«Адыгэ макъэм» ипроектэу «ЛIыхъужъым илIэуж» зыфиIорэм инэкIубгъуакIэ зыфэгъэхьыгъэр Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Ацумыжъ Айдэмыр. Адыгэ дзэкIолIыр псэемыблэжьэу и Хэгъэгу фэзэуагъ, зыфэхыгъэ уж ЛIыхъужъыцIэр къыфагъэшъошагъ. ТекIоныгъэм ия 80-рэ илъэсэу мыгъэ хэдгъэунэфыкIырэр къытфэзыгъэблэгъагъэхэм ар ащыщ.

«Уигугъу зыща­шIыщтыр пшIэщтэп»
Ацумыжъ Айдэмыр зыщымыIэжьым илъэс 83-рэ тешIэ­жьыгъэу икъорэлъфэу Маринэрэ сэрырэ ЛIыхъужъыр зыщыщ ШэхэкIэй (ТIопсэ район) автомобилымкIэ тэкIо, тыжъым икъэбар къысфеIуатэ. Бзылъфыгъэм ар ылъэгъугъэп. ЛIы­хъужъхэм ялIэужыбэу тызIукIагъэхэм афэдэу, ащи тыжъыр зэришIэрэр къаIотэжьыгъэхэр, сурэтхэр ары. Ащ фэгъэхьыгъэ къэбарэу ышIэрэм инахьыбэр къынэзгъэсыжьыгъэхэр тыздежьэгъэ ШэхэкIэй ятэшыпхъуи­тIоу дэсхэр ары.

— Мариетрэ Алмэтрэ сятэжъ ЛIыхъужъым ышым ыпхъух. Сятэрэ ахэмрэ зэшыхэм къатекIыгъэх. КъэпIонкIэ пэIудзыгъэхэ фэд, ау анахь благъэу ахэр ары тиIэхэр. Сятэ сыдигъуи ныдэлъфым фэдэу ахэр иIагъэх, тэри шIу дэдэ тэлъэ­гъух, — еIо Ацумыжъ Маринэ.
ЫужкIэ ар нафэ къысфэхъу­жьыгъ. ШэхэкIэй тынэси Алмэт тызыIокIэм, ащ ыдэжь тызэблэгъагъэр, ор-сэрэу, хымагъэ гори хэмылъыхэу къытпэгъокIыгъ. Адыгэбзэ дахэр Iулъ, щэламэр Iанэм тет.
«Марина, уятэ икъэ утехьащт. Бирамыр къэблагъэ. Тыжъым исаугъэт дэжь дахь. ОшIэба?». Ныжъым узэрэхимыгъэукъощтым фэдэу Маринэ ышIэн фаехэр къыриIохэзэ унэм тырищагъ. ЛIэужитIум илъэс 40-м къехъу азыфагу.
Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Ацумыжъ Айдэмыр къытекIыгъэ дэдэхэу непэ дунаим тетхэр Маринэрэ ащ ышнахьыкIэу Рэщыдэрэ. Ежьхэм ятэу Алик идунай зехъожьым, Маринэ илъэс 14 ыныбжьыгъэр. Ацумыжъ Айдэмыр зэуапIэм зыIохьэм, ыкъо илъэс-илъэсрэ ныкъорэ ыныбжьыгъэми ары. Ушъхьагъу зэфэшъхьафхэм апкъ къикIэу Алик тыжъ-ныжъхэм къафани, адырэ къом ипшъашъэ­хэм, Мариет, Алмэт ыкIи Све­тэ, кIалэр адапIугъ. Зын къылъфыгъэхэм фэдэу къызэдэхъу­гъэх. Арышъ, Маринэрэ ятэшыпхъухэмрэ зэблэгъэныгъэу азы­фагу илъым ары икъежьапIэ хъугъэр.
Ацумыжъ
(Шъхьэлэ­хъо) Алмэт —
Ацумыжъ ­Айдэмыр
ышнахьыжъ ыпхъу:
— Айдэмыр сятэш нахьы­кIагъ. ЗэкIэми ауж къикIы­щтыгъ. Зэш-зэшыпхъуитф хъущтыгъэх. Тэ тятэ пхъуищэу тыриIагъ, Айдэмыр зы кIал. Ар илъэс- кIэ сэщ нахьыжъыгъ, ау сянэ быдзыщэ тызэдыригъэшъуагъ.
