Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат пэщэныгъэ дызэрихьэзэ АР-м иминист­рэхэм я Кабинет изэхэсыгъо Координационнэ гупчэм щыкIуагъ.

Зэхэсыгъом хэлэжьагъэх АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Тхьаматэу Владимир Нарожнэр, АР-м иминистрэхэм я Ка­бинет и Тхьаматэу КIэрэщэ Ан­заур, АР-м ипрокуратурэ, ихэбзэухъумэкIо къулыкъухэм, МЧС-м япащэхэр, республикэ ыкIи федеральнэ хэбзэ къулыкъухэм ялIыкIохэр, муниципалитетхэм япащэхэр.
Iофыгъохэу зытегущыIагъэхэм зыкIэ ащыщыгъ АР-м изаконопроектэу 2023-рэ илъэсым рес­публикэ бюджетыр гъэцэкIагъэ зэрэхъугъэм иухэсын.
АР-м финансхэмкIэ иминистрэ игуадзэу Екатерина Косиненкэм къызэриIуагъэмкIэ, илъэсэу икIы­гъэм бюджетым ихахъохэр сомэ миллиард 54,8-м къехъугъэх, хъарджхэр сомэ миллиард
58,6-м шIокIыгъэх. Дотациехэр нахь къеIыхыхэ хъугъэ. 2023-рэ илъэ­сым ахэр процент 12,2-м нэ­сыгъэх.
КъызэрэхагъэщыгъэмкIэ, илъэ­сэу икIыгъэм республикэм лъэпкъ проекти 9 щагъэцэкIагъ, ахэм сомэ миллиард 13,9-м ехъу апэIухьагъ. Республикэм и ЛIы­шъхьэ къыхигъэщыгъ бюджетым социальнэ лъэныкъоу къыдилъы­тэрэм ыкIи финансхэмкIэ зыпкъ­итыныгъэ хэлъыным мэхьанэ­шхо зэряIэр.
«ЭкономикэмкIэ нахьышIум ылъэныкъокIэ щыIэ хъугъэ зэхъо­кIыныгъэхэм зядгъэушъомбгъун фае. Ащ дакIоу бюджет къэкIуа­пIэхэр чIыпIэхэм ащагъэфедэхэ зыхъукIэ, пшъэдэкIыжьэу ахьырэм зыкъегъэIэтыгъэн, лъэпкъ проектхэмрэ къэралыгъо прог­раммэхэмрэ алъэныкъокIэ агъэ­нэфагъэхэри гъэцэкIагъэ хъунхэ фае. Бюджет чIыфэхэу тапэкIэ социальнэ проектхэм апэIудгъа­хьэщтыгъэхэр непэ промышленностым, гъогушIыным, зекIонымкIэ бизнесым япхыгъэ инфраст­руктурнэ проектышхохэм апэ­Iу­тэгъахьэх. ХэбзэIахьхэмкIэ ба­зэм хэпшIыкIэу нахь зиушъомбгъуным, IофшIэпIэ чIыпIакIэхэри щыIэ хъунхэм апай. Арэущтэу зыкIэтшIырэр зэкIэми къагурыIоным мэхьанэ иIэу сэлъытэ», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.
КъэкIуапIэхэр зэрагъэфедэ­хэ­рэм иуплъэкIун хэушъхьафыкIыгъэу анаIэ тырадзагъ. АР-м къэралыгъо финанс уплъэкIунымкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэу Насыф Мариянэ анаIэ зытыраригъэдзагъэр шъолъыр проекти 9-мэ япхырыщынэу илъэсэу икIыгъэм сомэ миллион 571,5-рэ зыпэIухьагъэр ары. ПстэумкIи ауплъэкIугъэ къэкIуапIэхэр сомэ миллиарди 3-м шIокIых. Хэукъо­ныгъэ хашIыхьагъэу лъэныкъо 752-рэ уплъэкIунхэм ялъэхъан агъэунэфыгъ. Анахьыбэу хэу­къо­ныгъэхэр зыхэхъухьагъэхэр бух­галтер учетыр, лэжьапкIэм игъэнэфэн, къэралыгъо пшъэ­рылъ­хэр гъэцэкIагъэ зэрэхъу­гъэхэр, къэралыгъо мылъкур зэрагъэфедагъэр ыкIи нэмыкI лъэныкъохэр ары.
