«КIэлэцIыкIухэр шIу плъэгъунхэ фае»

Ары кIэлэегъаджэм анахь шъхьаIэу хэлъын фаеу ылъытэрэр Тэхъутэмыкъое районым ит поселкэу Инэм игурыт еджапIэу N 6-м ипэублэ классхэмкIэ икIэлэегъаджэу Асият Гамзаевам. Ащ имызакъоу, щэIагъэ уиIэн, нэбгырэ пэпчъ екIолIэкIэ гъэнэфагъэ къыфэбгъотышъун фаеу еIо.

Асият Мутилимовна зэреджэхэрэр. КIэлэегъэджэ сэнэхьатым ищыIэныгъэ рипхынымкIэ езыгъэджагъэхэр ары щы­сэтехыпIэ фэхъугъагъэхэр. УрысыбзэмкIэ якIэлэегъаджэ диктант заригъэтхыкIэ, тетрадьхэм яуплъэкIужьынкIэ зыдыригъа­Iэу хъущтыгъ. Ари лъэшэу ыгу рихьыщтыгъ. Сабыйхэр зэрикIасэхэр ахэм къахэхъожьи, еджапIэр къызеухым емы­хъырэхъышэжьэу кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зэригъэгъотыгъ. Илъэс тIокIым ехъугъэу ащ рэлажьэ.

— Хэгъэхъуагъэу къэIуагъэу щымытэу, сикIэлэеджакIохэм сахэмытэу охътабэ сфэгъакIорэп, ахэр лъэшэу къысщэкIэх, сафэзэщы, якъэбар сшIэнэу сыфай, — ыIуагъ ащ гущыIэгъу тызыфэхъум.

Асият Дагъыстан Республикэм и Табасаранскэ район ит селоу Дюбек къыщыхъугъ, щапIугъ. ЗэлъашIэрэ чIыпIэ дахэу республикэм иIэхэм ащыщэу Сулакскэ каньоным ар пэблагъ.
Къалэу Дербент дэт кIэлэегъэджэ колледжыр ары къыухыгъэр. Къызэрэтфи­IотагъэмкIэ, ягъунэгъу псэупIэу Ругуж щыдакIуи, ащ иIофшIэн щыригъэжь­эгъагъ. 2004-рэ илъэсым ишъхьэгъусэу Рагимрэ ежьыррэ яшъэо нахьыжъ джыри цIыкIоу къыздащэжьи Адыгеим къэкIожьыгъагъэх. Ащ къыщегъэжьагъэу Инэм ахэр щэпсэух. Асият еджапIэу зигугъу къэтшIыгъэм щырегъаджэх. Мы уахътэм икIэлэеджа­кIохэр я 3-рэ классым ихьагъэх. Рагим псэолъэшIыным зыфигъази, ежь иунэе хъызмэтшIапIэ ыгъэпсыгъ.

— Адыгеир псэупIэкIэ къыхэтхынэу апэ изыхъухьэгъагъэр сишъхьэгъус, — ыIуагъ Асият. — Мыщ тигупсэхэр бэшIагъэу дэсых. Ахэм адэжь хьэкIакIо тыкъы­зэкIом, ыгъэзэжьынэу фэягъэп. Тэ тыкъыздикIыгъэ къоджэ псэупIэм егъэпшагъэмэ, щыIэныгъэр зэрэщыжъотыр ыгу рихьыгъагъ. ТиIахьылхэр фэбэныгъэ хэлъэу поселкэм, республикэм зэрэщытэу къызэратегущыIэхэрэм къэкIожьыным фигъэчэфыгъагъ. ПсэукIэ амалэу яIэхэр, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыдэс поселкэм мамырныгъэ зэрэдэлъыр, чы­жьэу къикIыгъэхэми мы чIыпIэм къыщыхъугъэхэр хьалэлэу зэрапэгъокIыхэрэр ары анахьэу зыIэпызыщэгъагъэр.

Классэу нэбгырэ 11 — 14 нахьыбэ зэрымысхэм ясагъэу, 25 — 30 ригъэджэн фаеу зэрэхъугъэм апэрэмкIэ къыгъэщтэгъагъ, ау ар аущтэу бэрэ щытыгъэп. ЕджапIэм а лъэхъаным ипэщэгъэ Жъа­жъые Иб­рахьими, иIофшIэгъу хъугъэхэми зэхэшIыкI къыфыряIэу, гушIубзыоу къызэрэпэгъокIыгъэхэм, егъашIэм ахэтыгъэм фэдэу зэраштагъэм ыгу къыдащэежьи, охътэ кIэкIым классышхохэм къясэгъагъ.