Сятэ 1941-м чъэпыогъум и 1-м заом ащи, 1942-м гъэтхапэм и 3-м къаукIыгъ. Айдэмыри а илъэс дэдэм фэхыгъэ, ау ты­гъэгъазэм. Тятэ зыщыкIодыгъэр илъэс пчъагъэхэм тымы­шIэу тыхэтыгъ. БэмышIэу, илъэсищ фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, лъы­хъокIо купхэм Севастополь пэмычыжьэ чылагъом дэжь икъупшъхьэхэр къыщыхагъэщы­жьыгъэх. Спхъурэ махълъэм­рэ кIогъагъэх. ДзэкIолI 33-рэу зы къэм дэлъхэу къагъотыжьыгъэ­хэр бгым къырахьыхыжьхи къалэм щагъэтIылъыжьыгъэх. Ахэм сятэ ахэт.
Алмэт къэбархэр къысфеIо­тэфэхэ ышыпхъу нахьыжъэу Мариет къэкIуагъ. Чэур азыфагоу мэпсэух. Ацумыжъ Айдэмыр къыздэхъухьэгъэ щагум Мариет дэс. ЛIыхъужъыр ащ дэгъу дэдэу къешIэжьы. Ар зэуапIэм зыIо­хьэм ежьым илъэситф фэдиз ыныбжьыгъ. Ацумыжъыр къэзышIэжьырэ сыIукIэнэу сымыгугъэгъахэу къыIуатэрэр зэкIэ сшIогъэшIэгъоныгъ.
Ацумыжъ (Имбра)
Мариет — Ацумыжъ Айдэмыр ышнахьыжъ ыпхъу:
— КIэлэ Iасэу, шъабэу, рэхьатэу щытыгъ Айдэмыр. ШIоикъо еджапIэм Iоф щишIэщтыгъ ащ дэжьым. Ащ къикIэу чылэм къызыкIорэм, къэлэмхэр, тхьапэхэр бэу къысфихьы­щтыгъэх. Джар сигуапэу, тыдэ кIуагъэми ыуж ситэу къэскIухьэщтыгъ. Дахэщтыгъ, лъэпэ-лъагэщтыгъ. Ары, зы тятэшыпхъур ыкIи сятэжъ зэфэдэщтыгъэх ятеплъэкIэ.
ГъашIэу къыкIугъэр
Ацумыжъ Айдэмыр 1912-рэ илъэсым къуаджэу ШэхэкIэй къыщыхъугъ. Еджэным, гъэсэныгъэм зэрафэщагъэр цIыкIузэ къыхэщыгъ.

— Чылэм къэкIуагъэу дэсыгъэ кIэлэегъаджэ горэ тэтэжъ къыригъэблагъэзэ, Айдэмыррэ ышыпхъоу Хьадж-Фатимэрэ раригъэгъаджэщтыгъэх. Пшъэ­шъэ­жъыер зэ-тIо еджи, пызы­жьыгъ фэмычэфэу, Айдэмыр шIогъэшIэгъон хъуи еджакIи, тхакIи къызIэкIигъэхьагъ, етIанэ къуа­джэ горэм кIозэ еджапIэр къыу­хыгъ, — ыгу къэкIыжьы Ацумыжъ Мариет.
ЕджэпIэ ужым Ацумыжъыр Адыгэ кIэлэегъэджэ училищыр (1937), Краснодар дэтыгъэ кIэлэегъэджэ институтыр заочнэу къыухыгъэх географиемкIэ кIэлэегъаджэу, ШIоикъо дэтыгъэ гурыт имыкъурэ еджапIэм, Красно-Александровскэм игурыт еджапIэ япащэу Iоф ышIагъ.

— Заом дамыщэу уцугъэп. Партием ирайон комитет кIомэ, къэкIожьэу Iутыгъ дащыфэ. «Сышъущ» ыIощтыгъ. Ежьыр кIэмылъэIугъэмэ, кIэлэегъаджэти, къынэсыщтыгъэхэп, — еIо Мариет.
