2002-рэ илъэсым шышъхьэIу мазэм и 16-м, тхакIор къызыхъугъэр илъэси 100 зыщыхъугъэм ехъулIэу, шIур ылэжьэу, гупшысэр иIусэу щыIэгъэ КIэрэщэ Тембот илитературнэ музей ежь зыщыпсэугъэ унэм иапэрэ къат къыщызэIуахыгъагъ.
ТхакIом икъэхъукI, иунагъоу зыщапIугъэр, иеджапI, итворческэ гупшысэ къызэреблыгъэр ыкIи зэрэкIищыгъэр экспозицие унищым къащыIотагъ. Музеим ипчъэшъхьаIу узэребакъоу, зы шъэф рэхьат горэм узэлъеубыты: плъэгъурэр зэкIэ Тембот ищыIэныгъэ, иунагъо, ицIыкIугъо, икIэлэгъу-ныбжьыкIэгъу, студентыгъор ыкIи итворчествэ тхэн-гупшысэн зэпымычыжьэу, общественнэ Iофхэу зыхэтыгъэхэм яхьылIагъ.
Уахътэр ыкIи тхакIор зэрэзэхъулIэхэрэр мэкIайхэм адэт тхылъыбэ гъэшIэгъонэу ащ икъэлэмыпэ къыпыкIыгъэхэм – «Интернационалыр» адыгабзэкIэ апэрэу зэрэзэридзэкIыгъэм, ирассказхэм, новеллэхэм, повестхэм ыкIи романхэм къаIуатэ. Нэм къыкIедзэ художественнэ произведениехэм абгъукIэ щыт хэутэлъэ машинкэ шIуцIэ IэпкIэ-лъэпкIэ цIыкIоу иапэрэ тхылъхэр зэрэхиутыгъэхэр. Музей унэ агурэм ыгупчэ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот исурэт къыщыпIоплъэ, инэплъэгъу къыбнэсы, Iушыгъэ иныр хэолагъо. ТхэкIошхоу Т. КIэращэм илъэпкъ гъунэнчъэу икIасэу, илъапIэу зэрэщытыгъэр итхыгъэ пэпчъ ащызэхэошIэ. Адыгэхэм ахэлъыгъэ шэнышIухэр – хабзи-бзыпхъи, IокIэ-шIыкIи, Iэдэбныгъи, бзэшIуагъи мыхэм къащиIотыкIыгъ.
Непэ КIэрэщэ Тембот илитературнэ музей инаучнэ IофышIэу, илъэси 4 хъугъэу мыщ щылажьэрэ Хъот Саидэ музеим иIофшIакIэ, ипшъэрылъ шъхьаIэ, музеим къакIохэрэр, ахэм яшIоигъоныгъэхэр зэрэзэшIуахэу, зэрагъэцакIэрэм тащигъэгъозагъ.
— Адыгэхэм якIэсэ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот зыфэдэ цIыфыгъэр, итхылъхэм къаIуатэхэрэр, итворчествэ зэкIэ, лъэпкъым ищыIэкIагъэр тапэкIэ нэм къыкIэзгъэуцохэу, щысэ зыхэпхыхэу, узкIырыплъыхэу, пIуныгъэ-гъэсэныгъэ мэхьанэшхо зиIэхэу зэрэщытхэр къэтIотэрэ гущыIэм анахьэу щыкIэтэгъэтхъых, ежь тхылъхэм ахэт геройхэр ащкIэ тиIэубытыпIэх,— еIо Саидэ.
Хъот Саидэ исэнэхьаткIэ кIэлэегъадж, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым IэкIыб къэралыгъуабзэхэмкIэ ифакультет щеджагъ, къыухыгъ, унагъо иI, пхъурэ къорэ ыпIугъ. Кощхьаблэ илъэс 12-у зыщыпсэугъэхэм, АКъУ-м икъутамэу мыщ дэтым, Мыекъуапэ къызэкIожьхэм университетым ииндустриальнэ колледж зы заулэрэ, етIанэ къалэм икIэлэцIыкIу IыгъыпIэу N 11-м кIэлэпIоу Iоф ащишIагъ. Бзылъфыгъэм исэнэхьат хэшIыкI зэрэфыриIэр, Iофыр зэрикIасэр къыхэщы. Джы литературнэ музеим иIофышI.
