Top.Mail.Ru

БлэкIыгъэмрэ непэрэмрэ зэзыпхыгъэр

Адыгэ лIакъоу Едыджхэм ащыщ Батырай Озбек идунай ыхъо­жьыгъ. ШIэныгъэлэжь цIэрыIор, философие шIэныгъэхэмкIэ док­торыр, адыгэ культурэм иушэтэкIо бэлахьыр, тарихъ пкъы­гъохэм яугъоякIор я 79-рэ гъэм итэу дунаим ехыжьыгъ.
Бэп зышIэрэр Батырай хыIушъо Шапсыгъэ зэпхыныгъэ благъэ зэрэдыриIэр — ишъхьэгъусэу Светланэ ШэхэкIэй щыщ. Ащ янэ адыгэ лIэкъо инэу Ацумыжъхэм къахэкIыгъ. Арышъ Едыдж Ба­тырай хы Iушъом бэрэ къакIощтыгъ. Къызщыхъугъэ Тыркуеми, илъэс пчъагъэрэ зыщеджэгъэ Германиеми, къыздигъэзэжьыгъэ Адыгеим икъэлэ шъхьаIи мызэу, мытIоу тащызэIукIагъ. ЫкIуачIэ зыщызэтыригъэуцожьэу къыз­да­кIощтыгъэ Шъачи гущыIэгъу тыщызэфэхъущтыгъ. Батырай блэ­кIыгъэр бэрэ ыгу къэкIыжьы­щтыгъ, шIу ылъэгъурэ Iофым къытегущыIэщтыгъ, гухэлъэу иIэхэмкIэ къыздэгуащэщтыгъ, ушъэф хэмылъэу лъэпкъым игу­мэкIыгъохэмкIэ игупшысэхэр шъхьэихыгъэ къышIыщтыгъэх.
Адыгэ къуаджэу Елем жъо­ныгъуакIэм и 22-рэм, 1946-рэ илъэсым сыкъызыщыхъугъэр, ар Ан­талием щыI. Метрэ 1500-рэ зилъэгэгъэ Iуашъхьэу Таурус тес, къысфиIотэгъагъ Батырай тизэIукIэгъухэм ащыщ.Сабыи­блым сэ санахьыжъыгъ. Тянэ-тятэхэм яхьатыркIэ, сятэу Хъалидрэ сянэу Сабриирэ, унагъом адыгабзэ нэмыкI щыдгъэ­фе­дэщтыгъэп. КъэсэшIэжьы, джыри тыцIыкIоу, бэрэ къыдгурыIон ы­лъэкIыщтыгъэп тигъунэгъу къуа­джэхэм афэмыдэу тызкIэгущы­Iэрэр. ТызщыщымкIэ тызэупчIырэ нахьыжъхэм телъэшъуагъэу джэуап къытатыжьыщтыгъ: «Тэ Москоф тыщыщ». Ащ нахьи нахь упчIабэ зэрытигъэтыжьыщтыгъ: «Сыд Москофа? Тыдэ щыIа ар?».
УблэпIэ илъэситф еджэгъур къызеухым, Едыдж Батырай иуна­гъо игъусэу Анталием къэкIо­жьыгъ ыкIи еджэныр гимназием щылъигъэкIотагъ. Дэгъу дэдэу тыркубзэр къызIэкIигъэхьагъ. А лъэхъаным уилъэпкъ инэшанэхэр къэуухъумэнхэр тырку хабзэм ыдэщтыгъэп. Ар зэкIэми агъэцэ­кIэн фэягъ.
«Тыркуем щыпсэухэрэр зэкIэ тыркух» — илъэс пчъагъэ­хэм къэралыгъор ары зэрэпсэугъэр, къеIуатэ сигущыIэгъу.БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм лъэпкъ зэфэшъхьафэу ащ исхэр абзэкIэ гущыIэнхэ фитыгъэхэп. 1950-рэ илъэсхэм демократизациер къежьагъ, 1960-рэм щыIэгъэ апэрэ хэбзэ зэблэ­дзыгъом ыуж цIыфхэм фитыныгъэ гъэнэфагъэхэр къаратыгъэх. Ащ шъхьафитыныгъэ ин къари­мы­тыгъэми, Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм ар къызфагъэфедагъ.