— Шъыпкъэ, нахь макIэу зэрыс классым нахь щегъэджэгъошIух, ау ащ пае сыкъыздикIыгъэм IофшIэныр нахь щы­псынкIэщтгъагъэу сIоу сыкIэгъожьэу зы такъикъи къыхэкIыгъэп, — ыIуагъ Асият. — Къиным тыкъымыгъэщтэнэу тянэрэ тятэрэ тызэрагъэсагъэми ишIуагъэ къы­сэкIыгъ.

Илъэс пчъагъэу Адыгеим зыщыпсэухэ­рэм лъэпкъ зэхэдзым, нэмыкI республикэ къызэрикIыгъэхэм пае нэмыплъ къафашIыным зыпарэкIи яунагъокIэ зэрэримыхьылIагъэхэр Асият къыхегъэщы. Ар къэкощыжьыгъэхэми къыздэкIуагъэ­хэми зэдыряшIушIагъэу щыт. Сыда пIомэ Тэхъутэмыкъое районэу цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэм псэупIэкIэ къыхахырэм къыщыхъугъэхэр есэжьыгъэхэу, зэкIэри ячIыпIэгъу псынкIэу афэхъу. Ащ тетэу Гамзаевхэми къапэгъокIыгъагъэх. Ежьхэри къызхэхьагъэхэм захагъэкIокIэным, яшэн-хабзэхэмкIэ пстэумэ закъыхамыгъэщыным пылъыгъэх.

Асият иIофшIэн зырегъажьэм, урокхэм ауж кIэлэеджакIоу еджапIэм къэнэ­жьыхэрэм, «продленкэм» щыIэхэм ахагъэуцогъагъ. Джащыгъум ежь лъэпкъ зэфэшъхьафыбэм къахэкIыгъэ кIэлэцIыкIухэм апэрэу арихьылIэгъагъ. Къыз­дэкIожьыгъэ псэупIэм зэхэдз зэрэщамышIырэр щысэтехыпIэ фэхъугъагъэу къеIожьы.
Илъэс хъугъэу Iоф зишIэрэр апэрэ классым къычIэхьагъэхэр ратыгъагъэх. Ащ къыщегъэжьагъэу пэублэ классыбэ ытIупщыгъ, ар нэбгырипшI пчъагъэ мэхъу. Сабыйхэр шIу дэдэ зэрилъэгъухэрэм ишыхьатэу, нэбгырэ пэпчъ пIоми хъунэу, икъэбар ешIэ. КIэлэеджакIоу ригъэджагъэхэми, непэ икласс исхэми къатегущыIэныр икIас, зэригуапэр ынэмэ къа­кIэщы.

ТизэдэгущыIэгъу ыуж классым кIэлэцIыкIухэр къызычIахьэхэм джыри зэ ар нафэ къытфэхъугъ. Сабыим сыдигъокIи зэрэщымытэу зишIышъущтэп. Арышъ, бжьэ пкIыгъэм фэдэу ыпашъхьэ ахэр зэритыгъэхэм, зэблэухэзэ зыгорэхэр къызэрэфаIуатэщтыгъэм ар зэрякIэлэ­егъэджэм имызакъоу, ныбджэгъу нахьыжъ зэрафэхъугъэр къегъэлъагъо. Ежь Асияти ымакъэ къахэмыщэу, къэIабэмэ, къатеутхыпкIыхьэзэ, къызэригъафэхэзэ къадэгущыIэщтыгъ. А зэпстэумэ фэба­гъэу сабыйхэм апигъохырэр къызэрэратыжьырэр къаушыхьаты.

— Сэ сишъаохэри мы еджапIэм ще­джагъэх, — ыIуагъ Асият. — Нахьыжъыр, мыщ тыкъэкIожьыгъагъ нахь мышIэми, пэублэ классхэр тыкъыздикIыгъэ псэупIэм къыщиухыгъэх, ау я 4-рэ классым къэтщэжьыгъагъ. Шъэожъые зихэхъогъугъ, къызхэхьагъэхэри ежь фэдагъэх, ау охътэ кIэкIым ахэкIокIэгъагъ. НахьыкIэр мыщ къыщыхъугъ, щытпIугъ, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм щыкIуагъ, мы еджэпIэ дэдэм ари щеджагъ. ТIуми Адыгеир лъэш дэдэу шIу алъэгъу, къапэблагъэхэу адыгэ кIэлэ ныбджэгъубэ яI. СшIогъэшIэгъоныгъэу къыхэзгъэщмэ сшIоигъор кIэлитIур Дагъыс­тан зытщэхэкIэ къэтынхэу зэрэфэмыехэр ары. Ахэм Адыгеир яродинэ цIыкIоу алъытэ, нэмыкI чIыпIэ щыпсэунхэу анэгуи къыкIагъэуцорэп. Ау яныбджэгъухэр Дагъыстан рагъэблагъэхи респуб­ликэр къарагъэлъэгъугъ. Мыщ щыщ кIалэхэми Адыгеим ичIыпIэ дахэхэм зэшитIур нэIуасэ афашIыгъ.

