Тимузей ифондхэм пкъыгъохэр къазэрахахьэхэрэр зэфэшъхьаф. Экспедициехэм къагъотырэмэ анэмыкIэу цIыфхэм яунэе пкъыгъохэр къыратых е къыращэх.

Iуашъхьэмэ ятIынхэр 1988-рэ илъэсым Шэуджэн районым къыщытыухыгъэхэу, археологэу Владимир Эрлих сигъусэу тимузеижъ тыкъекIолIэжьыгъагъ. ТиIофышIэ бзылъфыгъэ заулэ столым кIэрысхэу, лэгъэ шIуцIэ тетэу, къапыщыс бзылъфыгъэм уасэмкIэ едаощтыгъэх. Тыжьын лагъэм пае сомэ 500 ратынэу раIощтыгъ. Сыдэу щытми, къырагъэзэгъи пкъыгъор зиер чIэ­кIыжьыгъ. Эрлих сыдырищэкIи къысэлъэIугъ бзылъфыгъэм къедгъэгъэзэжьынышъ, лагъэр къыIаригъэхыжьынэу. КъокIыпIэ лъэпкъхэм ямузей пае нахь лъапIэу щищэфынэу фэягъ. Ар ХъымыщкIэй къызэрикIыгъэр тэшIэти, бэдзэрым Iут автостанцием къыщыдгъотыжьи, музеим тыкъызэдэкIожьыгъагъ, Илагъэ къыратыжьынэу зареIом, ащыгъум Адыгэ хэкум культурэмкIэ ипэщэгъэ Пэнэшъу Руслъан фытеохи, сомэ минкIэ щащэфынэу къырагъэзэгъыгъагъ. Лагъэр тимузей къыфэнагъэу, анахь артефакт хьалэмэтхэм ащыщ.
Ежь пкъыгъор къэзыщагъэм къызэриIогъагъэмкIэ, ятэжърэ янэжърэ а лагъэр хьалыгъулъэу яIанэ тетыщтыгъ. Ахэр щы­мыIэжьхэ зэхъум, кIашъом дадзыежьыгъэу къыгъотыжьи, музеим къыхьыгъ.
Илъэс тешIагъэу Германием икъалэу Мангейм къыращи сурэтхэр зыхэт къэгъэлъэгъон тимузей къащэгъагъ. Ащ игъу­сэгъэ нэмыц профессорым ти­директорыгъэ Абрэдж Альмир лагъэр ригъэлъэгъуи, ыосэщтыр зыфэдизымкIэ еупчIыгъагъ. ХьакIэр зэтыригъэкъэгъагъ. «Мыр пкъыгъо лъэпIэ дэд, ыосэщтыр доллар 5000-м къыщыкIэщтэп», — къыриIогъагъ.
Лагъэм ыкIышъо шъоткIо-­латкIу, ау ыкIоцI хэгъэтхъыгъэ­хэу сурэтыбэ ит. Тиэрэ ия V — IV-рэ лIэшIэгъухэм ашIы­гъэщт. Гъэнэфагъэу игъэпсыкIэ­кIэ ар Iуашъхьэ горэм къычIахыгъэ пкъыгъу. Урымхэм яIэшIэгъэщт, антик лъэхъаным къыхеубытэ. Москва къикIырэ археологхэм мыщ фэгъэхьыгъэу статья зыщыплI атхыгъ.
Тыжьынхэм ашъхьашъохэр теулъыикIыхэшъ, шIуцIэ мэхъух. Сурэт тепхыгъэми, тешIыхьа­гъэхэр икъоу къыридзэхэрэп. ЯтIонэрэ сурэтым компьютерымкIэ тешIыхьагъэхэр къыхэдгъэщыхэ тшIоигъуагъ, ау икъоу ар къыддэхъугъэп.

ЛэупэкIэ Нурбийрэ сэрырэ 1980-рэ илъэсым Iоныгъом и 1-м КъэзэныкъоякIэр зыдэщысыгъэм тызэдэкIогъагъ. Псыр лъэшэу зэкIэкIуагъэти, пкъы­гъуабэ нэпкъым къытенагъэу къэтшыпыгъагъ. Асран Iуашъхьэ ылъапсэ нэпкъычIэм бзылъфыгъэ къупшъхьэхэу псым къы­чIигъэщыгъэхэм пкъыгъо зэфэшъхьафхэр апылъыгъэхэу къэт­штэгъагъэх. Пчыхьэм тадэжь те­кIолIэжьыгъагъ. Къэдгъоты­гъэ­мэ Iэлъынитф ахэлъыгъ.
Зыр тыжьыныгъ, араб тхыкIэкIэ зы­горэхэр тетхэгъагъэх. Анахь дэхагъэхэр тхьакIумпылъхэр арыгъэх. Тянэ езгъэлъэгъунхэу къызысэштэхэм, «…а ей, къыпфащэмэ, нысэм пыплъхьанхэкIэ сыдэу дахэх мыхэр» зеIом, «а тян, хьадэм къыпыкIыгъэхэр пыплъхьанха?» — сIуи лъэшэу згъэмэхъэшэгъагъэ.

