БлэкIыгъэмрэ непэрэмрэ зэзыпхыгъэр
Адыгэ лIакъоу Едыджхэм ащыщ Батырай Озбек идунай ыхъожьыгъ. ШIэныгъэлэжь цIэрыIор, философие шIэныгъэхэмкIэ докторыр, адыгэ культурэм иушэтэкIо бэлахьыр, тарихъ пкъыгъохэм яугъоякIор я 79-рэ гъэм итэу дунаим ехыжьыгъ.
Бэп зышIэрэр Батырай хыIушъо Шапсыгъэ зэпхыныгъэ благъэ зэрэдыриIэр — ишъхьэгъусэу Светланэ ШэхэкIэй щыщ. Ащ янэ адыгэ лIэкъо инэу Ацумыжъхэм къахэкIыгъ. Арышъ Едыдж Батырай хы Iушъом бэрэ къакIощтыгъ. Къызщыхъугъэ Тыркуеми, илъэс пчъагъэрэ зыщеджэгъэ Германиеми, къыздигъэзэжьыгъэ Адыгеим икъэлэ шъхьаIи мызэу, мытIоу тащызэIукIагъ. ЫкIуачIэ зыщызэтыригъэуцожьэу къыздакIощтыгъэ Шъачи гущыIэгъу тыщызэфэхъущтыгъ. Батырай блэкIыгъэр бэрэ ыгу къэкIыжьыщтыгъ, шIу ылъэгъурэ Iофым къытегущыIэщтыгъ, гухэлъэу иIэхэмкIэ къыздэгуащэщтыгъ, ушъэф хэмылъэу лъэпкъым игумэкIыгъохэмкIэ игупшысэхэр шъхьэихыгъэ къышIыщтыгъэх.
— Адыгэ къуаджэу Елем жъоныгъуакIэм и 22-рэм, 1946-рэ илъэсым сыкъызыщыхъугъэр, ар Анталием щыI. Метрэ 1500-рэ зилъэгэгъэ Iуашъхьэу Таурус тес, — къысфиIотэгъагъ Батырай тизэIукIэгъухэм ащыщ. — Сабыиблым сэ санахьыжъыгъ. Тянэ-тятэхэм яхьатыркIэ, сятэу Хъалидрэ сянэу Сабриирэ, унагъом адыгабзэ нэмыкI щыдгъэфедэщтыгъэп. КъэсэшIэжьы, джыри тыцIыкIоу, бэрэ къыдгурыIон ылъэкIыщтыгъэп тигъунэгъу къуаджэхэм афэмыдэу тызкIэгущыIэрэр. ТызщыщымкIэ тызэупчIырэ нахьыжъхэм телъэшъуагъэу джэуап къытатыжьыщтыгъ: «Тэ Москоф тыщыщ». Ащ нахьи нахь упчIабэ зэрытигъэтыжьыщтыгъ: «Сыд Москофа? Тыдэ щыIа ар?».
УблэпIэ илъэситф еджэгъур къызеухым, Едыдж Батырай иунагъо игъусэу Анталием къэкIожьыгъ ыкIи еджэныр гимназием щылъигъэкIотагъ. Дэгъу дэдэу тыркубзэр къызIэкIигъэхьагъ. А лъэхъаным уилъэпкъ инэшанэхэр къэуухъумэнхэр тырку хабзэм ыдэщтыгъэп. Ар зэкIэми агъэцэкIэн фэягъ.
— «Тыркуем щыпсэухэрэр зэкIэ тыркух» — илъэс пчъагъэхэм къэралыгъор ары зэрэпсэугъэр, — къеIуатэ сигущыIэгъу. — БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм лъэпкъ зэфэшъхьафэу ащ исхэр абзэкIэ гущыIэнхэ фитыгъэхэп. 1950-рэ илъэсхэм демократизациер къежьагъ, 1960-рэм щыIэгъэ апэрэ хэбзэ зэблэдзыгъом ыуж цIыфхэм фитыныгъэ гъэнэфагъэхэр къаратыгъэх. Ащ шъхьафитыныгъэ ин къаримытыгъэми, Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм ар къызфагъэфедагъ.