Джар икIуакIэу 1942-рэ илъэ­сым мэзаем Ацумыжъыр зэуа­пIэм Iухьагъ. Я 267-рэ шыудзэ артиллерийскэ дивизионым ия 2-рэ батарее ыкIи я 4-рэ къэзэкъыдзэ кавалерийскэ корпусым иIэшэгъэпсэу ар агъэнэфагъ. Апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу лIыгъэу хэлъыр къы­гъэлъагъоу ыублагъ. Зэпэуцужь лъэшхэу псэупIэхэу Шкуринскэм, Кущевскэм, Ново- Алексеевскэм ыкIи Кощхьаблэ ащыкIуагъэхэм псэемыблэжьэу ащызэуагъ. Хэгъэгу зэошхом иорденэу я 2-рэ шъуашэ зиIэр къыфагъэшъошагъ.
Ацумыжъым иаужырэ зау
1942-рэ илъэс. Тыгъэгъазэм и 2. Ацумыжъыр зыхэт дзэм чэщ шIункIыр къызфигъэфеди, ошIэ-дэмышIэу нэмыцым тебэнагъ. Къуаджэу Новкус-Арте­зиан (непэ Нефтекумскэ район) къытырихыгъ. Гъогоу «Буденновск — Мэздэгу» зыфиIорэри къызIэкIигъэхьагъ. Ау пыир ащ еуцолIэн ымыдэу пчэдыжьым кIочIакIэкIэ къытыригъэзэжьыгъ. Зым ыуж зыр итэу гъогогъу пчъагъэрэ къилъыгъ. Къанэрэ щымыIэу Ацумыжъым игъусэхэр фэхыгъэх. Адыгэ дзэкIолIыр къы­зэкIэмыкIоу наводчикым ычIы­пIэ иуцуи, пыим еоу ­ыуб­лагъ. Ищэрыуагъэ ихьатыркIэ нэмыц танк лъэшитIурэ нахь къызэрыкIоу щырэ зэхикъутагъ, ау ежьыри псаоу къялыжьы­гъэп.
— Айдэмыр зыщыфэхыгъэ къуаджэу Новкус-Артезиан ­иса­у­­гъэт къыщызэIуахы зэхъум сыкIогъагъ. Ышыпхъу нахьыжъи­тIоу Сурэтрэ Хьадж-фатимэрэ сигъусагъэх. Ащ дэжьым ифэхыкIэ къаIотэгъагъ. Лъэшэуи тигъэгъыгъ. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, ежьыр уIагъэу зэуагъэ. Сымэ­джэщым заригъэщэн ылъэкIыщтыгъ. ЗыIуаригъэщыгъэемэ, псаоу къанэщтыгъ, ау игъусэхэр къыгъэнэнхэр, ахэм ямыгъусэныр шIотэрэзыгъэп. Зы Iашэм къыкIэрыкIымэ, адырэм дэжь чъэзэ пыим еощтыгъ. КъымыгъэкIоныр фызэшIокIыгъ. Нэ­мыц­хэр къыфыримыкъухэ зэ­хъум, къухьэлъатэр къышъхьащыбыби, къыукIыгъ, — къеIуатэ Ацумыжъ Мариет.
ЛIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм, пыир къызэримыгъэкIуагъэм, чIыпIэр зэрэримыгъэштагъэм афэшI СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум иунашъокIэ зыфэхыгъэ уж, 1943-рэ илъэсым гъэтхапэм и 31-м, ЛIыхъужъыцIэр Ацумыжъ Айдэмыр къыфагъэшъошагъ. Ар къэзыушы­хьатырэ тхылъыр янэ-ятэхэм зэо ужым къаратыжьыгъагъ.
— Сянэжъ ыкъуитIу апае письмэхэр къызэрэфатхыгъагъэ­хэр къэсэшIэжьы. Сятэ зыдэщыIэр амышIэу зэрэкIодыгъэмкIэ апэ къыфагъэхьыгъагъ.
Нахь кIасэу Айдэмыр пае къат­хыгъагъ. Ишъаохэу хэкIодагъэ­хэм ягугъу ренэу ышIыщтыгъ, ыгъаещтыгъэх. ХьакIэщ фэдэу пышIыхьагъэм ихьэти, ахэм ясурэтитIоу итыгъэхэм яплъызэ адэгущыIэщтыгъ. А пстэури слъэгъущтыгъ шъхьаем, къикIырэр къызгурыIощтыгъ пшIошIа?! Уахътэ зытешIэм зэхэсфы­жьыгъ ныIэп — еIо Ацумыжъ Ма­риет.
