Къуаджэу Хьаджыкъо дэт еджапIэу N 94-м кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэеджакIохэмрэ щызэхащэгъэ музеим ыныбжь илъэс тIокI хъугъэ. А уахътэм къыкIоцI тарихъ ыкIи культурнэ уасэ зиIэ пкъыгъо зэфэшъхьафыбэхэмкIэ, хъарзынэщ документхэмкIэ ар агъэбаигъ.
Арэу бэп уахътэу тешIагъэр, лIэшIэгъуныкъо гор ныIэп, шIэныгъэлэжьхэм псыхъоу Ашэ икIэй къыпэIулъ къуаджэхэу Къэлэжъ, Лыгъотх ыкIи Хьаджыкъо ушэтынхэр зыщырагъэкIокIыщтыгъэхэм. Илъэс зэфэшъхьафхэм мыщ щылажьэщтыгъэх Москва, Санкт-Петербург, Ростов-на-Дону, Мыекъуапэ ыкIи Краснодар яархеологическэ экспедициехэр ыкIи яшIэныгъэлэжь купхэр. Хы Iушъом щыпсэурэ адыгэхэм агъэфедэщтыгъэ ижъырэ пкъыгъо пчъагъэхэмкIэ ыкIи тарихъ тамыгъэхэмкIэ хэгъэгум имузейхэр аушъэгъагъэх.
БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм еджэпIэ музееу къуаджэу Къэлэжъ дэтыгъэм чIэлъыгъэ пкъыгъохэм афэдэхэр зимыIэгъэ шIэныгъэ гупчэ пчъагъэ Советскэ Союзым а лъэхъаным итыгъ. Нахьыжъхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэеджакIохэмрэ музеим къыфаугъоигъэгъэ пкъыгъохэр мыщ джы чIэбгъотэжьыщтхэп.
1971-рэ илъэсым музеир зэфашIыжьыгъ — ащ осэшхо зиIэ пкъыгъоу чIэлъыгъэхэр ашIокIодыгъэх, хъарзынэщхэу зыщыщ амышIэхэрэм ачIалъхьажьыгъэх.
Охътэ дэхэкIае тешIэжьыгъэми, IофыгъошIум Хьаджыкъо еджапIэр фежьэжьыгъ ыкIи икIэрыкIэу тарихъ-этнографическэ музеир ыгъэпсыжьыгъ. Апэрэ экспозицием хэхьагъэх къоджэ еджапIэм итарихъ щыщ пычыгъохэр, къоджэдэсхэм ялIэужыбэм гъэхъагъэу яIэхэр къизыIотыкIыхэрэр. Мы Iофтхьабзэр къоджэдэсхэмкIэ тарихъ хъугъэ-шIэгъэшхоу щыт.
ЛIэшIэгъу фэдиз хъурэ гъогур къэзыкIугъэ еджапIэхэу псыхъоу Ашэ икIэй къыпэIулъ къуаджэхэм адэтхэм макIэп цIыф гъэсагъэу къычIатIупщыгъэр. Ахэм ащыщыбэм щыIэныгъэм гъэхъэгъэшхохэр щашIыгъ. УблэпIэ классхэр ары зэкIэри къызщежьэгъагъэр, 1925-рэ илъэсым ахэр къызэIуахыгъагъэх. Ащ илъэсищ къыкIэлъыкIуагъэу рабочэ-мэкъумэщ ныбжьыкIэхэм яеджапIэ къызэIуахыгъагъ. Апэрэ кIэлэегъаджэхэмрэ кIэлэеджакIохэмрэ хэгъэгум щызэлъашIэрэ цIыфых — Ацумыжъ Айдэмыр ары апэрэу ащ щезгъэджэгъагъэхэр. Апэрэу еджапIэр къэзыухыгъагъэхэм ащыщхэу Тхьагъушъэ Исмахьилэрэ Давид Языджанрэ Хэгъэгу зэошхом лIыблэнагъэу щызэрахьагъэм фэшI анахь цIэ лъапIэр къафагъэшъошагъ — Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ хъугъэх. Къоджэдэс нэбгырэ шъитIум ехъу заом кIогъагъэ, азыныкъорэм къагъэзэжьыгъэп.
Заом ыпэкIэ еджапIэм ипэщагъэхэр Бэушъэ Къадырбэч, Хъунэ Махьмэт ыкIи Ацумыжъ Айдэмыр. Зэоуж илъэсхэм ахэм яIоф пызыдзэжьыгъэхэр Бэушъэ Джанбэч, Нэпсэу Долэт, Коблэ Яхьер, Хэшх Аскэр ыкIи Iушъхьэ Махьмуд.