Едыджым гимназиер къызеухым, Тыркуем иапшъэрэ еджэпIэ пэрытхэм ащыщэу Анкара дэтым чIэхьагъ. Культурэм ылъэныкъокIэ общественнэ IофшIэнхэм чанэу зэрахэлажьэрэм ыкIи журналэу «Кавказ» зыфиIорэм зэрэдэлажьэрэм яшIуагъэкIэ итарихъ хэку фэгъэхьыгъэ къэбарэу IэкIэлъым кIэлэ ныбжьыкIэм хигъэхъуагъ. Кавказымрэ адыгэхэмрэ афэгъэхьыгъэ къэбархэр къызэрыпхынэу ащ дэжьым щыIагъэр мэкIагъэ. НахьыбэмкIэ ахэм къаIуатэщтыгъэр я 19-рэ лIэшIэгъум черкесхэмрэ Урысыемрэ язэфыщытыкI. Лъэпкъым иблэкIыгъэ икъоу ущыгъозэнымкIэ ар мэкIагъэ.
— Университетыр къэсыухи, германистикэмкIэ, классическэ литературэмрэ бзэшIэныгъэмрэкIэ седжагъэу тхылъ къызысатыжьым, нэмыцыбзэмкIэ сишIэныгъэхэм ахэзгъэхъонэу Германием сыкIуагъ, — къысфиIотэгъагъ Батырай. — Гейдельберг иапшъэрэ еджэпIэ бэлахьэу, дунаимкIэ анахьыжъхэм ащыщым сычIэхьагъ. Лъэпкъ шIэныгъэхэмкIэ къутамэм сыщеджэзэ IофшIэныр дэсхьыгъ. Ыпэрэм фэдэу ны-тыхэр къыздэIэпыIэнхэ алъэкIыжьыщтыгъэп. НахьыкIэ нэбгырихым зыкъаIэтыщтыгъ. Германием сызэкIом, Кавказ этнологием зэу сызпищагъ. Ащ ихьатыркIэ тятэжъ пIашъэхэм якультурэрэ ятарихърэ куоу зэзгъашIэу сыфежьагъ.
КъызхэкIыгъэ лъэпкъым икъэбар лъыхъузэ Гейдельбергскэ апшъэрэ еджапIэм итхылъеджапIэ Едыджыр кIуагъэ. Ащ имызакъоу къалэм дэт тхылъ щапIэхэр икIуапIэщтыгъэх, антиквариатхэр зыщащэрэ ермэлыкъэу гъунэгъу Фирнхаймым щыкIорэми еблагъэщтыгъ. Апэрэ тхылъэу ащ къызIэкIигъэхьагъэр сурэтхэр зыдэт дневникэу нэмыц сурэтышIэу Теодор Горшельдта ытхыгъагъэр ары. Кавказ заом илъэхъан Урысыем идзэ ащ къулыкъу щихьыщтыгъ. Ар къыщэфынымкIэ иахъщэ имыкъоу, ишъэогъухэм чIыфэ къаIихын фае хъугъагъэ. Джа тхылъэу шышъхьэIум и 1-м, 1972-м Батырай къызIэкIигъэхьагъэм къыщежьагъ адыгэхэм япхыгъэ тхыгъэхэмрэ пкъыгъохэмрэ яугъоин.
— Гейдельбергскэ тхылъеджапIэм сищыкIагъэр къызчIэсымыгъуатэкIэ, сишъэогъоу Ландманн сигъусэу Европэм инэмыкI тхылъеджапIэхэм якаталогхэм тащылъыхъощтыгъ ыкIи почтэмкIэ къиттхыкIыщтыгъ, — ыгу къэкIыжьыщтыгъ Едыджым. — Гъотыгъуаеу щыт тхылъхэм адэт сурэтхэм слайдхэр ахэсшIыкIыщтыгъэх. Джащ фэдэ шIыкIэкIэ сыугъоигъэр къагъэбаигъ Лонгвортрэ Беллрэ ясурэтхэм.
Щылэ мазэм и 11-м Едыдж батырай Тыркуем ит къалэу Анталье щагъэтIылъыжьыгъ, ятэ гуалъхьажьыгъ.
Ныбэ Анзор.