Непэ — кIэлэпIум ыкIи кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм Iоф ащызышIэхэрэм я Маф

«Чебурашкэр» кIэлэцIыкIухэм шIу алъэгъу

Ар Адыгэкъалэ загъэпсым апэ ашIыгъэгъэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм ащыщ. 1973-рэ илъэсым ипчъэхэр къызэIуихыгъагъэх, мыгъэ ыныбжь илъэс шъэныкъо мэхъу.

Сабый мин пчъагъэмэ япIун-лэжьын зиIахьышIу хэзылъхьэгъэ IыгъыпIэм тыщыIагъ. Лъэхъаным къыздихьыгъэ шапхъэхэм ар апэчыжьэ хъугъэ, кIэу ашIыгъэхэм къадыхэлъытагъэхэм ащыщыбэхэр иIэхэп, итеплъэкIи къалэм димыштэжьэу пIон плъэкIыщт, ау сабыимкIэ анахь шъхьаIэр щагъэцакIэ — шIулъэгъуныгъэмрэ фэбагъэмрэ гъунэ ямыIэу кIэлэцIыкIухэм апагъохы. Ары «мы IыгъыпIэр жъы хъугъэшъ сисабый сщэщтэп» зыIон ны-тыхэм къызкIахэмыкIырэр, кIэлэцIыкIухэр ягуапэу къыз­кIакIохэрэр.

«Чебурашкэм» непэ нэбгыри 136-рэ чIэс. Илъэс шъэныкъо фэдизкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ къызызэIуахым нэбгыри 110-м телъытэгъагъ.

— Нэбгыри 180-рэ чIэсэуи къы­хэкIыгъ, — къыIуагъ гъэсэны­гъэм иучреждение ипащэу ЛIыхэсэ Оксанэ. — КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм кIонэу зищыкIагъэу чэзыум хэтыр нахь макIэ шIыгъэ­ным республикэр лъэшэу зэрэпылъым ишIуагъэкIэ IыгъыпIакIэхэр къалэм иIэ хъугъэх, мыщ чIэсыри нахь макIэ хъугъэ.

Щагу зэгъэфэгъэ цIыкIоу къэгъагъэр зыдизым къыщытпэгъокIыгъэ кIэлэцIыкIухэм адыгабзэкIэ «шъукъеблагъ» къы­таIуагъ. ЗэхэугуфыкIыгъэу, зэдырагъа­штэу, хэмыукъохэу а гущыIэр къаIуагъ. Адыгэ лъэпкъ шъуашэм хэхьэрэ пэIо цIыкIухэр пшъэшъэжъыехэм ашъхьэхэм атесыгъэх, кIэко фыжь цIыкIу шъэожъы­ем теубгъогъагъ. Нэбгырэ цIыкIуиплIым язырэр урыс пшъэшъэжъый, зыр таджик унагъо къикIыгъ. Ахэми адыгабзэр къа­дэхъугъэм фэдэу шIуфэс къырытахыгъ.

Нэужым а урыс пшъэшъэжъые цIыкIур, Мила Зайцева къызэрэтаIуагъэмкIэ, адыгабзэкIэ усэм къытфеджагъ. Таджик унагъо къикIыгъэ пшъэшъэ цIыкIоу ахэтыгъэми, Бибиосия Мансурзода ыцIэр, адыгабзэр дэгъоу зэрэзэригъэшIагъэр къырыгущыIи нафэ къытфишIыгъ.

Ныдэлъфыбзэр сабыим егъэшIэгъэныр унагъом къыщежьэу нахьыбэхэм аIо. Ар шъыпкъэ. КIэлэцIыкIум къызыхъу­гъэм къыщыублагъэу иныдэлъфыбзэ зэхихэу, ащкIэ дэгущыIэхэмэ, ар къызэрэIэкIэхьащтым Iо хэлъэп. Арэу щытми, унэ за­къом щыдэгущыIэхэу, урамым тетми, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм щыIэми, еджапIэм чIэсыми ар зэхимыхымэ, IэкIэзыжьыщт. Ары кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм адыгабзэр ащарагъэшIэным республикэм ынаIэ лъэшэу зэрэтетым ушъхьагъу шъхьаIэ фэхъугъэр.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм ипащэ къызэрэтиIуагъэмкIэ, илъэситIукIэ узэкIэIэ­бэжьмэ адыгэ лъэпкъ культурэм, шэн- зекIуакIэхэм, хабзэхэм афэгъэхьыгъэу чIыпIэхэр купхэм ащагъэпсыгъ. Ащ фэдэ «музей» цIыкIоу къытагъэлъэгъугъэм чыжьэу узэкIэIэбэжьмэ адыгэхэм унагъом щагъэфедэщтыгъэу, непэ зыпарэкIи къамыштэжьыхэрэр, гущыIэм пае,

