Адыгэхэр ижъырэ кавказ лъэпкъхэм ахалъытэхэми, адыгэ литературэр — ныбжьыкI. Ар щыIэ зыхъугъэр 1934-рэ илъэсыр ары.
Ащ елъытыгъэу тиIэм игугъу тшIын фае: адыгэ литературэм иублэпIэ-къежьапIэ щытыгъэхэр, апэрэ лъагъор ащ пхыры-зыщыгъэхэр — Т. КIэращэр,
А. Хьаткъор, И. Цэир. Ахэм Iофыгъо инэу къырахьыжьагъэр лъагъэкIотагъ М. Пэрэныкъом, Д. Кэстанэм, Ю. Лъэустэным, нэмыкIхэми. Хэгъэгу зэошхор зэфэдэкIэ тихэгъэгу щызэдэпсэурэ цIыф лъэпкъхэм зэхашIагъ, къиныр зэдаIэтыгъ. Адыгэ хэкумкIэ тхэкIо-усэкIо ныбжьыкIабэ Хэгъэгу зэошхом кIогъагъэх, хэкIодагъэх. Ахэм ащыщ горэми «къэщтагъ» аригъэIуагъэп. Андырхъое Хъусен усэкIуагъ, журналистыгъ, советскэ тхакIохэмкIэ апэрэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» цIэ лъапIэр зыфэхыгъэ уж къыфагъэшъошагъ.
Зэо ужым, зэкIэ щыIэныгъэ лъэныкъуабэм афэдэу, адыгэ литературэ ныбжьыкIэми зыкъиштагъ, хэхъуагъ. Я 50 — 60-рэ илъэсхэм ащ кIочIэ лъэшхэу, творческэ мэшIуачэ зыхэлъхэр — МэщбэшIэ Исхьакъ, Бэрэтэрэ Хьамид, Iэшъынэ Хьазрэт къакIэлъыкIуагъэх.
ШэкIогъу мазэм къэхъугъэ тхакIохэм кIэкIэу ягугъу непэ къэсшIыщт. НахьыжъымкIэ къезгъэжьэн.
ЯхъулIэ Сэфэр
(1914 — 1977)
ЯхъулIэ Сэфэр Мыхьамодэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Пэнэжьыкъуае шэкIогъум и 7-м, 1914-рэ илъэсым къыщыхъугъ.
Сэфэр ибэу къани, сабыигъуи, кIэлэгъуи иIагъэп, Iэхъо гуадзэу, мэфапкIэ къызыщыратырэм щычырэу хьазабым хэтыгъ.
ИнасыпкIэ, совет хэбзакIэр къэкIуагъ, ащ кIалэр къыдэпсэужьыгъ. НыбжьыкIэ колхоз еджапIэр къыухи, мэкъумэщ техникумэу Краснодар дэтыгъэм чIэхьагъ, дэгъоу къыухыгъ. Адыгэ хэкум ит МТС-хэм ащыщ щылэжьагъ.
1936-рэ илъэсым комсомол IофышIэу, нэужым хьыкум-прокурорэу мэлажьэ. СССР-м юстициемкIэ и Министерствэ икурсхэр къыухыгъэх.
1941-рэ илъэсым ыкIэхэм къащегъэжьагъэу 1942-рэ илъэсым ыгузэгу нэс, Дзэ гарнизоным итрибунал итхьамэтагъ, ащ ыужым партием и Адыгэ хэку комитет тIэкIурэ Iоф зыщишIэгъэ уж юридическэ IофшIэным зыфигъэзэжьыгъагъ.
1947-рэ илъэсым С. ЯхъулIэр Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторэу, ащ ыужым Адыгэ хэку радиом иредакторэу, итхьаматэу Iоф ышIагъ. 1959 — 1964-рэ илъэсхэм Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыгъэзэжьи, редакторэу щылэжьагъ.
ЯхъулIэ Сэфэр ытхыхэрэр 1937-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъ. Ащ усэхэр, поэмэхэр зыдэт тхылъхэр адыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэх: «Орэд къэсIощт» (1962), «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», «Стиххэр», «ПсыорыпI», «Мэз тамэу си ПкIашъ», усакIор зыщымыIэжь ужым «Джэрпэджэжь» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. УрысыбзэкIэ поэтическэ тхылъи 5 къыдигъэкIыгъ. Ахэм зэфэдэкIэ Хэгъэгум, Адыгэ хэкум ядэхэгъэ-лъэпIагъэ къащыриIотыкIыгъ. Сэфэр иусэхэм ащыщхэр композиторхэм орэдышъом аралъхьагъэх. Орэдэу «Адыгееу сигупсэу сикIас» зыфиIорэр Сэфэррэ Тхьабысым Умаррэ зэдаусыгъ, ар орэд анахь лъапIэу непи къэнэжьы. ЯхъулIэ Сэфэр итворчествэ гупшысэ ин зэгъэзэфагъэ хэлъ — Родинэр — ЦIыфыр — ЩыIэныгъэр темэ инэу ащ щыпхырэкIы. Итхыгъэхэм пIуныгъэ-гъэсэныгъэ мэхьанэшхо яI, адыгэбзэ икъу дахэкIэ тхэщтыгъ, классикыгъ.