Нахьыжъ Муратэ медицинэм ищыIэныгъэ рипхыгъ, академиер къалэу Санкт-Петербург къыщиухи къыгъэзэжьыгъэу Краснодар Iоф щешIэ. НахьыкIэу Исмахьилэ юрист сэнэхьатыр къыхихыгъ, хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ еджапIэу Краснодар дэтым щеджагъ, мы уахътэм дзэм къулыкъу щехьы.

Асиет Адыгеим зэрэщыпсэухэрэм игуапэу бэрэ къытегущыIагъ. Инэм охътэ гъэнэфагъэм дэсынхэшъ, яхэгъэгу цIыкIу агъэзэжьын гухэлъ зэрямыIэм ишыхьатэу поселкэм унэ щашIыгъ, ежь зэриIоу, зыдагъэпытыхьагъ. Хьаблэу зытесхэм гъунэгъоу щыряIэхэм агурыIуа­гъэх, ахэхьэх, къахэхьэх. Къоджэ псэупIэ цIыкIум дэсхэр зэкIэри зэрэшIэхэу, зэрэзэлъыкIохэрэм фэдэ зэхэтыкIэ яI, Асият къызэриIуагъэмкIэ.

— Адыгэхэр бэу тигъунэгъух, — ыIуагъ ащ. — Ахэм шъуихабзэхэм, шъуи­зэхэтыкIэхэм, лъэпкъ шхыныгъоу шъуиIэхэм нэIуасэ тафашIыгъ, сэ сы­упщэры­хьанхэуи сагъэшIагъ. Къин зиIэми, хъяр зиунэ къихъухьагъэми адэжь гъунэгъу бзылъфыгъэхэм сахэтэу садэкIо, Iофтхьаб­зэхэм сахэлажьэ. Сишъхьэгъуси хъулъфыгъэхэм сыдигъокIи адыре­гъаштэ.
Асият къызэриIуагъэмкIэ, нэмыкI лъэпкъ­хэм къахэкIыгъэхэуи, нэмыкI дин алэжьэуи гъунэгъухэр, ныбджэгъухэр яIэх, зэгурыIохэу зэхэтых. Лъэпкъ ыкIи дин мэфэкIхэмкIэ зэфэмыгушIохэу къы­хэкIырэп, ары пакIошъ, зэдагъэмэфэкIых.

ЕтIани гъэшIэгъон дэдэ тщыхъугъэу Асият къыIуагъэр… ЯкIэлэ нахьыжъ къэкIорэгъэм къыщэнэу загъэхьазыры. Джэгур Адыгеим щашIын гухэлъ яI. «Шъу­къызщыхъугъэм щыжъугъэджэгун фае» къязыIонхэр къэхъугъэх, ау ежьхэм нэмыкI еплъыкIэ яI. Гъунэгъоу зигугъу къышIыгъэхэр, яIофшIэгъухэр, шъаохэм яныбджэгъухэр, нэмыкIыби джэгум рагъэб­лагъэхэ ашIоигъу. Ахэр Дагъыстан нэс зэрэмыкIощтхэр къыдалъытэ. Ау анахь шъхьаIэр, илъэсыбэ хъугъэу зыщыпсэухэу, ежьхэми якIалэхэми ячIыпIэ гупсэ хъугъэм яхъяр щамыIэтыныр агукIи апсэкIи аштэрэп. Арышъ, шIокI имыIэу джэгур Адыгеим щашIынэу тыраубытагъ.

Хымэ чIыгоу къыздэкIуагъэхэр гупсэ фэхъугъ Рагимрэ Асиятрэ яунагъо. Рэ­х­ьат­ныгъэ рагъотагъ, ипытыхьагъэх, зыщаушъомбгъугъ.

— Адыгеир псэупIэкIэ къызэрэхэтхыгъэм тырыкIэгъожьэу зыпарэкIи къыхэкIыгъэп, — ыIуагъ Асият тизэдэгущыIэгъу икIэухым. — Ар ятIонэрэ Родинэ тфэ­хъугъ. Мамырныгъэ илъынэу, бэгъонэу, хахъо бэу иIэнэу тыгу къыддеIэу респуб­икэ цIыкIум тыфэлъаIо.

ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтыр: Iэшъынэ Аслъан.