Iэнэ лъэкъуищыр, тхъу нахьыпэкIэ зэреощтыгъэхэр, тхъууалъэ зэреджэщтыгъэхэр, пIуаблэр, нэмыкIхэр хэлъых.
ЛIыхэсэ Оксанэ тызэрэщигъэгъоза­гъэмкIэ, ахэм ащыщыбэхэр Адыгэ Хасэм къаритыгъэх. Ежь кIэлэпIухэм къаугъоигъэхэри, аIэкIэ ашIыгъэхэри, гущыIэм пае, урысыбзэкIэ тхыгъэ мэфэпчъыр адыгабзэкIэ зэрадзэкIыжьи къыхарагъэ­утыжьыгъ. Адыгабзэр арагъэшIэным пае егъэджэн тхылъэу агъэфедэхэрэр къэлэ администрацием гъэсэныгъэмкIэ и ГъэIо­рышIапIэ къаIэкIегъахьэх.

Пкъыгъоу «ямузей» цIыкIу щызэхаугъоягъэхэм ямэхьанэ, адыгэхэм ахэр зэрагъэфедэщтыгъэхэр, непэ зыкIыщымыIэжьхэр кIэлэцIыкIухэм къафаIуатэ.

— «Щыгъыжъый» зыцIэ программэу илъэси 3-7 зыныбжь кIэлэ­цIыкIухэм адыгабзэ ягъэшIэгъэным фытегъэпсыхьагъэмкIэ Iоф тэшIэ, — къыIуагъ Iы­гъыпIэм икIэлэпIу шъхьаIэу Марина Журавко. — Тхьамафэм зэ адыгэбзэ десэхэр ащызэхэщэгъэнхэу ащ къыдэлъытагъ. Ащ нэмыкIэуи адыгабзэм имафэхэр тэр-тэрэу зэхэтэщэх. Джащыгъум анахь цIыкIужъыехэр зыщаIыгъ купхэу «ясельнэ» зыфатIохэрэм къащегъэжьагъэу, еджапIэм фагъэхьазыррэ нахьыжъхэр зэрысхэм анэсы­жьэу, зэкIэми адыгабзэкIэ кIэлэпIухэр ащыдэгущыIэх.

Шъыпкъэ, тызырагъэблэгъэгъэ группэм ит кIэлэпIухэу Мамыекъо Сусан­нэрэ Гъонэжьыкъо Саидэрэ кIэлэцIыкIухэм адыгабзэкIэ адэгущыIэх, зэкIэри дэгъу дэдэу рымыгущыIэрэми, къызэрагуры­Iорэр къахэщэу араIуагъэр агъэцакIэ, джэуап адыгабзэкIэ къэзытыжьы­хэрэри ахэтых.

— Унагъом адыгабзэкIэ щыдэгущыIэхэу, къагъэгущыIэным ны-тыхэр ыуж итхэмэ, сабыим мыщ щедгъашIэрэр къин къыщыхъужьырэп, — къытаIуагъ кIэлэпIухэм. — ЗыпарэкIи рымыгущыIагъэхэм нахь шIэгъуае афэхъу, ащ фэдэ сабыйхэм нахьыбэу Iоф адэтэшIэ.

ЛIыхэсэ Оксанэ къызэрэхигъэщы­гъэмкIэ, кIэлэцIыкIухэм яныдэлъфыбзэ агу етыгъэу арагъэшIэным ны-тыхэр зэрэпылъхэр ягуап. НэмыкI лъэпкъхэм къахэкIыгъэхэм янэ-ятэхэми адыгабзэр ясабыйхэм зэрарагъашIэрэм пэуцухэрэп. Ары пакIошъ, «адыгэхэм тахэс, абзэ тикIалэхэм ашIэмэ лые хъущтэп» нахьыбэхэм аIо.

Мы IыгъыпIэр кIэлэцIыкIухэми, ны- тыхэми шIу зэралъэгъурэм ари изы шыхьат. Имыныдэлъфыбзэ исабый ышIэмэ зышIоигъуабэхэм непэ уарихьылIэрэп. Ащ кIэлэпIу сэнэхьатыр иIофшIэн закъоу щымытэу, ар щыIэкIэ- псэукIэ зыфэхъугъэ бзылъфыгъэхэм яшIушIэгъэшхоу щыт.