Илъэс зыхыблыкIэ узэкIэIэ­бэжьымэ, тимузей иIофышIэу документ фондхэм афэгъэза-­
гъэр къысэлъэIугъагъ тенэч пIокIэ гъожь горэм сурэтхэр хъоеу хэутыгъэхэу, картон тхьапэм тегъэпкIагъэу фондым чIэ­лъым сеплъынэу. Зысэлъэгъум, «Мыр дышъэ, Эрмитажым ­чIэлъ тыжьын гъунджэм ыкIыбкIэ тегъэпкIэгъэ дышъэ пIуакIэм икопий» есIуагъ. Ехъырэхъышэ зэхъум, титхылъеджапIэ чIасщи, тхылъыр къасшти, къызыхэсэгъэщым, ыгъэшIагъо икъугъагъ. Тхьэм ешI тифондхэр зэпэп­плъыхьэмэ ащ фэдэхэу къахэ­кIыжьыщтыр. Ленинград къикIыщтыгъэ экспедициеу къакIощтыгъэ горэм елъэIухи дышъэ копиер къафашIи къафащэгъэгъэн фае. Картоным тещхагъэти, зыфэдэр амышIэу тхьапэхэр зычIэлъым ахьыгъэн фае.

Ошъадэ Iуашъхьэ 1897-рэ илъэсым, жъоныгъуакIэм итIын заухым, къыкIэлъыкIогъэ мэ­къуогъу мазэм профессорэу Веселовскэм станицэу Кост­ромскоим (къуаджэу Шъуа­джэкъо) Iуашъхьэ щаригъэтIыгъагъ. Ащ мы шъыхьэ ямы­шIыкIэр къычIахыгъагъ. Скиф культурэм ианахь агъэшIэгъорэ пкъыгъу. Хэт сыд ыIонкIи фит, ау мыр адыгэмэ амышIыгъэу тфэIощтэп.
Къэлэрмэз хьашыумышыри шъыхьэри мэIу теIулIэх, дышъэ зэрызакIэх, якIыхьагъэхэмкIи зэфэдизых, см 35-р якIыхьагъ. Бэмэ гу лъатэрэп, ау хьашыумышым ыкIэрэ ылъэкъуиплIырэ, щыр цIыкIухэр пшIы хъухэу, щыхьагъэхэу щылъыхэу тешIы­хьагъэх. Мы пкъыгъо хьалэ­мэтхэр зы лъэхъанэ ижъыкIэ зышIыгъэщтыр адыгэ IэпэIасэу а зы нэбгырэр арынкIи хъун.
Адыгэмэ ячIыгужъ анахь пкъыгъо хьалэмэтхэмрэ анахь лъапIэхэмрэ къызэрагъотэжьы­хэрэр, ау ахэр къытапэсыхэрэп. ГъэшIэгъонба? Зыгорэм къыращыхи, тиIуашъхьэмэ къа­чIатIагъэх.