Адыгэ Республикэм 2023-рэ илъэсым ифэныкъоныгъэхэм апае щэфын лъэныкъомкIэ, Iоф­шIэнхэр, фэIо-фашIэхэр гъэцэкIэгъэнхэмкIэ Iофтхьабзэхэу зэра­хьагъэхэм къатегущыIагъ АР-м зэзэгъыныгъэ системэмрэ щэфынхэмрэ япхыгъэ Iофтхьабзэ­хэм язэшIохынкIэ и Комитет итхьаматэу Мэкъулэ Назир. Ащ фэдэ хэукъоныгъэхэр нахь макIэ шIыгъэнхэм пае мы Комитетым вебинархэр ыкIи семинархэр зэхещэх.
Республикэм и ЛIышъхьэ фи­нанс отчетым ыкIи къэралыгъо щэфынхэм япхыгъэхэмкIэ Iофы­шIэхэм яшIэныгъэ хэгъэхъогъэным, яIэпэIэсэныгъэ зыкъегъэIэ­тыгъэным, пшъэдэкIыжьэу хэти ыхьырэр нахь гъэлъэшыгъэным мэхьанэшхо зэряIэр къыхигъэщыгъ.
Цифровизацием иIофыгъохэр
2024-рэ илъэсым иапэрэ мэзищ Iофэу ашIагъэм фэгъэхьыгъэу къэгущыIагъ АР-м цифровизациемкIэ, къэбар ыкIи телекоммуникационнэ технологиехэмкIэ иминистрэу Шыу Заурбек.
Ащ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, цифровизациер лъэныкъуитфымэ ащагъэунэфы: къэралыгъо гъэIорышIэныр, къэлэ хъызмэтыр ыкIи псэолъэшIыныр, общественнэ транспортыр, гъэсэныгъэр ыкIи псауныгъэр къэухъумэгъэныр. Илъэсым АдыгеимкIэ планым къыдилъытэщтыгъэр процент 67,6-рэ хъущтыгъэмэ, процент 77,8-м ар нэсыгъ. Мэлылъфэ­гъум и 1-м ехъулIэу IофшIэнэу агъэцэ­кIагъэм нафэ къызэришIыгъэмкIэ, илъэс пшъэрылъым ипроцент 73,4-р агъэцэкIэгъах.
Республикэм и ЛIышъхьэ джы­ри нахь лъэшэу зыдэлэжьэнхэ фэе лъэныкъохэм анаIэ атыраригъэдзагъ. ГущыIэм пае, общественнэ транспортым иIофшIэн­кIэ цифровизацием иIофыгъохэм ар япхыгъэу щыт. НепэкIэ про­цент 48,9-м нэсэу а лъэныкъом­кIэ пшъэрылъэу щытхэр гъэцэ­кIа­гъэ мэхъух.
Ведомствэм ипащэхэм къызэ­рэхагъэщыгъэмкIэ, зичэзыу от­чет лъэхъанэу къакIорэм ыкIэхэм адэжь Iофхэм язытет зэхъокIыныгъэхэр фэхъущтых: автобусхэр джыри къаIэкIагъэхьанхэу щыт, маршрут транспортым изекIон фытегъэпсыхьэгъэ мобильнэ сер­вис зэхэщэгъэным епхыгъэ IофшIэныр макIо, транспортым исхэм электрон шIыкIэм тетэу ыпкIэ атынэу агъэнэфагъ.
«ЧIыпIэхэм япащэхэр мы Iоф­тхьабзэхэм икъоу ащыгъэгъо­зэгъэнхэ фае. Цифровизацием хэпшIыкIэу тицIыфхэм ящыIакIэ нахьышIу ышIын, шъолъыр ыкIи муниципальнэ хэбзэ къулыкъу­хэм язэдэлэжьэныгъэ нахь агъэ­чанынымкIэ ишIуагъэ къэ­кIон фае», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.