Гухахъо зыхигъотэрэ сэнэхьат

— КIэлэпIу сэнэхьатыр щэIагъи, кIуачIи зищыкIэгъэ IофшIэн, сабыйхэр шIу плъэгъунхэ, ны гукIэгъу, ныбджэгъу хьалэл уафэ­хъушъун фае, — еIо «Чебурашкэм» икIэлэпIоу Гъонэжьыкъо Саидэ.

Илъэс 14 хъугъэу мы IыгъыпIэм ар щэлажьэ. Урысые зэнэкъокъоу «НыдэлъфыбзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ кIэлэегъэджэ анахь дэгъу» зыфиIорэм хэлажьи, егъэджэн про­граммэр ныдэлъфыбзэкIэ зыгъэцэкIэрэ кIэлэпIухэмкIэ ятIонэрэ чIыпIэр къызэрихьы­гъэр ары зыIудгъэкIэным ушъхьагъу фэхъугъэр.

Саидэ къызэрэтфиIотагъэмкIэ, джыри цIыкIугъэ кIэлэегъаджэ хъунэу ыгу зыреубы­тэм. АщкIэ щысэтехыпIэ фэхъугъэхэр ятэжърэ янэжърэ. Ятэжъэу ЦIыкIу Алый къуаджэу Бжыхьэкъоежъым дэт гурыт еджапIэм илъэсипшI пчъагъэрэ щы­лэжьагъ. Апэ тари­хъымкIэ кIэлэегъэ­джагъ, етIанэ еджапIэм ипащэ игуадзэщтыгъ, нэужым илъэсыбэрэ ипэщагъ.

Янэжъэу ЦIыкIу Хьалимэт пэублэ классхэр ригъа­джэщтыгъэх. Ахэм адэжь зыкIокIэ, Iофэу ашIэрэр шIу зэралъэгъурэм, гухахъо зэрэхагъуатэрэм, рыгушхохэу къызэрэтегущыIэхэрэм ехъопсагъэу къэкIожьыщтыгъ. Ежьыри аущтэу Iоф ышIэнэу фэягъ.

Къызщыхъугъэ Адыгэкъалэ иеджапIэ къызеухым, зыкIэхъопсырэ сэнэхьатыр Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет щызэригъэгъотыгъ. Ар къыухи къызегъэзэжьым, джы зычIэт кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм иIофшIэн щыригъэжьагъ.

— СыдигъокIи сызыфаещты­гъэр мыщ фэдэу кIэлэцIыкIухэм сахэтынэу ары. IыгъыпIэм Iоф­шIэпIэ чIыпIэ иIэу зызэхэсэхым сыгуIэзэ сыкъэкIогъагъ. Зы такъикъи сырыкIэгъожьэу хъугъэп. Сянэжърэ сятэжърэ яIоф­шIэн шIу зэралъэгъущтыгъэм къыщымыкIэу сэри сызыпылъыр сикIас, — еIо Саидэ.

ЗэрэкIэлэпIум имызакъоу адыгабзэмкIи ригъэджэнхэу исэнэхьат фитыныгъэ къыреты. Ащ фэшI адыгабзэр ащызэрагъэшIэнэу купхэр IыгъыпIэм щагъэпсын фаеу зэхъум, ежь зыхэтыр къыхахы­гъагъ. Непэ IыгъыпIэм икупхэм зэкIэми адыгабзэр ащарагъашIэ.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм чIэс сабый цIыкIу дэдэхэм адыгабзэр ябгъэшIэным къинэу хэлъымкIэ теупчIыгъ.

— Зыпари сэркIэ къин хэлъэп, — къыIуагъ ащ. — ИцIыкIугъом дебгъажьэмэ, нахь къэубыты­гъошIу фэхъущт сабыим. Ау мафэ къэс уемызэщэу Iоф адэ­пшIэн фае. ЕтIани, тиIоф къэзыгъэпсынкIэрэр ны-тыхэм ясабыйхэм адыгабзэр зэрэзэрагъа­шIэрэр гуапэ зэращыхъурэр ары.