Мыхэр зэкIэужхэу лэдэххэр зыфашIыгъэ пхъэ занкIэм дагъэуцохэмэ, шъэжъые хъущтыгъэ, бжъэ IонтIагъэм дагъэуцохэмэ — гъупчъэ. Мыщ фэ­дэхэу ижъыкIэ цэрыцэхэу зэ­кIэужхэу зэпагъэуцощтыгъэхэр ары зыгорэхэр зэрэпаупкIыхэу зэрэпабзыкIыхэрэм «цэ» гущыIэр зыкIахэтыр: гъупчъацэ, щэмэджыцэ, ощыцэ, пхъэхыцэ, сэшхуацэ…
Улэпэ Iуашъхьэмэ тятIэзэ, 1982-рэ илъэсым яплIэнэрэ Iуашъхьэм ыбгъукIэ см 60
нахь имыкууагъэу дышъэ пкъы­гъо хьалэмэтхэр зэхэлъхэу къычIэтхыгъагъэх. Мыхэр гурышэкIэ зэрэчIэлъхэр къэзы­шIэгъагъэр Къэралыгъо Эрмитажым иархеологэу Баллонов Феликс ары.
Къэдгъотыгъэ пкъыгъохэр: анахь гъэшIэгъонэу шым фэдэу шIыгъэу тыжьын «Пегасэу» дышъэпс егъэшъуагъэр, Iэхъомбэшхом фэдиз игъумагъэу дышъэ чым (проволока) хэшIыкIыгъэу, зы килограмм фэдиз зионтэгъугъэ пшъэрылъыныр, дышъэидэхэу псычэт ыкIи хьа­кIэ-къокIэ теплъэхэр яIэхэу пшIы заул ыкIи дышъэ зэрызакIэу быгъубжъэм фэдэу шIыгъэу ри­тон. Пкъыгъохэр тхьэлъэIупIэм щычIатIэжьыгъагъэх нахь, хьа­дэм пылъыгъэхэп. Мыхэр къызэрэчIэтхыгъэхэу, милиционер­хэр якъэрэгъулэхэу, краимрэ тихэкурэ япащэхэм Лесковым арегъэлъэгъуфэ, тхьамафэрэ телъыгъэх. Къызытырахыхэм дышъэ бжъэм ыIупэ тIэкIу иуфэ­нэгъагъэти, аузэфыжьи, псырэ спиртырэкIэ дэгъоу атхьакIи, зэрээкспедициеу псы решъо­гъагъ. Ежь ионтэгъугъэр дышъэ грамм 450-рэ, ифэрэр грамм 400.

Экспедицием нэбгыри 120-рэ хэтыгъ, адыгэу сэры ныIэп ягъусагъэр. Пегасымрэ игъусэгъэ пкъыгъохэмрэ скиф культурэм хахьэхэу, агъэшIагъохэу, зэфаIуатэхэу зэхъум, сагъэгу­бжыгъагъ ыкIи ясIогъагъ: «Скифмэ ягъунэгъугъэ мыутIэхэм дышъэ пкъыгъохэр амышIы­шъунхэу щытыгъа?» Сызэ­ря­нэкъокъурэр Лесковым къы­зэхихыгъэти, къысиIогъагъ: «Уилъэпкъ зэрэбгъэлъапIэрэр къызгурэIо, ау пэсэрэ адыгэ­хэмрэ скифхэмрэ ежьхэм ащ фэдэхэр зэрашIыщтыгъэхэр къыушыхьатэу джыри зыпари къагъотыгъэгоп». ШIэныгъэ­лэжьхэм ятхыгъэхэм зэдыра­гъаштэу дышъэ пкъыгъохэр скифхэм урымхэм къафашIыщтыгъэхэу къащаIощтыгъ.

Ар зыхъугъэм мэфитIу тешIагъэу, я 5-рэ Iуашъхьэм тетIэзэ, сабгъукIэ щысыгъэ Нина Виноградскаяр къэтэджи, зыщытIэрэм сырищэлIагъ ыкIи къычIигъэщыгъэ джэрз пкъыгъор сигъэ­лъэгъугъ. ТызэготIысхьи ты­зэ­датIэзэ, ятIонэрэр къызэдычIэт­хыгъ. Ахэр джэрзым хэшIы­кIыгъэ пкIыпкъых (штампых). Мыщ фэдэ Iэмэ-псымэхэмкIэ псэушъхьэ теплъэ зиIэ дышъэидэ пкъыгъохэр ашIыщтыгъэх.
Пчыхьэм Лесковым тиугъоигъэу, къыIощтыр къыримыгъа­жьэзэ зыкъысфигъази, дышъэ пкъыгъохэр мыутIэхэм зэрашIыщтыгъэхэр штампхэм къызэрагъэнэфагъэр къыIуагъ.
КъокIыпIэ лъэпкъхэм ямузей иэкспедицие 1982-рэ илъэсым сыхэтызэ, тхьаумафэ горэм Улапэ сикIи тичылэ, Тэуйхьаблэ, сыкIогъагъ. ЗэлъашIэрэ пщынаоу Гъонэжьыкъо Аскэр ядэжь къэкIуагъэу щыIагъ. Ежьыррэ ышынахьыжъ Азмэтрэ тадэжь къызэдакIохи, Мэртэбгышъхьэ лъапсэ, яхатэ пэчIынатIэу, псы Iушъом Аскэр къыIуигъотэгъэ дышъэ шы цIыкIу къысагъэлъэгъугъагъ. ЗыфэдэмкIэ къызы­сэупчIыхэм, зэрэдэбжъыкъухашIэр ыкIи ащ фэдэ пкъы­гъохэр язакъохэу зэрэмыхъу­хэрэр ыкIи ятIонэрэр а чIыпIэм зэрэхэлъыщтыр Азмэт есIогъагъ. Адрэ илъэсым псыр рагъэкIы зэхъум, а чIыпIэм лъыплъэзэ, апэрэм нахь кIэракIэу, пшъэхъуих пышIагъэу дышъэ шы цIыкIу Азмэт къыгъотыгъагъ. Ти Лъэпкъ музей къыратыгъэх, ежьхэми ахъщэ тIэкIу афалъэгъужьыгъагъ. Азмэт псыIушъом къыIуигъотагъэхэу нэмыкI пкъы­гъохэри тимузей чIэлъых.