ЯхъулIэ Сэфэр 1963-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз хэтыгъ.
Бэгъ Нурбый
(1937 — 1994)
УсакIор Теуцожь районым ит къуаджэу Нэчэрэзые шэкIогъум и 18-м, 1937-рэ илъэсым къыщыхъугъ.
Мыекъуапэ дэт мэкъумэщхъызмэт техникумым щеджагъ, зоотехникэу илъэсрэ колхозым Iоф щишIагъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым чIахьи, филологиемкIэ ифакультет щеджагъ, къыухыгъ. Къуаджэу Пэнэжьыкъуае илъэс заулэ кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ. Ащ ыужым Мыекъуапэ зыкъигъэзагъ, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» (1963 — 1993-рэ илъэсхэм) литературнэ IофышIэу, отделым ипащэу щылэжьагъ. КIэлэцIыкIухэм апае къыдэкIырэ журналэу «Жъогъобыным» иредакторыгъ.
Ытхыхэрэр 1962-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ зыдэт тхылъи 7 адыгабзэкIэ ыкIи зы тхылъ урысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъэх. «Хъярым пчъэр фыIусэхы», «Тыгъэпс», «Гъэбэжъу огъот», «Гъэтхэ нэплъэгъу», «ЧIыгум игупсэф» зыфиIохэрэм усакIом щыIэныгъэр икIасэу, илъапIэу зэрэщытым гу лъыуагъатэ. Иадыгабзэ фабэ, шъабэ, гукIэгъу-шIулъэгъу ин ышъхьэкIи цIыфхэмкIи зыхэлъыгъ Бэгъ Нурбый, адыгэ гущыIэр ыухъумагъ, ыIэтыгъ. Иусэмэ ащыщхэр адыгэ композиторхэм орэдышъом аралъхьагъэх. Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз 1989-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.
Хъалыщ Сэфэрбый
(1940 — 2022)
Сэфэрбый Ахьмэд ыкъор Тэхъутэмыкъое районымкIэ къуаджэу Натыхъуае шэкIогъум и 9-м 1940-рэ илъэсым къыщыхъугъ.
Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет къыухи, БжыхьэкъоякIэм дэт гурыт еджапIэм адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэкIэ ыкIи урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ щыригъэджагъэх, ащ ыужым мы районым ит Отрадненскэ гурыт еджапIэм икIэлэегъэджагъ.
Хъалыщ Сэфэрбый ытхыхэрэр 1963-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хиутыгъэх. Тхылъ зыщыплI къыдигъэкIыгъ: «СшIошъ мэхъу», «Чэтэ чIэгъым», «Сыпщэгугъы», «Мэзэтыгъ» ыкIи цIыкIухэм апае «Гъогумаф, пцIэшхъо цIыкIур».
Хъалыщ Сэфэрбый Урысыем итхакIохэм я Союз 1997-рэ илъэсым къыщыублагъэу хэтыгъ. Адыгабзэр икIэсагъ, еджакIохэм ар аригъэшIагъ.
ГъукIэлI Нурбый
ШэкIогъум и 17-м, 1939-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Гъобэкъуае къыщыхъугъ.
Къоджэ гурыт еджапIэр къызеухым Краснодар дэт монтажнэ техникумым ипсэолъэшI къутамэ щеджагъ. 1963-рэ илъэсым Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым иинженер-техническэ факультет къыухыгъ. IофышIэ къызэрыкIоу ригъажьи, мастер, прораб, инженер шъхьаIэ, псэолъэшI-монтаж гъэIорышIапIэм ипащэ хъугъэ. Мыекъуапэ дэт унэхэм яшIын, къалэм троллейбус линиер щыпхырыщыгъэным. Мыекъопэ псырыкIуапIэр гъэпсыгъэным адэлэжьагъ. 1977 — 2000-рэ илъэсхэм псэупIэ-коммунальнэ хъызмэтым игъэIорышIапIэ ипэщагъ. ИIофшIагъэ щытхъуцIэ зэфэшъхьафхэмкIэ хагъэунэфыкIыгъ. Ахэм ащыщых орденэу «Щытхъум итамыгъ», «УФ-м псэупIэ-коммунальнэ хъызмэтымкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIохэрэр.
ГъукIэлI Нурбый мызэу, мытIоу Мыекъопэ къэлэ ыкIи Адыгэ хэку советхэм, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм ядепутатыгъ.
Ар прозэ тхылъ пчъагъэу адыгабзэкIэ къыдэкIыгъэхэм яавтор: «ГъашIэм игумэкIхэр» (2004), «Жъогъо шIуцIэхэр», «Жьыбгъэм ыхьырэ тхьапэхэр», «Джэнэт лъэгу икIэй», «Аужырэ оркъ».
ГъукIэлIыр анахь зэлъязыгъэшIагъэр ирассказхэу «Адыгэ макъэм» къыщыхиутыгъэхэу ным, тым, кIэлэегъаджэм афэгъэхьыгъэхэр ары. ТапэкIи игупшысэ ыIэтэу, тынчэу щыIэнэу, тхэнэу фэтэIо.
Мамырыкъо Нуриет.