«ШIэныгъэхэмкIэ Адыгеим изаслуженнэ IофышI» — мыщ фэдэ цIэ лъапIэм изехьакIохэм ясатырэ щыщ хъугъэ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм бзэмкIэ иотдел ипащэу Анцокъо Сурэт.
Бгъэхалъхьэр Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ащ къыритыжьыгъ. ШIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ япхыгъэу зылэжьэгъэ илъэс 35-м тын лъапIэр изэфэхьысыжь хъугъэ.
«Бгъэхалъхьэу къысфагъэшъошагъэр лъэшэу сэгъэлъапIэ. О узщыщмэ укъалъэгъоу, Iофэу пшIэрэм уасэ къызфашIыкIэ, ар зэбгъэпшэн щыIэп. Ащ укъеIэты, Iофэу пшIэрэм хэбгъэхъонэу, уапэкIэ улъыкIотэнэу укIегъэхъопсы», — еIо Анцокъо Сурэт.
КIэлэегъэджэныр иапэрэ сэнэхьат
ЩыIэныгъэр гъэшIэгъоны, уигъогупэ уздищэщтыр къэшIэгъуай. Анцокъо Сурэт ышъхьэкIэ ар ыушэтыгъ. Джыри пшъэшъэ ныбжьыкIэу иIофшIэн зеублэм, бзэшIэныгъэлэжьэу непэрэ мафэм къекIолIэнэу зыкIи ыгу къэкIыгъэп. Ау щыIэныгъэм игъорыгъоу ащ къырищэлIагъ. Еджэным, шIэныгъакIэхэм ар зэрафэщагъэр джыри цIыкIузэ къыхэщыгъ. ЕджапIэм кIонэу зэрикIасэм нахь хэмылъэу илъэситф ыныбжьэу Аскъэлэе гурыт еджапIэм чIагъахьэ. Классий ужым Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэ кIэлэегъэджэ училищым сэнэхьат щызэрегъэгъоты ыкIи 1988-рэ илъэсым иIофшIэн гъогу регъажьэ. Апэрэ илъэсхэм кIэлэпIоу мэлажьэ, Аскъэлэе еджапIэми илъэсрэ Iоф щишIэнэу игъо ефэ, нэужым Мыекъуапэ игурыт еджапIэу N 20-м ублэпIэ классхэр илъэсиблырэ щырегъаджэх. Ащ дакIоу ежьым ишIэныгъэхэми ахегъахъо, адыгэ филологиемкIэ апшъэрэ гъэсэныгъэ зэрегъэгъотыжьы. Ар къэзыушыхьатырэ тхылъыр къызIэкIэхьэм, Сурэт адыгабзэм зыкъыфигъэзэнэу хъугъэ. 1997-рэ илъэсым ублэпIэ классхэр етIупщыхэшъ, урыс кIэлэеджакIохэм адыгабзэр аригъашIэу регъажьэ.
— ЕджапIэм идиректор «адыгабзэмкIэ ебгъэджагъэхэмэ, Сурэт» зеIом, апэм сшIошъ хъугъэп, ау сшIогъэшIэгъонэу сезэгъыгъ. Апэрэм къыщегъэжьагъэу я 9-рэ классым нэс сабыйхэр къысфагъэнэфагъэх. Джаущтэу сыхьат тIурытIу сиIэу урыс кIэлэцIыкIухэр тиныдэлъфыбзэ фезгъэджагъэх. ПстэумкIи еджапIэм, гъэсэныгъэм илъэс 20-м нахьыбэрэ сафэлэжьагъ. Институтым сыкъызэкIожьым ыужи илъэс заулэрэ кIэлэегъэджэ IофшIэныр дэзгъэцакIэщтыгъ. Ау къыхэзгъэщы сшIоигъу, джа илъэс пчъагъэу кIэлэегъаджэу сызэрэлэжьагъэм лъэшэу ишIуагъэ къысэкIыгъ ушэтын гъогум сызытехьэм. Грамматикэм илъэныкъуабэмэ гу алъыстагъэу щытыгъ, егъэджэнымкIэ IэкIэкIыгъэ хъухэрэр слъэгъугъэ, — къыхегъэщы Анцокъо Сурэт.
Игъогупэ шIэныгъэм фегъазэ
Анцокъо Сурэт шIэныгъэм (наукэм) зызфигъэзагъэр 2006-рэ илъэсыр ары. Гуманитар ушэтынхэмкIэ республикэ институтым бзэмкIэ иотдел ар Iохьэ. Ащ къыщыублагъэу, илъэс 17-м къыкIоцI, шIэныгъэлэжьым бзэмкIэ отделым ипащэ нэсырэ гъогур къыкIугъ. А уахътэм къыкIоцI АКъУ-м иаспирантурэ къыухыгъ, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатыцIэр къыгъэшъыпкъэжьыгъ, 2018-м докторыцIэр къылэжьыгъ.
