Политическэ репрессиехэм тхьамыкIагъо ахэзыхыгъэхэм яшIэжь Мафэ чъэпыогъум и 30-м хагъэунэфыкIы. А мафэм, 1974-рэ илъэсым, политическэу аумысыгъэхэм анэкIынэу зэдаштэгъагъ.
1987-рэ илъэсым къыщыублагъэу чъэпыогъум и 30-м нэс Москва, Ленинград, нэмыкI къалэхэми демонстрациехэр ащызэхащэхэу рагъажьэ. Чъэпыогъум и 18-м, 1991-рэ илъэсым РСФСР-м и Апшъэрэ Совет «Политическэ репрессиехэм якIодылIагъэхэм яшIэжь Мафэ гъэнэфэгъэным фэгъэхьыгъ» зыфиIорэ унашъо ештэ. Ащ къыщыублагъэу гъэ къэс чъэпыогъум и 30-р къэралыгъом щагъэнэфэгъэ шапхъэмэ атетэу хагъэунэфыкIы. ЦIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм шъобжьышхо языхыгъэ тхьамыкIагъохэм ар ащыщ.Индрысэ Забыт Якъубэ ыкъор 1877-рэ илъэсым къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ. КъызхэкIыгъэхэр лIэкъолъэшыгъэх. Къандаурыпщым ыIыгъыгъэ чылэ кIэлъэныкъом щыпсэущтыгъэх. Забыт Мысыр дэт университетэу Аль-Азхар щеджагъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум шIэныгъэм ыкIи гъэсэныгъэм ягупчэу быслъымэнхэм ар яIагъ. Хьадж зешIым, къадиеу (хьыкумышIэу) хъугъэ. ИщыIэныгъэ зэрэщытэу диным илэжьын фигъэшъошагъ. Лъытэныгъэ фашIыщтыгъ, игущыIэ уасэ иIагъ. Арапыбзэр, персыбзэр, тюркскэ бзэмэ ахахьэхэрэр, урысыбзэр ышIэщтыгъэх. ШэриатымкIэ хьыкум шапхъэхэм ащыгъозагъ, зэнэкъокъурэ лъэныкъохэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъ, цIыфхэм лъытэныгъэ афашIыщтыгъ, иунагъо ыгъэлъапIэщтыгъ.
Кавказ Духовнэ правлением «черкес лъэпкъым ыцIэкIэ Пшызэ шъолъырымрэ хы ШIуцIэ губерниехэмрэ къабгъодэкIэу» (ШIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иIэпэрытх фонд къыхэхыгъ) Индрысэ Забыт жъоныгъуакIэм и 5-м, 1917-рэ илъэсым хадзыгъ. Кавказым илIыкIо нэбгырихмэ ар ахэтыгъ.
1922-рэ илъэсым Шариат Советым хадзыгъагъ. Д. Хьаткъор, М. Набэкъор, Г. Шъаукъор, А. Къэрданэр, М. Шъоумызыр, Хьабиб ефэндыр а уахътэм Советым хэтыгъэх. Быслъымэнхэмрэ Совет хабзэмрэ азы-фагу зэгурыIоныгъэ илъыным ахэр фэIорышIэщтыгъэх. Шэриат хьыкумым цIыфхэм цыхьэ фашIыщтыгъ. Ислъам диным ишапхъэхэмрэ адыгэ шэн-хабзэхэмрэ зэрэзэтефэщтыгъэхэм ыкIи Шэриат хьыкумыр адыгабзэкIэ, пстэуми къагурыIощтыгъэ ныдэлъфыбзэмкIэ, зэрэкIощтыгъэм ар къыпкъырыкIыщтыгъ. 1925-рэ илъэсым а хьыкумхэр зэфашIыжьыгъэх. 1927-рэ илъэсым быслъымэнхэм яаужырэ зэфэсэу Адэмые щыкIуагъэм Забыт хэлэжьагъ. КъыкIэлъыкIорэ илъэсым ар хьапсым чIагъэтIысхьагъ. Хьамхъукъо Хъусен ащ фэгъэхьыгъэ усэ зэхилъхьэгъагъ.
Атеизмэм цIыфхэр зыхэтыгъэ илъэс 70-р зытекIым, шъыпкъэр къычIэщынэу хъугъэ. Хъарзынэщхэм ахэлъ къэбар тхыгъэхэм, гъыбзэхэм, гукъэкIыжьхэм яшIуагъэкIэ тарихъым ишъыпкъапIэ цIыфхэм ашIэжьынэу мэхъу.
