Композиторэу, адыгэ музыкальнэ фольклорым иугъоякIоу Г. М. Концевич къызыхъугъэр илъэси 160-рэ хъугъэ.
Адыгэхэм яфольклор бай бэдэдэ шIагъэу хэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралыгъо ушэтакIохэм анаIэ къытырадзагъэу щытыгъ. Тызэрэщыгъуазэу, я XIX-рэ лIэшIэгъум зэлъашIэрэ композиторхэу А. А. Алябьевым, М. А. Балакиревым, нэмыкIхэми япроизведение зырызхэми адыгэ орэд мэкъамэу атхыжьыгъэхэм яплъышъо къатехьэ.
Я XIX-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъом адыгэхэм ямузыкальнэ кIэн угъоижьыгъэнымкIэ, зэгъэшIэгъэнымкIэ Iофышхо зышIэгъэ музыковедхэм ыкIи композиторхэм ащыщ зэчый ин зыхэлъыгъэ музыкантэу ыкIи фольклористэу Григорий Концевич. Ар шэкIогъум и 17-м, 1863-рэ илъэсым Пшызэ шъолъыр ит станицэу Старонижестебилевскэм щыпсэущтыгъэ къэзэкъ унагъом къыщыхъугъ. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу лъэпкъ орэдхэр икIэсагъэх. ЕджапIэм щеджэщтыгъ джыри къэзэкъ орэдхэр ытхыхэу зырегъажьэм. Станицэм дэтыгъэ училищыр дэгъу дэдэу къызеухым, Григорий Концевич Пшызэ кIэлэегъэджэ семинарием агъэкIогъагъ, фольклор материалхэр зэрэптхыщт шIыкIэри ащ къыщыIэкIэхьагъ. Нэужым Тенгинскэм дэт еджапIэм кIэлэегъаджэу IофшIэныр щыригъэжьэгъагъ, ау ар зэпигъэуи Петербург кIуагъэ музыкэмкIэ гъэсэныгъэ зэригъэгъотынэу.
1887-рэ илъэсым Г. М. Концевич Придворнэ орэдыIо куп зэхэтым ирегент класс хатхэ, ар урыс хор культурэм игупчагъ. Мы уахътэм еджапIэм иIэшъхьэтетыгъ композитор цIэрыIоу М. А. Балакиревыр, ащ специалистхэм яухьазырыныгъэ лъэшэу мэхьанэ ритыщтыгъ.
Темыр къэлэшхом еджэныр къыщиухи, Концевич орэдым фигъэсэнхэ ыкIи мэкъамэхэр ыусынхэ ылъэкIэу Пшызэ къэкIожьыгъ. Краснодар кIэлэегъэджэ семинарием илъэси 2 музыкэмкIэ щыригъэджагъэх. 1892-рэ илъэсым Пшызэ дзэ орэдыIо хорым пащэ фашIыгъ ыкIи 1906-рэ илъэсым нэс ащ Iоф щишIагъ.
1910-рэ илъэсым къыщыублагъэу кIэлэегъаджэу, орэдхэм яугъоякIоу дзэ хорым иIагъ.
Я XIX-рэ лIэшIэгъум ыкIэм ыкIи я XX-м икъежьапIэм Г. Концевич зипэщэгъэ дзэ орэдыIо хорыр Пшызэ шъолъыр итворческэ коллективхэмкIэ анахь дэгъоу хъугъэ, репертуарымкIи, нотнэ грамотэр зэрэзэрагъашIэрэмкIи. Культурэ шэпхъэ ин яIэу Iоф ашIэщтыгъ.
НэмыкI лъэныкъокIи Г. Концевич шIэныгъэшхо хэлъыгъ — мэкъэусыныр къызэрэдэхъурэр къэнэфагъ. А. С. Пушкиным иусэу «Памятник», хорым паекIэ «Четыре времена года» зыфиIоу произведение пшIы пчъагъэу урыс поэтхэм атхыгъэхэр зылъапсэр ыкIи духовнэ мэкъамэу «Молебное пение» зыфиIохэу Г. М. Концевич ыусыгъэхэр лъэшэу псынкIэу зэлъашIагъэх ыкIи ахэр Пшызэ имузыкэ искусствэ ихъарзынэщ щыщ хъугъэх. Фольклорист-ушэтакIом Пшызэ иорэд фольклор угъоижьыгъэнымкIэ Iофышхо ешIэ. Г. Концевич ыцIэ епхыгъ 1935-рэ илъэсым Краснодар дэт музыкальнэ училищым дирижер-хор къутамэр къызэрэщызэIуахыгъэр.
