къыгъэхьазырыгъэ тхылъ къэгъэлъэгъоным Iофтхьабзэм хэ­лэжьагъэхэр еплъынхэ амал яIагъ. Ар общественнэ дви­жением илъэс 35-рэ тарихъ гъогоу къыкIугъэм фэгъэхьы­гъагъ. Джащ фэдэу, ансамблэу «Ошъадэм» иорэдыIоу Хъурэнэ Азэ лъэпкъ орэд дахэхэр къафиIуагъэх.
Iэшъынэ Сусан.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.