Хьапсым къыдэкIыжьыгъэхэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэм фэгъэзэ­гъэщт къулыкъу зэхэщэгъэнэу (пробация) илъэскIэ узэкIэIэбэжьмэ УФ-м и Президентэу В. Путиным унашъо ышIыгъ. Хьапс зытелъыгъэхэу чIыпIэ къин ифагъэхэм социальнэ IэпыIэгъу афэхъугъэным, нэмыкI бзэджэшIагъэхэр зэрамыхьанхэм мы къулыкъур афэIорышIэ.

Мы унашъор тиреспубликэ зэрэща­гъэцакIэрэм фэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ бзэджашIэхэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ федеральнэ къулы­къум и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм истаршэ инспекторэу, хэгъэгу кIоцI къулыкъум иподполковникэу Хьагъур Тимур.
— Тимур, обществэм кIэрымычыгъэхэу бзэджашIэхэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэным епхыгъэ Iофыгъохэм уафэгъэ­загъ. «Пробацием» сыда къи­кIырэр? Хьапсым къычIэ­кIыжьыгъэхэр обществэм хэгъэ­гъозэжьыгъэнхэм сыдэущтэу ишIуагъэ къэкIощта?
— «Пробацием» къикIырэр уголовнэ-правовой нэшанэ иIэу хьапс зытыралъхьагъэхэу, джащ фэдэу бзэджэшIагъэ зышIагъэхэр зыщагъэпщынэхэрэ учреждениехэм къачIэкIыжьыгъэхэу щы­Iэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцуагъэхэм IэпыIэгъу афэхъугъэныр ары. Зигугъу къэтшIыгъэ купым хахьэхэрэм яфитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэм мы унэшъуакIэр фэIорышIэщт.
Мы къулыкъум исубъектхэм, ыпэкIэ зэрэщытыгъэм фэдэу, уголовнэ-гъэцэ­кIэкIо системэм имызакъоу, джы гъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъур, цIыфхэм Iоф­шIэпIэ чIыпIэхэр языгъэгъотырэ къулыкъур, джащ фэдэу социальнэ ыкIи медицинэ фэIо-фашIэхэр языгъэгъотырэ учреждениехэр хэхьагъэх. Мы унэшъуа­кIэм игъэцэкIэн мэхьанэшхо раты. Ахэм икIэрыкIэу бзэджэшIагъэ зэрамыхьанымкIэ, щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэн­хэмкIэ мы къулыкъур амалышIоу щыт. Ары унашъом имэхьэнэ шъхьаIэр.
— Мы уахътэм Адыгеим ащ фэдэ IэпыIэгъу зэжъугъэгъотыхэрэр исыха?
— ГущыIэм пае, хьыкумым иунашъокIэ хьапсым чIэсыгъэ цIыфыр къызычIэ­кIыжьыкIэ, IофшIапIэ, гъэсэныгъэ ыкIи сэнэхьат зэригъэгъотын, кIэкIэу къэпIон хъумэ, щыIэныгъэм зыхигъэгъозэжьын, джащ фэдэу хьапсым чIэсыфэ шIокIодыгъэ социальнэ зэпхыныгъэхэр зыпкъ ригъэ­уцо­жьын­хэ фае. Зыпари къыдемыIэу изакъоу къызынэ­кIэ, зытетыгъэ бзэ­джэшIэ гъогум те­хьажьын ылъэ­кIыщт. Ащ фэдэхэм социальнэ IэпыIэгъу яд­гъэгъотыныр, обществэм ыкIи щы­Iэныгъэм хэгъэ­гъозэжьыгъэнхэмкIэ тишIуагъэ яд­гъэ­кIыныр типшъэ­рылъ шъхьаIэхэм ащыщ.
IэпыIэгъу тызыфэхъухэрэм яна­хьыбэм бзэджэшIагъэ зэрахьагъэми, хабзэр аукъуагъэ­ми, ахэм ягумэкIыгъохэр тэркIэ анахь шъхьаIэх, анахьэу тиIэпыIэгъу къежэхэ­рэмкIэ. Бэрэ къыхэкIы цIыфыр хьапсым къызычIэкIыжьыкIэ ыгу кIодэу, зыми имыщыкIагъэу къыщыхъоу: иунагъо шIокIодыгъ, IофшIапIэ иIэжьэп, документхэр IэкIэлъхэп. Арэу щытми, цIыфыр щыIэн, шхэн фае. ИкIэрыкIэу щыIэныгъэр ригъэжьэжьынэу фай, ау пэрыохъу­хэр иIэх. Хэбзэгъэуцугъэм зэхъокIыныгъэу фашIыгъэм мыщ фэдэ цIыфхэм IэпыIэгъу афэхъугъэныр къыделъытэ, джащ фэдэу анахь шъхьаIэу къыхигъэщырэр икIэрыкIэу бзэджэшIагъэ зэрамыхьанхэм ахэр щыухъумэгъэнхэр ары.