— Институтым сыкъызэкIом бзэмкIэ отделым ипэщагъэр Тхьаркъохъо Юныс. Ащ дахэу, игъорыгъоу, къысфэсакъзэ, къысфиIуатэзэ сиIофшIэн сыхищагъ. «Непэ зы гущыIэ нахь мыхъуми, едж, пшъхьэ къихьэрэр тхы, ары къыпшъхьапэжьыщтыри къэпштэжьыщтыри» къысиIощтыгъ. ЕтIанэ, кандидатскэмкIэ, Iоф зыдэсшIэщт лъэныкъор къыхэсхынымкIэ ишIогъэшхо къысигъэкIыгъ. Джащ фэдэу тIэкIу-тIэкIоу, цIыкIу-цIыкIоу езгъэжьагъэ хъугъэу джырэ нэс сыхэт, — еIо Сурэт.
Непэ Сурэт бзэшIэныгъэлэжьхэм азыфагу чIыпIэ ин щызыубытрэ IофышI. ГущыIалъэхэм якъыдэгъэкIын хэлажьэ ыкIи дэлажьэ, монографиехэр, шIэныгъэ IофшIэгъэ инхэр етхых, бзэмкIэ упчIэу къэуцухэрэм язэхэфын зыфегъазэ, дунэе мэхьанэ зиIэ шIэныгъэ конференцие инхэр зэхещэх. Нахьыбэм Сурэт зэрашIэрэр сабыйхэм адыгабзэр зэрагъэшIэнымкIэ, ащ икъызIэкIэгъэхьан нахь псынкIэ афэхъунымкIэ зэхигъэуцогъэ тхылъхэр, IофшIэнымкIэ тетрадьхэр ары. Ахэм зэкIэми республикэм икIэлэегъаджэхэм осэ ин къафашIы, игъэкIотыгъэу агъэфедэх, мызэу, мытIоу щытхъу тхылъхэмкIэ къыхагъэщыгъэх. Джащ фэдэу проект зэфэшъхьафыби ащ игукъэкIых. Ахэм ащыщых мультфильмэхэр адыгабзэкIэ зэдзэкIыгъэнхэр, мультимедийнэ IофшIагъэу «Адыгэ мэкъэпчъ чэфыр», «Анахь цIыкIухэм апае кушъэ орэдхэр» ыкIи нэмыкIыбэр. Сурэт непи Iофынчъэу щысэп. ДжырэкIэ адыгэбзэ ыкIи къэбэртэе-щэрджэс гущыIалъэхэр ыпашъхьэ илъхэу зэпырегъазэх, зэхефых. Мыхэм язэфэдэныгъэрэ язэтекIыныгъэрэкIэ ушэтынхэм адэлажьэ, ыужкIэ гущыIалъэ къыдигъэкIыщт.
— Джы езгъэжьагъ ныIэп ащ Iоф дэсшIэнэу. ЯкъэIуакIэкIэ зэтемыфэрэ гущыIабэхэр хэтых, тихьарыфылъэхэр, тимэкъэ Iужъухэр зэтэгъапшэх. Лъэныкъо пстэумкIи ушэтынхэр тшIыхэмэ, а бзэмкIэ гущыIалъэ тиIэ хъущт. Шъыпкъэ, упчIабэ къэуцу, ау сшIогъэшIэгъонэу сыдэлажьэ, — къыддэгуащэ Анцокъо Сурэт.
Ау непэ Сурэт зыкIэхъопсырэр шIэныгъэ ушэтынхэр ышIынхэр, ахэр къыдигъэкIыжьынхэ къодыер арэп. Iофэу ышIэрэр лъызыгъэкIотэщт ныбжьыкIэхэр зэриубытылIэнхэр гухэлъышIоу зыдиIыгъ. Ыгу кIодырэп, «зыгорэ къакIомэ» ымыIоу, ежьыри ныбжьыкIэхэм ахэплъыхьэ. ШIэныгъэ ушэтыным ищыIэныгъэ фэзыгъэхьы зышIоигъо къахэкIымэ, Тхьаркъохъо Юныс IэпыIэгъу къызэрэфэхъугъэм фэдэу, ежьми лIэужыкIэм ыIэ фищэиным фэхьазыр.
Анцокъо Ирин.