Щэбзащэхэр зэрылъыщтыгъэ сагъындакъыр мыщкIэ агъэпы­тэщтыгъ. Шъыхьэ лъакъомрэ бгъэжъ лъабжъэмрэ зыщызэпытхэм нэ тешIыхьагъ. Скиф культурэм хэхьэрэ пкъыгъохэм псэушъхьэхэм е ахэм апкъыхэр зэхэтхэм фэдэхэу шIыгъэхэр бэрэ къахэкIых. Бэмэ нэхэр атетхэу къэтэгъотых. Нэтемыгъэфэ мэхьанэ нэхэм аратыщтыгъ.

Апч зэмышъогъумэ ахэ­шIыкIыгъэ щыгъ инхэр, см 4 фэдизхэр ялъэгагъэх. Нэгухэр фы­жьых, гъожьых, шIуцIэх. Нэ­темыфэ мэхьанэ аратэу мы­хэр шымэ апшъэмэ арашIэщтыгъэх. Я 5-рэ Iуашъхьэм къычIэт­хыгъэ шыхэм бэдэдэ хъухэу апч шхъуантIэхэу нэ фыжьхэр зытетыгъэхэр, кIыхьэу зэпы­бла­гъэхэу, пшъэрылъхэу ашIо­хэ­лъэгъагъэх.

Я 5-рэ улэпэ Iуашъхьэм мы­хэр зэрэзэхэлъхэм фэдэхэу са­тыриплI хъухэу, зэмылIэужыгъоу шIыгъэхэу, дышъэ пкъыгъо шъиплI фэдиз къычIэдгъэщы­гъагъ.

Зэфэдэхэу шы зырызмэ апылъыгъэх. Зыхэр Тэуйхьаблэ къыщыдгъотыгъэх, Краснодар музеим еттыгъэх, адрэхэр — Ленинэхьабл, Мыекъуапэ ти Лъэпкъ музей чIэтлъхьагъэх.

Улэ Iошъхьэ купэу Н. И. Веселовскэм аригъэтIыгъагъэ- мэ язырэм къытенэ­жьыгъэгъэ ятIэм 2008-рэ илъэ­сым Эрлих иэкспедицие ари­гъэтIыжьыгъагъ.
Скреперым ыуж ситэу къы­чIигъэщырэмэ салъыплъэзэ, сителефон къытеуагъ. СыIу­кIоти сыгущыIэзэ, сапашъхьэ щылъ етIэгъой гъугъэр сынэ къыпэшIофагъ. Псыгъоу, гъожьыбзэу къыхэщыщтыгъ. Зэрэдышъэр къэсшIагъ. СызэгущыIахэм, телефоныр згъэтIылъыжьи, сеIэ­бэхи къэсштагъ. ЯтIэм хэлъыгъэр дышъэ. Эрлих сыкъеджагъ. Зесэтым къыхитхъынэу фе­жьагъ. ЗиIэжэныгоу есIуи, студент горэм псы бэшэрэб къезгъэхьыгъ. Зэ, тIо зытетэкIэм, ды­шъэ тенэч пIуакIэм хэутыгъэу къушъхьэ пчэн, шыкъулътыр, къыхэзыгъ. ИлъэсишъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ, 1908-рэ илъэ­сым Веселовскэм Улапэ ща­ригъэтIыгъэгъэ Iуашъхьэм къыханэгъэгъэ дышъэ пкъыгъор къыхэзгъотэжьыгъ.
Тэу Аслъан.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.