— БлэкIыгъэ илъэсым унэшъуа­кIэр аштагъ ыкIи уцугъо-уцу­гъоу ар щыIэныгъэм щыпхыращыщт. Ахэм ягугъу къытфэпш1ыгъэмэ дэгъугъэ.
— 2024-рэ илъэсым къыщегъэжьа­гъэу «пробацием» епхыгъэ унашъом лъэныкъуитIукIэ Iоф ышIэщт: гъэцэкIэкIо ыкIи уголовнэ-гъэцэкIэкIо системэм. Апэрэр зыфэгъэхьыгъэщтыр хьапс зытелъхэу, обществэм хэпщынхэ зимыщыкIагъэхэр ары. ЯтIонэрэм къыделъытэ хьапсым ыкIи гъогу занкIэ зыщытырагъэуцожьырэ учреждениехэм ачIэсхэр къычIэкIы­жьынхэм фэгъэхьазырыгъэнхэр. Ащ хэхьэ социальнэ зэпхыныгъэхэр къызфагъэфедэхэзэ псэупIэ, гъэсэныгъэ, медицинэ ыкIи юридическэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр, IофшIапIэ Iугъэхьэгъэн­хэр.
— 2024-рэ илъэсым мы лъэныкъомкIэ сыд фэдэ гухэлъа шъуиIэхэр?
— Къэралыгъо хэбзэ къулыкъухэр тигъусэу хьапсым къычIэкIыжьыгъэхэм тадэIэпыIэ, сыда пIомэ мы унашъом цIыфыбэ къызэлъеубыты. Хьапсым щылажьэхэрэм ямызакъоу, унашъом дэлажьэх зэкIэ социальнэ учреждениехэр, ащ хэхьэх Адыгеим IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэмкIэ, гъэсэныгъэм­кIэ ыкIи шIэныгъэмкIэ иминистерствэхэр ыкIи мыхэм япхыгъэу Iоф зышIэрэ учреждениехэр. Хьапсым къычIэкIыжьыгъэхэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэм, ахэм щыIэкIэ тэрэз яIэу псэунхэм афэшI зэкIэми тызэгъусэу зэрэтфэлъэ­кIэу тишIуагъэ ядгъэкIын фае. Ащ нэмыкIэу, къэралыгъо е сатыушI организациехэм ащылажьэхэрэр IэпыIэгъу афэхъунхэу шIоигъоныгъэ яIэмэ, мы унашъом игъэцэкIэн къыхэлэжьэнхэ алъэкIыщт.
— Хьапс зытелъыгъэхэмкIэ сыда анахь шъхьаIэр?
— АхэмкIэ анахь шъхьаIэр зэпхыныгъэ адытиIэныр ыкIи IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр ары. Бэхэр фаех тадэгущыIэнэу, ящыIэкIэ-псэукIэ нахьышIум ылъэныкъокIэ зэблахъун зэралъэкIыщтымкIэ упчIэжьэгъу ташIынэу. Психологическэ IэпыIэгъум мэхьанэшхо иIэ. ЦIыфыр хьапсым къычIэкIыжьэу шъхьафит зыхъужьыкIэ, аужырэ илъэси 5 — 10-м ищыIэныгъэ зыщызэрихъокIыгъэ къэралыгъом егъэзэжьы. Зэфэхьысыжьэу сшIыгъэхэмкIэ, апэрэ мафэхэм ахэр мыгупсэфхэу, зыми имыщыкIагъэхэу къащэхъу. IэпыIэгъоу арагъэгъотырэми зэрищыкIагъэу щыгушIукIыхэрэп. Арэу щытми, ахэм унаIэ атемытэу, ящыкIэгъэ IэпыIэгъур зямыгъэгъотыкIэ, обществэм хэгъэгъозэжьыгъуаехэ хъущт.
— Мы купым хахьэхэрэм сыдэущтэу IэпыIэгъу шъуафэхъура?