1976-рэ илъэсым Хьаджыкъо еджэпIакIэу кIэлэеджэкIо 500 зычIафэрэр къыщызэIуахыгъагъ, ащ джырэ уахътэм ипащэр Гъуащэ Дэхэнэф. Ащ ыпэкIэ а IэнатIэм Iутыгъэр Пшызэ изаслуженнэ кIэлэегъаджэу, къуаджэм лъытэныгъэшхо зыщыфашIырэ Хэшх Мухьамэд ары. Къоджэ еджапIэм ипэщэгъэ нэбгырищмэ — Хэшх Къырымчэрые, Ацумыжъ Айдэмыр ыкIи Шъыжъ Ибрахьимэ ямыжъосынхэр илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ гъэсэныгъэ учреждением къыщызэIуахыгъэх.
Илъэсишъэ зыныбжь хъущт еджапIэм кIэлэеджэкIо мини 7 къычIитIупщыгъ, ахэр кIэлэегъаджэхэу, врачхэу, инженерхэу, шIэныгъэлэжьхэу, предпринимательхэу, дзэкIолIхэу, культурэм иIофышIэхэу, общественникхэу, лэжьакIохэу хъугъэх. Ахэм ащыщых Хэшх Мадин — УФ-м къыдэгъэкIыжьын промышленностымкIэ изаслуженнэ IофышI, Хэшх Аскэр
— УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иотличник, Хъущт Тосе — УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иотличник, гъэсэныгъэмкIэ УФ-м иIофышIэ гъэшIуагъ, Шъыжъ КIэлэзехь — УФ-м изаслуженнэ ветеринар врач, Хьахъу Альберт — УФ-м мэкъу-мэщымкIэ изаслуженнэ IофышI, Владимир Рудневыр — УФ-м изаслуженнэ машинэшI, Хэшх Шыхьамыз — УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Шъыжъ Шъалихь — УФ-м изаслуженнэ агроном, КIакIыхъу Нэфсэт — УФ-м гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъ, Хэшх Казбек — УФ-м изаслуженнэ артист, Шъыжъ Ибрахьим — УФ-м изаслуженнэ кIэлэегъадж, Нэгъуцу Долэт — Адыгэ Республикэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышI, УФ-м иапшъэрэ гъэсэныгъэ иIофышIэ гъэшIуагъ, КIакIыхъу Мэджыд — Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Нэгъуцу Хьамед — тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат ыкIи нэмыкIыбэхэр.
Къоджэ еджэпIэ цIыкIоу илъэсищкIэ узэкIэIэбэжьмэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Тхьа- гъушъэ Исмахьилэ ыцIэ зыфаусыгъэм иIофшIэн хегъахъо, IофыгъуакIэу къежьагъэхэм, егъэджэн программакIэхэм ахэлажьэ.
Анахьэу еджапIэм анаIэ зыщытырагъэтырэр сабыйхэр шэн-хабзэхэм арыгъуазэхэу пIугъэнхэр, яныдэлъфыбзэ, адыгэ культурэр якIасэу гъэсэгъэнхэр ары.
А IофшIэным лъыпыдзагъэ мэхъу еджэпIэ музееу бэмышIэу мыщ къыщызэIуахыжьыгъэри. Лъэпкъ шэн-хабзэхэм афэгъэхьыгъэ чIыпIи музеим къыфыхахыгъ. Экспонатхэр — лъэпкъ шъуашэхэр, лъэпкъ Iэмэ-псымэхэр, ижъыкIэ агъэфедэщтыгъэ пкъыгъохэр.
— Мыщ фэдэ музей тиIэным илъэсыбэрэ тыкIэхъопсыгъ, — къеIуатэ кIэлэегъэджэ IофшIэным иветеранэу, гъэ пчъагъэрэ мыщ ипэщагъэу Хэшх Мухьамэд. — Егъэджэн ыкIи гъэсэн IофшIэным имызакъоу, пшъэрылъ шъхьаIэу еджапIэм иIэхэм ащыщ лIэужхэм язэпхыныгъэ гъэпытэгъэныр. Музеим ащ фэдэ нэшанэ хэлъ.
Хьаджыкъо еджэпIэ музеим къоджэдэсхэр рэгушхох. ЦIыфыбэм ар якIуапIэ хъугъэ, аныбжьыкIи зэфэшъхьафхэу Урысыем ишъолъырыбэм къарыкIырэ хьакIэхэр ащ чIэхьэх, зэрагъэлъэгъу. НыбжьыкIэхэр пштэхэмэ, яцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу ялъэпкъ, ятарихъ ыкIи ячIыгу гупсэ шIу алъэгъоу къэтэджынхэм музеир фэIорышIэ. Ахэр ары нахьыжъхэм яшэн-хабзэхэр лъызыгъэкIотэщтхэр.
Ныбэ Анзор.
Сурэтхэр: А. Ныбэм ихъарзынэщ.