Саидэ купэу зыхэтым нэбгырэ 32-рэ ис, зэкI пIоми хъунэу, адыгабзэр къагурэIо, нахьыбэр рэгущыIэ. Ары пакIошъ, нэмыкI лъэпкъхэм къахэкIыгъэ кIэлэцIыкIухэм дэгъоу зышIэхэрэр ахэтых. Ежь къызэрэтиIуагъэмкIэ, зэнэкъокъоу зигугъу къэтшIыгъэм къыдыхэлъытагъэу апэ Адыгэкъалэ икIэлэегъаджэхэмрэ икIэлэпIухэмрэ анахь дэгъоу ныдэлъфыбзэр язгъашIэрэр къызагъэлъагъом, урыс пшъэшъэжъые цIыкIоу ыпэкIэ зигугъу къэтшIыгъэгъэ Мила Зайцевар игъусагъ. Ащ адыгабзэкIэ «физкульт-минуткэ» къафигъэлъэгъуагъ. ЗэкIэми зэрагъэшIэгъуагъэм рыгушхоу ар Саидэ къеIотэжьы.

«Сэнэхьатэу къыхихыгъэр къыдэ­хъугъ» зыфаIохэрэм ар ащыщ. ШIу ылъэгъурэ иIофшIапIэм игуапэу къэкIо, къинэу хэлъыр ыпэ ригъэшъэу ыгу ыгъэкIодырэп, нэшIо-гушIо зэпыт, шъабэу, дахэу кIэлэцIыкIухэм адэгущыIэ, егъэдэIошъух, шIулъэгъоу афыриIэмкIэ адэгощэшъу. КIэлэцIыкIухэми ар къыратыжьы, ны- тыхэри лъэшэу къыфэразэх. КIэлэпIоу иуахътэ инахьыбэр сабыйхэм атезыгъэ­кIуадэрэмкIэ ары анахь шъхьаIэр.

— Сабыйхэм уахэтыныр псынкIэп, ау ахэм тхьагъэпцIыгъэ хэмылъэу, агу ихыгъэу ягушIуагъуи ягукъауи къызэрэз­дагощырэм, тыгъэм фэдэу анэгу цIыкIухэр къызэрэнэфырэм кIуачIэ къысеты, сегъэгушхо, сыгу щиз схегъахъо, — еIо ащ.

ШIу ылъэгъурэ Iофэу ыгъэцакIэрэм имафэ пай тыфэгушIо, Саидэ. Псауныгъэ пытэ иIэу, гъэхъагъэхэмкIэ иIофшIэн лъигъэкIотэнэу тыфэлъаIо!

«ТикIэлэегъадж ыкIи тигъэсакIу»

КIэлэпIум и Мафэу непэ Урысыем щыхагъэунэфыкIырэм игугъу къэтшIымэ тшIоигъу Тэхъутэмыкъое районым ит поселкэу Инэм икIэлэцIыкIу IыгъыпIэу «Нэфсэт» зыфиIоу тэ зэкIэми тызщылажьэрэм ипащэу СултIан Асе.

НэшIо-гушIо зэпытэу, шъабэу, дахэу гущыIэу цIыф хьалэл, гушIубзыоу зэкIэри зыIэпызыщэхэрэм ар ащыщ. Тиегъэ­джакIу ыкIи тигъэсакIу. Тэ кIэлэпIу ныбжьыкIэхэм ар тиапэрэ кIэлэегъаджэм фэд, гъогу занкIэ тырищэным, исэнэхьат хэшIыкI ин фызиIэ гъэсакIо тишIыным кIуачIэу иIэр зэкIэ хелъхьэ, щысэтехыпIэшхоу тиI.

Ася Аслановна тызэреджэрэр. Ар кIэлэегъэджэ ныбжьыкIэхэр зыгъэпсыхэрэ инженер. Мафэ къэс гъоткIо-гъуаткIоу, цэрыцэу кIэлэпIу ныбжьыкIэм хэлъын фаер емызэщэу къытхелъхьэ. Ипшъэрылъхэр хэзыгъэ имыIэу зыгъэцэкIэрэ, шIэныгъэ куу зиIэ пащэу щыт. КIэлэпIухэм, кIэлэцIыкIухэм, ны-тыхэм Iоф адэшIэгъэ­ным екIолIэкIэ гъэнэфагъэ къызэрэфигъотырэмкIэ ар сыдигъокIи иIофшIэгъу­хэм къахэщы.

Асе зыIутыр IэнэтIэ къодыеу щымытэу, ар ищыIэныгъ. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм хэхъоныгъэхэр ышIынхэм, сабыйхэмкIэ Iэрыфэгъоу щытыным, Iоф щызышIэхэрэм IофшIэкIэ амал тэрэзхэр щыряIэнхэм, ны-тыхэм гумэкI ямыIэу, цыхьэ къытфашIызэ ясабыйхэр къытфагъэнэнхэм чэщи мафи ыуж ит. ИIофшIэн хэшIы­кIышхо фызиIэ пащ. Нэбгырэ пэпчъ екIолIэкIэ гъэнэфагъэ къытфигъотын елъэкIы, цIыфым сэнаущыгъэу хэлъым гу лъетэ, ар ыгъэфедэжьынымкIэ Iэпы­Iэгъу фэхъу.