Республикэм цифровизаци­емкIэ иIофхэм язытет нахь нафэ къэзышIырэ лъэныкъохэм атегущыIэхэ зэхъум теурыкIогъэ екIолIакIэ къызхагъафэ зэрэмыхъущтым Адыгеим и ЛIышъхьэ анаIэ тыраригъэдзагъ. Респуб­ликэм и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, цIыфхэм ящыIакIэ нахь зэтегъэпсыхьагъэ, нахь Iэ­рыфэгъу хъуным зэкIэхэри фэ­лэжьэнхэ фае.
ЗекIоныр
Агротуризмэм ипсэуалъэхэм яшIын, археологическэ кIэнхэр зэлъягъэшIэгъэнхэм япхыгъэ Iофыгъохэм атегущыIэхэ зэхъум зекIохэм къазэрахахъорэр къыдалъытэзэ, мы лъэныкъохэм Iоф­хэр нахьышIоу ащызэхэщэгъэн зэрэфаер республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат хи­гъэунэфыкIыгъ.
АР-м мэкъу-мэщымкIэ иминистрэу Къуанэ Анзаур зэхэ­сыгъом къызэрэщиIуагъэмкIэ, 2022-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу агротуризмэм грант Iэпы­Iэгъу егъэгъотыгъэным тегъэпсы­хьэгъэ Iофтхьабзэхэр зэрахьэх. Мыщ фэдэ IэпыIэгъу зыIукIэхэрэр республикэм имэкъу-мэщ илъэси 5-м нахь мымакIэу щылэжьэгъэ предприятие цIыкIухэр ары. Грантэу къаратырэр сомэ миллиони 10-м нэсы. Ащ пае проценти 10-м щегъэжьагъэу процент 25-м нэсэу ямылъку проектым халъхьан фае. А гухэлъхэм апае сомэ миллион 38-рэ къызэрэхагъэкIыгъэр зэхэсы­гъом щыхагъэунэфыкIыгъ.
Экофермэм изэхэщэнкIэ Тэ­хъу­тэмыкъое районым щыщ фер­мерым опытэу иIэр щысэу къахьыгъ. ХьакIэщ унэ цIыкIуи 3, былымхэмрэ мэкъумэщ техникэмрэ зычIэтыщт къакъырхэр мыщ щагъэпсыгъэх, IофшIэпIэ чIыпIи 5 щызэхащагъ. Адыгэ къуаер зэрэрахырэм, чэмхэр къызэращырэм, былымхэр зэрагъашхэрэм, пцэжъыер къызэрэхадзырэм ыкIи нэмыкIхэм хьакIэхэм нэIуасэ зафашIын ыкIи ахэм ахэлэжьэнхэ алъэкIыщт. Илъэси 2-м къыкIоцI зекIо 550-рэ хъызмэтшIапIэм щыIагъ. 2026-рэ илъэсым ехъулIэу илъэ­сым къыкIоцI зекIо миным нэс фермерым ригъэблэгъэнхэ ылъэ­кIыщт.
Мыекъопэ районым щыщ фер­меритIуми ащ фэдэ грантхэр аратыгъэх. Апэрэ проектым те­тэу зекIохэр мэкъумэщышIэ-­фермер хъызмэтшIапIэм щырагъэблэгъэщтых, былымхэм укъы­зэрадекIокIыщт шIыкIэхэм ахэр нэIуасэ афашIыщтых. Мыгъэ нэбгырэ 200-мэ мы хъызмэтшIа­пIэр зэрагъэлъэгъугъ. Адрэ про­ектым къызэрэщыдэлъытагъэмкIэ, Iэзэгъу уцхэр къыдэзыгъэ­кIырэ, эфир дагъэхэр къэзышIырэ, цумпэхэр зылэжьырэ агропредприятием зекIохэм атегъэ­псыхьэгъэ шъолъыр щызэха­щэщт.
Теуцожь районым ифермер хъызмэтшIапIэу цумпэхэр зы­лэ­жьырэм агротуристическэ проект мыгъэ щыпхыращынэу рахъухьэ. ЗекIохэр зычIэсыщт унэхэр агъэпсыщтых. Голубикэмрэ мэрэкIуапцIэмрэ зыщалэжьыхэрэ лэжьэкIупIэхэр зекIохэм зэрагъэлъэгъун алъэкIыщт. Къихьащт илъэсым нэбгырэ 300-м нахь мымакIэу экофермэм щырагъэ­блэгъэнхэ ямурад.