— Пщыныжь зыщарагъэхьырэ учреждениехэм къачIэкIыжьынхэм илъэсныкъо иIэу психологием, социальнэ IофшIэным, медицинэм ыкIи пIуныгъэм алъэныкъокIэ специалистхэм ахэм егъэ­джэнхэр афызэхащэх. ЦIыфхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр языгъэгъотырэ къулыкъум иIофышIэхэр къакIохэзэ рагъаджэх, Iоф­шIэпIэ чIыпIэу щыIэхэм ащагъэгъуазэх, хьапсым чIэсхэу сэнэхьат зэрагъэгъотын алъэкIын амал араты, ыпкIэ зыхэмылъ егъэджэнхэр афызэхащэх. Джащ фэдэу щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэным ыкIи шIушIэным апылъ организациехэм ялIыкIохэр ахэхьэх. ЗыгорэкIэ цIыфым шъон пытэхэм ыкIи наркотикхэм алъэныкъокIэ гумэкIыгъохэр иIэхэмэ е иIагъэхэмэ зигъэхъужьын ылъэкIынэу программэм хагъэуцо. ЦIыфыр хьапсым чIэсызэ гъэ­лъэшыгъэ шIыкIэм тетэу зэрэлъыплъэ­хэрэм къыхэкIэу шъон пытэхэр ыкIи наркотикыр къызфигъэфедэн ылъэкIырэп. Ау шъхьафит зыхъу­жьырэм, мы зекIокIэ дэйхэм дахьыхын ылъэкIыщт. Шъхьафит зэрэхъужьыгъэр хигъэунэфыкIызэ, ешъуа­гъэм хэтэу бзэджэшIагъэ зэрихьаным ищынагъо къэуцу.
— РеспубликэмкIэ мы уахътэм Iофхэм язытет сыдэу щыт?
— 2024-рэ илъэсым мэзаем ехъулIэу шъхьафит хъугъэхэм япчъагъэ нэбгырэ 1114-рэ мэхъу. Унашъом къызэрэдыхэлъытагъэу, социальнэу щыIэныгъэм хэгъэгъозэжьыгъэнхэм ыкIи япсауныгъэ зэтегъэуцожьыгъэным афэшI хьапс зытелъыгъэ нэбгырэ 12-мэ къулыкъум зыкъыфагъэзагъ. МыекъуапэкIэ нэбгыри 7, ахэм ащыщэу нэбгыри 4-р IофшIапIэ фаехэу, нэбгыри 2-р социальнэ тынхэм къыкIэлъэIухэу. Социальнэ Iофыгъоу зыкъызэрафагъэзагъэхэмкIэ зэкIэми IэпыIэгъу арагъэгъотыгъ. Джащ фэдэу Мыекъопэ, Джэджэ, Тэхъутэмыкъое районхэм ащыпсэухэрэр IофшIэпIэ чIыпIэ ыкIи социальнэ IэпыIэгъу фаехэу къулыкъум зыкъыфагъэзагъ. Подразделением икъулыкъушIэхэр ахэм яIофхэм защагъэгъуазэ, нэужым унашъоу ашIыгъэм елъытыгъэу IэпыIэгъу афэхъущтых.
— Хьапсым къычIэкIыжьы­гъэхэр щыIэныгъэм нахь псынкIэу хэгъэгъозэжьыгъэнхэм иIофыгъохэм бзэджашIэхэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъур фэ­гъэзагъ. Ащ нэмыкIэу хэта мыхэм джыри IэпыIэгъу афэ­хъурэр?
— Социальнэу щыIэныгъэм хэгъэгъо­зэжьыгъэнхэмкIэ, социальнэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэнымкIэ бзэджашIэхэм пшъэ­дэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум ежь къепхыгъэу Iоф зышIэрэ шъолъырхэм зэзэгъыныгъэу 8 адишIыгъ. Ахэр АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ, псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ, IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэхэмкIэ иминистерствэхэр, цIыфхэм IофшIапIэ ягъэгъотыгъэнымкIэ къэралыгъо къулыкъум и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэр, мысатыушI автоном организа­циеу «Здоровый город» зыфиIорэр, «Адыгэ республикэ наркологие диспансерыр», мыкъэралыгъо мысатыушI организациеу «Адыгэ Республикэм иочылхэм я Палатэ», нэмыкIхэри.
КIАРЭ Фатим.