КIэрэщэ Цацэ Хьаджюсыф ыпхъум игукъэкIыжьхэр: «Ежьыри, иунагъо щыщхэри дэгъоу сшIэщтыгъэх. Ишъхьэгъусэ Апэжьыхьэхэм япхъугъ, Кощхьаблэ щыщыгъ. Кощхьэблэ районым хэхьэрэ чылагъохэм якъадиеу ар щытыгъ. ЕджапIэр къыухи къызегъэзэжьым, КъурIаным сызэреджэрэм едэIуи къысщытхъугъ. Ащ сигъэгушхуагъ ыкIи пшъэдэкIыжь къыстырилъхьагъ. Амыдэ зэхъуми КъурIаным зызгъэбылъызэ седжэщтыгъ. Забыт бэрэ гущыIэгъу сыфэхъущтыгъ. Ащ сиакъыл зэтеуцонымкIэ ишIогъэшхо къысигъэкIыгъ. Диным зебэныщтыгъэхэ уахътэм Забыт хьапсым чIадзагъ. КъурIаным лъакъокIэ теуцонэу, идин IэкIыб ышIынэу къызыраIом, «мыщ сычIэсэу IапэкIи сытеIэбэщтэп, сищыIэныгъэ КъурIаным нахь лъапIэп» къариIожьыгъ. Мэщытхэр зэфашIыжьыгъэх, атеизмэр къэралыгъом щыIэныгъэм щыпхырещы, уасэ зыфэтшIыхэрэр зэблэхъугъэ хъугъэх, ау Забыт ичIыпIэгъу-хэм ишIэжь агъэлъапIэ, игугъу дахэкIэ ашIы. Ифэшъуашэм тетэу ыцIэ лъэпкъ шIэжьым хэгъэхьэгъэн фае».
Мэлылъфэгъум и 2-м, 1928-рэ илъэсым Индрысэ Забыт Краснодар идзэ трибунал укI къытырилъхьагъ. Ау укIыр дэщынымкIэ зэблахъужьыгъагъ. Архангельскэ хэкум илъэси 9-рэ къэтынэу тыралъхьагъ. Ащ ефэндыр къикIыжьыгъэп. УшэтыпIэ къинхэм апхырыкIынэу хъугъэми, игъашIэ иаужырэ мафэхэм анэс идин фэшъыпкъагъ.
СССР-м дин шIошъхъуныгъэм илъэсипшIым къехъурэ щыпэуцугъэх. 1929-рэ илъэсым хэдзынхэм ахэлэжьэнхэм ифитыныгъэ яIагъэп процент 20-м, зимылъку зыIахыгъэхэр процент 15 хъущтыгъэх. Диным епхыгъэ тхылъхэр унэхэм ащыпIыгъы хъущтыгъэп. Марксистскэ-ленинскэ шIошъхъуныгъэм ахэр диштэщтыгъэхэп.
Индрысэ Забыт репрессие зытыралъхьагъэхэм ахэтэу АР-м и Лъэпкъ хъарзынэщ тхылъ чIэлъ. А нэкIубгъо дэдэм Индрысэ Ахьмэди ит. Пщыныжь закIытыралъхьагъэм иушъхьагъоу итыр — ефэндых.
1936-рэ илъэсым и Конституцие «лишенцы» зыфиIорэ пшъэдэкIыжьыр цIыфхэм атырихыжьыгъ. Ау «лъэпкъым ипыйхэм» арашIылIэгъэ банэр лъыкIуатэщтыгъ. Совет хабзэм илъэхъан миллион пчъагъэхэр репрессиехэм ахэфагъэх. 1937-рэ илъэс закъом динлэжь мин 80 аукIыгъ. ЦIыф къызэрыкIо мин пчъагъэхэм яшIошъхъуныгъэ пае апсэ атын фаеу хъугъэ. Сыда ахэм лажьэу яIагъэр? Динымрэ Совет хабзэмрэ зэкIунхэу щытыгъэп. Тарихълэжьхэм къызэраIорэмкIэ, хэбзэгъэуцугъэхэм алъэныкъокIи, цIыфыгъэ шапхъэхэмкIи репрессиехэр къэралыгъом зэрихьэгъэ хэбзэнчъэ зекIуакIэхэу, жъалымыгъэхэу щытыгъэх. Сталиным илъэхъан ащ фэдэу агъэпщынагъэхэм апашъхьэ къэралыгъор зэрэмысэр къэзыушыхьатыгъэр СССР–м и Президентэу Михаил Горбачевым «О восстановлении прав всех жертв политических репрессий 1920 — 1950-х г. г.» зыфиIорэ Унашъоу шышъхьэIум и 13-м, 1990-рэ илъэсым ышIыгъэр ары.
АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыпсэурэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэм 1991-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ быслъымэнхэм яапэрэ зэфэс Адэмые щызэхищэгъагъ аужырэ зэфэсыр 1927-рэ илъэсым зыдэщыIэгъэ шъыпкъэм.
Индрысэ Забыт Якъубэ ыкъом ипщыныжь ежьыр щымыIэжьэу 2005-рэ илъэсым тырахыжьыгъ. 1937-рэ илъэсым Соловки ащ идунай щихъожьыгъ.
Блащэпсынэ ибыслъымэнхэм я Совет итхьаматэу Къунэ Ибрахьим Хьэсамбый ыкъом къызэрэхилъхьагъэмкIэ, Индрысэ Забыт ишIэжь фэгъэхьыгъэ Мыжъо чылэ мэщытым дэжь щагъэуцущт.
Апэжьыхьэ Светлан.
IофшIэным иветеран.