IыгъыпIэм ар ибысымгощэшIу, изытет ымышIэу къогъупэ иIэп, Iофыгъоу къэхъу­рэм щыгъуаз, щыкIагъэхэр елъэгъу, ахэр дэгъэзыжьыгъэнхэм пай кIуачIи, уахъти, хэкIыпIи къегъоты. ЗыгорэкIэ Iоф зы- шIэн щымыIэу хъугъэмэ, ар хэт ычIыпIи иуцощт, медсестра IофшIэным зыфигъа­зэуи мэхъу, завхозэуи къыхэкIыгъ, кIэлэпIум ычIыпIэ кIуагъэуи къэтэшIэжьы.

СыдигъокIи къыдготэу тшIэрэр къыддешIэ, щагур къыддигъэкъэбзэщт, къэгъа­гъэхэр къыддигъэтIысхьащтых, кIэлэцIыкIухэр зыщытIыгъхэ группэхэм гъэцэ­кIэжьынхэр ятшIылIэхэми, къахэлажьэ. Зыщыкъин чIыпIэм, Iэфыгъо къызщыхъу­гъэм ар щыI.

ЕтIани, Асе нэмыкIхэм зыкъахигъэщыныр, захиIэтыкIыныр зимыкIэсэ цIыфхэм ащыщ, IофшIэкIошху, исэнэхьат фэшъыпкъ. ЦIыкIуи ини зэкIэми шъхьэ­кIэфэныгъэ афыриIэу адэгущыIэ, зыIэпищэнхэ елъэкIы, уедэIугъэ зэпыткIи уезэщырэп. Тэ кIэлэпIу ныбжьыкIэхэм ащ фэдэ тыхъунэу тыфай.

«Сыд шъуикъэбар?» ыIоу къэупчIагъэ­мэ, ар сыдми къыIуагъэу щымытэу ыгу къыдеIэу нэбгырэ пэпчъ тикъэбар егъэгумэкIы. Тэ тизакъоп, хэткIи арэущтэу щыт. СыдигъокIи къыодэIушъущт, угу цIыкIумэ къыдищэежьыщт, къыуиIон гущыIэ фабэ къыгъотышъущт, иамалым тетэу ишIуагъэ къыуигъэкIыщт, упчIэжьэгъу къыпфэхъущт. Сыд фэдэ чIыпIэ уифа­гъэми укъызэхишIыкIыщт, угурыIощт.

ИIофшIэгъу мафэ кIэлэцIыкIу купхэр къыкIухьанхэмкIэ регъажьэ. Зыпари къымыгъанэу зэкIэми ачIэхьэ, непэ ны-тыхэм IыгъыпIэм къащагъэр е къамыщагъэр, ар къызкIамыщагъэр, сымэджагъэу къэмыкIощтыгъэу къыдащыжьыгъэр зэрегъашIэ, пчэдыжьышхэр зыгъэхьазырыхэрэми ахэлъадэ, аупщэрыхьагъэр еуплъэкIу, етIанэ нэмыкI Iофэу иIэхэм ауж ехьэ. Непэ зытIо-зыщэ сабыйхэм ахэмыхьэу къызэрэхэкIырэр мэкIэ дэд. Зы чIыпIэ исэу ашIэщтыр ариIомэ иIоф­шIэн ащ щиухыгъэ фэдэу зылъытэрэ пащэхэм ащыщэп. IыгъыпIэм сабыеу чIэс пэпчъ ыцIи ылъэкъуацIи ешIэ, унагъоу къызэрыкIыгъэм ищыIакIи щыгъуаз.

Асе фэдэ пащэ кIэмыхъопсырэ щыIэп тIоми хэукъоныгъэ хъущтэп. Арышъ, тырэгушхо ар тинасып къызэрихьыгъэм. ШIу тэлъэгъу, тыфэраз. Тисэнэхьат мэфэкIкIэ тыфэгушIо, гухэлъэу иIэр зэкIэ къыдэхъунэу тыфэлъаIо!

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэу «Нэфсэт» зыфиIорэм иIофышIэхэр.

Я 4 — 5-рэ нэкIубгъохэр зыгъэхьазырыгъэр ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэу «Нэфсэтым» ихъарзынэщ.