Республикэм и ЛIышъхьэ зэ­хэ­сыгъом зэрэщыхигъэунэфыкIы­гъэмкIэ, агротуризмэр хэхъоныгъэ зышIын зылъэкIыщт лъэныкъохэм ащыщ, зекIоным изегъэу­шъомбгъун ар фэIорышIэщт.
«Мы аужырэ илъэсхэм агротуризмэм Урысыем нахь зыщеушъомбгъу, цIыфхэм ар лъэшэу ашIогъэшIэгъон. ЗекIоным имызакъоу, цIыфхэм чIыпIэрысхэм якультурэ нэIуасэ зыфашIы, продуктэу къахьыжьыхэрэр нахь зэлъашIэ мэхъу, мэкъумэщым товар къыщызыхьыжьхэрэми яхахъо зыкъеIэты. НэмыкI шъо­лъырхэм къарыкIырэ хьакIэхэм аригъэлъэгъун икъун Адыгеим иI. Мы лъэныкъом зегъэушъомбгъугъэн, ищыкIэгъэ амалхэр ащкIэ зехьэгъэн фае», — къы­Iуагъ КъумпIыл Мурат.
2023-рэ илъэсым республикэм щызэхащэгъэ археологическэ ушэтынхэм якIэуххэм шъхьафэу зэхэсыгъом щатегущыIагъэх. АР-м культурэ кIэнхэм якъэу­хъумэнкIэ ыкIи ягъэфедэнкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэу ЦIыпIынэ Рустем къызэриIуагъэмкIэ, культурэ кIэным хэхьэрэ псэолъэ 4622-рэ Адыгеим ит. Ащ щыщэу псэолъэ 4301-р археологическэ кIэных.
Зэхэсыгъом зэрэщыхагъэунэфыкIыгъэмкIэ, археологическэ лъыхъунхэм язэхэщэн пае гъэ­рекIо Урысые Федерацием куль­турэмкIэ и Министерствэ Iизын тхылъ 32-рэ къаритыгъагъ, археологическэ ушэтын 200-м ехъу зэхащэгъагъ. Тарихъ-культурэ къэралыгъо мэхьанэ зиIэ экспертизэ 68-рэ ашIыгъ. Инженер сетьхэр агъэпсыхэ зэхъум артефактхэр щыIэхэмэ зэгъэшIэгъэнхэм пае ушэтын 45-рэ зэхащагъ.
Археологическэ кIэным хэхьэ­рэ псэолъэ 38-у Мыекъопэ къэ­лэ коим, Дукмасовскэ, Дахъо, Каменномостскэ псэупIэхэм арытхэм якъэухъумэнкIэ Iоф­тхьабзэхэр зэрахьагъэх. Ушэты­нэу ашIыгъэхэм якIэуххэм атетэу псэолъэ 323-р культурэ кIэным испискэ хэгъэхьэгъэнхэу ГъэIорышIапIэм унашъо ыштагъ.
Археологическэ псэолъищ зэхэтэкъуагъэу ыкIи псэолъищмэ зэрар арахыгъэу ГъэIорышIапIэм ыгъэунэфыгъ. Материалхэр хэ­бзэухъумэкIо къулыкъухэм аIэ­кIа­гъэхьагъэх. Республикэм и ЛIышъхьэ пшъэрылъ афишIыгъ хэбзэухъумэкIо къулыкъухэр зы­хэлэжьэщтхэ координацион-
нэ зэIукIэ мы IофыгъомкIэ зэхащэнэу.
«Адыгеим къыщычIатIыкIырэ пкъыгъохэр зэкIэ зэтырафынхэ ыкIи музейхэм аратын фае. ТIынхэм АРИГИ-м иIофышIэхэр къахагъэлэжьэнхэм мэхьанэшхо иI. Зичэзыу лъэбэкъухэр — археологием ипкъыгъохэр зэлъя­гъэшIэгъэнхэр, ахэр къызыщы­чIахыгъэ чIыпIэхэм экспозициехэр ащыгъэпсыгъэнхэр, тапэкIэ зекIохэм атегъэпсыхьэгъэ лъэгъуакIэхэр зэхэщэгъэнхэр ары», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.
Адыгэ Республикэм
и ЛIышъхьэ
ипресс-къулыкъу