Едыджым гимназиер къызеу­хым, Тыркуем иапшъэрэ еджэпIэ пэрытхэм ащыщэу Анкара дэтым чIэхьагъ. Культурэм ылъэ­ныкъо­кIэ общественнэ IофшIэнхэм ча­нэу зэрахэлажьэрэм ыкIи жур­налэу «Кавказ» зыфиIорэм зэрэдэлажьэрэм яшIуагъэкIэ ита­рихъ хэку фэгъэхьыгъэ къэбарэу IэкIэлъым кIэлэ ныбжьыкIэм хигъэхъуагъ. Кавказымрэ адыгэ­хэмрэ афэгъэхьыгъэ къэбархэр къызэрыпхынэу ащ дэжьым щы­Iагъэр мэкIагъэ. НахьыбэмкIэ ахэм къаIуатэщтыгъэр я 19-рэ лIэшIэгъум черкесхэмрэ Уры­сыемрэ язэфыщытыкI. Лъэпкъым иблэкIыгъэ икъоу ущыгъозэнымкIэ ар мэкIагъэ.
Университетыр къэсыухи, германистикэмкIэ, классическэ литературэмрэ бзэшIэныгъэм­рэкIэ седжагъэу тхылъ къызы­сатыжьым, нэмыцыбзэмкIэ си­шIэныгъэхэм ахэзгъэхъонэу Гер­манием сыкIуагъ, къысфиIотэгъагъ Батырай. Гейдельберг иапшъэрэ еджэпIэ бэлахьэу, дунаимкIэ анахьыжъхэм ащыщым сычIэхьагъ. Лъэпкъ шIэныгъэхэмкIэ къутамэм сыщеджэзэ IофшIэныр дэсхьыгъ. Ыпэрэм фэдэу ны-тыхэр къыз­дэIэпыIэнхэ алъэкIыжьыщтыгъэп. НахьыкIэ нэбгырихым зыкъаIэтыщтыгъ. Германием сызэкIом, Кавказ этнологием зэу сызпи­щагъ. Ащ ихьатыркIэ тятэжъ пIашъэхэм якультурэрэ ятарихърэ куоу зэзгъашIэу сыфежьагъ.
КъызхэкIыгъэ лъэпкъым икъэ­бар лъыхъузэ Гейдельбергскэ апшъэрэ еджапIэм итхылъеджапIэ Едыджыр кIуагъэ. Ащ имыза­къоу къалэм дэт тхылъ щапIэхэр икIуапIэщтыгъэх, антиквариатхэр зыщащэрэ ермэлыкъэу гъунэгъу Фирнхаймым щыкIорэми ебла­гъэщтыгъ. Апэрэ тхылъэу ащ къызIэкIигъэхьагъэр сурэтхэр зыдэт дневникэу нэмыц сурэтышIэу Теодор Горшельдта ытхы­гъагъэр ары. Кавказ заом илъэ­хъан Урысыем идзэ ащ къулыкъу щихьыщтыгъ. Ар къыщэфынымкIэ иахъщэ имыкъоу, ишъэогъухэм чIыфэ къаIихын фае хъугъагъэ. Джа тхылъэу шышъхьэIум и 1-м, 1972-м Батырай къызIэкIигъэ­хьагъэм къыщежьагъ адыгэхэм япхыгъэ тхыгъэхэмрэ пкъыгъо­хэмрэ яугъоин.
Гейдельбергскэ тхылъеджапIэм сищыкIагъэр къызчIэсы­мыгъуатэкIэ, сишъэогъоу Ландманн сигъусэу Европэм инэ­мыкI тхылъеджапIэхэм яката­логхэм тащылъыхъощтыгъ ыкIи почтэмкIэ къиттхыкIыщтыгъ,ыгу къэкIыжьыщтыгъ Едыджым.Гъотыгъуаеу щыт тхылъхэм адэт сурэтхэм слайдхэр ахэс­шIыкIыщтыгъэх. Джащ фэдэ шIыкIэкIэ сыугъоигъэр къагъэ­баигъ Лонг­вортрэ Беллрэ ясурэтхэм.
Щылэ мазэм и 11-м Едыдж батырай Тыркуем ит къалэу Анталье щагъэтIылъыжьыгъ, ятэ гуалъхьажьыгъ.
Ныбэ Анзор.