Бзылъфыгъэ хэкIотагъэм ишIэжь пытэу къыхэнагъэхэм ащыщ зэо илъэсхэм япсэукIагъэр. Гъомылапхъэ амыгъотэу, пшэсэныр ыкIи нэмыкI уц лъэпкъ­хэр къаугъоищтыгъэх, макухэр ашхыщтыгъ.
—Тыкъэзгъэнэжьыгъэр зы чэмэу тиIагъэр ары. Сянэ щхыу ышIызэ, Шъачэ щищэщтыгъ. Зы хьалыгъу къыхьымэ, тыгушIощтыгъ. СэIоба, тисабыи­гъом ар къиныгъэми зэхатшIэщтыгъэп. ЫужкIэ ары шъхьэм къызиубытыжьырэр, — ыгу къэкIыжьы Мариет.
— Нанэ гущэ ренэу ыIо­щтыгъ: «А си Алахьэ закъу, мы сабыймэ аныбэ из ашIынэу ашхын сэгъэгъотыжь». Къа­къы­рэу тищагу дэтыгъэм зэнтхъэу илъыр дащы зэхъум, къы­хихи хьаджыгъэ ышIыгъэу пчыхьэ горэм щэламэ ыгъажъэ­щтыгъ. Остыгъэр хэгъэнагъэу тэ ащ тежэ тыщыс. Къыгъэжъагъэр лагъэм къырилъхьанэу игъо имыфэзэ тэпхъуатэ. Шъу­­шхы, шъушхы» ыIощтыгъ ежьым. Тэ­тэжърэ нэнэжърэ Iоф ашIэ­жьышъущтыгъэп. Тэ сабыиплI тыхъущтыгъ, инэу щы. Тэщ нэ­мыкIэу нэмыкI тятэшыпхъум ипшъашъи тадэжь щыIэщтыгъ. Iоф зышIэщтыгъэ закъор нан ары, — къеIотэжьы Алмэт.
ГупсэфыпIэ щигъотыгъ
Ацумыжъ Айдэмыр Ставропольскэ хэкум икъуаджэу зыщыфэхыгъэм, Новкус-Артезиан, игъусэгъэ дзэкIолIхэм акIыгъоу щагъэтIылъыжьыгъ. ЛIыхъужъым ишIэжь саугъэтэу псэупIэм дэ­тыр къоджэдэсхэмкIэ чIыпIэ лъапI. Лъэплъэх, агъэкъабзэ, шIэжь Iофтхьабзэхэр щызэхащэх. Къуаджэм иеджэпIэ музей Ацумыжъым фэгъэхьыгъэ къогъупэ щыгъэпсыгъ, илIыхъужъныгъэ ащ къыреIотыкIы.
Ацумыжъ Марин — Ацумыжъ Айдэмыр икъорэлъф:
— 2014-рэ илъэсым сятэжъ икъэ сышъхьащыхьан, исаугъэт зэзгъэлъэгъун слъэкIыгъ. Адыгэ Хасэр, Ацумыжъхэр тызэгъу­сэхэу Новкус-Артезиан тыкIо­гъагъ. Ащ сынэсыным лъэшэу сыкIэхъо­псыщтыгъ. Гъогури къысэхьы­лъэкIыгъэп. Сятэжъ ыцIэ, ишIэжь зэрэщагъэлъапIэрэр лъэшэу сигуапэ хъугъэ. ЕтIанэ сшIогъэшIэгъоныгъэр — кIэлэцIыкIу общественнэ зэхахьэу «Ачмизовцы» яI. Ащ ухэтыныр щытхъушхоу алъытэ.
ЛIыхъужъым ыкъо закъо ип­шъашъэу Ацумыжъ Маринэ ПсышIуапэ щэпсэу. ИсэнэхьаткIэ юрист. Ацумыжъ лIакъоу къызхэкIыгъэм, тыжъ ЛIыхъу­жъым лъэшэу арэгушхо. Унагъо зехьэми лъэкъуацIэр ыхъожьыгъэп.
— Сэ сшIэшъущтыр ишIэжь згъэлъэпIэныр, сщымыгъупшэныр, лIэужыкIэхэм язгъэшIэныр ары. Арышъ, ащ лъэкIэу сиIэр есэхьылIэ. Iофтхьэбзэ зэфэ­шъхьафхэм тыжъ ЛIыхъужъым илIыкIоу сахэлажьэ, сяблагъэ.