Фольклорыр дэгъоу зышIэу, ащ иушэтакIоу зэрэщытыр мыгъуащэу, Григорий Концевич адыгэхэм яорэд лъэпкъ творчествэкIэ, яискусствэкIэ гъэзагъэу макIэп ышIагъэр. 1931-рэ илъэсым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым ыпкъ къикIэу зэхащэгъэгъэ апэрэ музыкальнэ-этнографическэ экспедициеу Адыгеим щыкIуагъэм ар ипэщагъ. Адыгэхэм ялъэпкъ культурэ къэIэтыгъэныр ыкIи лъапсэ фэшIыгъэныр ащ ипшъэрылъыгъ. Мы экспедицием иIофшIэн хэлэжьагъ адыгэ тхакIоу Цэй Ибрахьими. МэзитIум къыкIоцI экспедицием иIофшIэн хэтхэм адыгэ къоджэ 12 къакIухьагъ, адыгэ орэдус-орэдыIохэм зафагъэнэIосагъ. Адыгэ лъэпкъ орэд ыкIи къэшъо мэкъэми 164-рэ тыратхагъ. Г. Концевич Iофышхо ылэжьыгъ ахэм язэгъэзэфэн-тетхэнкIэ, зэрилъэкIэу ижъырэ адыгэ орэдкъэIуакIэр къызэтегъэнэгъэным ынаIэ тетыгъ. Ахэм купкIэу акIоцIылъыр ухъумэгъэным, мэкъамэр зэщымыкъоным лъэшэу гъунэ алъифыгъ. Лъэпкъ музыкальнэ культурэм изэтегъэпсыхьажьынкIэ Г. Концевич иIофшIагъэ апэрэ лъэбэкъу инэу зэрэхъугъэр, пшъэрылъ инэу иIагъэр дэгъу дэдэу зэрэзэшIуихыгъэр Цэй Ибрахьимэ къытхыжьыгъ.
1932-рэ илъэсым композиторым Краснодар орэдитIу, 1935-м адыгэ фольклорист-орэдыIо цIэрыIоу КIубэ Щэбан къыIоу орэд 50 тыритхагъ. Iофэу ашIагъэм къыпкъырыкIыхэзэ, нэужым сборникэу «Музыка адыгов» агъэхьазырыгъагъ, ау ар къыдэкIынэу хъугъэп. Мыщ фэдэ экспедициехэр ыужыкIи, 1937-рэ ыкIи 1939-рэ илъэсхэм, Московскэ консерваторием ипрофессорэу А. Гребневыр яIэшъхьэтетэу Адыгеим щызэхащэгъагъэх, ахэмкIэ тхылъэу «Адыгэ орэдхэр. Адыгейские народные песни и мелодии» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Ащ Г. Концевич ытхыжьыгъэхэм ащыщыби къыдэхьагъ, ау апэрэ экспедицием зэрипэщагъэр къыщыIуагъэп. 1937-рэ илъэсым гугъэпIэ инхэр зыцIэ епхыгъэгъэ фольклорист-ушэтакIоу, композиторэу Г. Концевич лажьи-хьакъи имыIэу агъэтIысыгъ. ЗыщымыIэжь нэуж, 1989-рэ илъэсым, СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум иунашъокIэ ащ лажьэ зэримыIагъэр къаушыхьатыжьыгъ, аухыижьыгъ.
Г. М. Концевич адыгэ фольклористикэм иIахьышIу зэрэхэлъым ишыхьатэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр, Краснодар краим Лъэпкъ культурэмкIэ и Гупчэ ыкIи АР-м икомпозиторхэм я Союз зэгъусэхэу 1997-рэ илъэсым Мыекъуапэ сборникэу «Музыкальный фольклор адыгов в записях Г. Концевича» зыфиIорэр къыщыдагъэкIыгъ. Ар зэхэзыгъэуцуагъэр ыкIи иредакторыгъэр шIэныгъэлэжь-искусствоведэу Шыу Щэбан. Мы тхылъым зэкIэ Г. Концевич итхыгъэхэр къыдэхьагъэх.
Г. Концевич хэмыкIокIэжьын лъэуж адыгэ лъэпкъ фольклористикэм къыхигъэнагъ.
Мамырыкъо Нуриет.