ШIэжьыр
Ацумыжъыр зыщыфэхыгъэм фэшъхьафэу Хэгъэгу зэошхом и Гупчэ музееу Москва дэтым Щытхъум и Унэу хэтым ыцIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ щытхыгъ. Iоф зыщишIэгъэ еджапIэхэм исаугъэт ащагъэуцугъ, исурэт ащыпылъагъ. Адыгэ кIэлэегъэ­джэ училищым иунэ дэпкъ мемориальнэ пхъэмбгъу щагъэ­псыгъ. Ащ ыцIэкIэ спорт зэ­нэкъо­къухэр зэхащэх. ШэхэкIэй гурыт еджапIэм имузей Ацумыжъым фэгъэхьыгъэ къогъупэ щыгъэпсыгъ, ащ ыцIэ епхыгъэу Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр ра­гъэкIокIых. ЛIыхъужъым имы­жъосын еджэпIэ щагум ыгузэгу ит. ЛIэужыкIэхэм ар ящысэтехыпI. Зыщыщ чылэм ЛIыхъу­жъым иапэрэ саугъэт зыдагъэ­уцуагъэр 1963-рэ илъэсыр ары. Ащ дэжьым гурыт еджэпIэжъэу къуаджэм дэтыгъэр Ацумыжъхэм нахь апэгъунэгъоу щытыгъ.
— Нэнэжъ мэпсэуфэ сау­гъэт аригъэгъэуцугъэп. «СыгукIэ сы­пэ­лъэшыщтэп» ыIощтыгъ. Ау, дунаим зехыжьым, еджэпIэ­жъым ищагу дагъэуцогъагъ. Ащ ыпашъхьэ исэу псэущтыгъэ ышыпхъу нахьыжъэу Сурэти ренэу ыгу узыщтыгъ. «Къещхыми, къесыми къытещхэ, къытесэ, сышхэми мэлакIэ малIэу къысщэхъу» ыIощтыгъ. Илъэс пчъагъэм джащ фэдагъ. ЕтIанэ еджэпIакIэр къызызэIуахым ащ кIэу дагъэуцуагъ, жъыр къаIытхыжьыгъагъ, — еIо Мариет.
Алмэт ащ къыхе­гъахъо:
— АщкIэ мыекъуапэхэм сыгу афыхэкIы ыкIи сыгъыгъ. Къытатыжьыгъэ мыжъосыныр «музеим чIэдгъэуцощт» аIуи тIахи, зы тIэкIурэ чIагъэтыгъ. ЕтIанэ «Адыгеим, республикэм щыщэп» аIуи чIахыжьыгъагъ. Джы а мыжъосыныр зыдэщыIэри сшIэ­рэп. Сыгу фэузы. Къытаты­жьыгъэемэ, сыухъумэныгъэба. Тятэш ЛIыхъужъыр тэ тэпсэуфэ тщыгъупшэщтэп. Тауж къикIыгъэхэми афэтэIуатэ, ятэгъашIэ. ТекIоныгъэм и Мафэ зэкIэри тызэгъусэу еджэпIэ щагум саугъэтэу дэтым текIуалIэ. ЕджапIэм иIофышIэхэр ащкIэ бэлахьых. БлагъэкIырэп зы Iоф­тхьабзэ.
ТекIоныгъэм и Мафэ мыгъи Ацумыжъхэм зыфагъэхьазыры. ИлъэсИпшI пчъагъэхэм хэбзэ дахэ зэрафэхъугъэу, зэхэтхэу я ЛIыхъужъ исаугъэт дэжь кIощтых, къэгъагъэхэр кIэралъхьащтых, ишIэжь агъэлъэпIэщт, лIыблэнагъэу зэрихьагъэр джы­ри зэ агу къагъэкIыжьыщт.
— Маринэ есэIо: «Тэ тымыкIожьышъункIи мэхъу, ау шъо хэшъумынэу жъоныгъуакIэм и 9-м шъукъакIу. Ащыгъупшэ хъу­хэщтэп, — еIо Ацумыжъ Ал-мэт тыкъыгъэкIотэжьзэ…
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторыр, Ацумыжъхэм яхъарзынэщ.