— Сэ сыкъызыхъугъэм щегъэжьагъэу тхылъхэм сяджэныр сикIас, анахьэу лъэпкъым, лIакъом яхьылIагъэхэр сшIогъэшIэгъоных. КIэрэщэ Тембот илитературнэ музей фэгъэхьыгъэу къыхэзгъэщы сшIоигъор мыщ къычIэхьэрэ цIыф пстэуми – ини цIыкIуи, акъыл-шIэныгъэ гъэнэфагъэ зэрэчIахырэр ары – «адыгэхэр хэтха, яшэн-хабзэхэр, ялитературэ, яцIыф IокIэ-шIыкIэхэр ыкIи ятарихъ лъапсэ сыд фэда?» — къыкIэупчIэх, мыщ къиIотыкIынхэр щызэхахых, анахьэу зыплъыхьакIо-зекIохэмкIэ ыкIи щыIэныгъэм хэуцорэ еджэкIо цIыкIухэмкIэ мы зэкIэм уасэ яIэу сеплъы. Мыщ дэжьым хэзгъэунэфыкIымэ сшIоигъу, цIыфхэр купышхо мыхъухэми, къытэлъэIухэшъ, экскурсиехэр афызэхэтэщэх ыкIи тхакIом ипроизведениехэр ащэфыхэ ашIоигъоу, итхылъхэр щыIэхэмэ къыкIэупчIэх, — еIо Саидэ.
— Саида, хэта непэ анахьэу музеим къакIохэу, Iоф зыдашъушIэхэрэр?
— ТиIофшIэн план гъэнэфагъэм тетэу зэхэтэщэ. Анахь пшъэрылъ инэу тыздэлажьэрэр къыткIэхъухьэхэрэр, кIэлэеджакIохэр, сэнэхьат зэгъэгъотыпIэ еджапIэхэм ащеджэхэрэмкIэ кIэкIыжьэу къызфэтщэнхэр, адыгэ литературэр ыкIи Т. КIэращэм итворчествэ тиIэубытыпIэу, адыгэхэм тарихъ гъэшIэгъон зэряIэр, «адыгагъэр» зыфэдэр ядгъэшIэныр, литературэм, бзэм нахь фэщагъэ хъунхэр ары.
—Анахьэу кIэзгъэтхъымэ сшIоигъор, — лъегъэкIуатэ бзылъфыгъэм игущыIэ, — амалэу тиIэр етхьылIэзэ, музей Iофыр зэрэлъыдгъэкIуатэрэр ары. ЗэкIэ Мыекъуапэ дэт еджапIэхэм талъэIэсы, мэфэкI мафэхэм кIэлэеджэкIо цIыкIухэр, студентхэр, зекIо купхэр къытфэкIох, ахэр цIыф гъэсэгъэ гъэшIэгъонхэм аIутэгъакIэх. Ахэм темэ зэфэшъхьафхэмкIэ экскурсиехэр афызэхэтэщэх, цIыфэу музеим щызэблэкIыхэрэр Т. КIэращэм итхылъхэр тщэнэу тиIэхэмэ бэрэ къакIэупчIэх. Ащ елъытыгъэу, зыгорэущтэу ипроизведение анахь хэшыпыкIыгъэхэр зыдэт тхылъ пчъэгъабэ хъоу къыдагъэкIыжьыгъэмэ, ишIуагъэ къэкIонэу сеплъы. ЯIэнашъхьэ телъ хъумэ тхылъыр, ащ лъыIэбэщтхэри еджэщтхэри къыкъокIыщтых.
Мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэу щытых литуратурнэ IупкIэ къеджэнхэр, мэфэкI тхылъ викторинэхэр, Iэнэ хъураехэу тхакIом итворчествэ фэгъэхьыгъэхэр, литуратурнэ пчыхьэзэхахьэхэу КIэрэщэ Тембот итворчествэ зыфэдэ шъыпкъэр – лъэпкъым ынапэу, итхыдэу, итарихъэу зэрэщытыр зэлъязыгъашIэхэрэр. ТапэкIи мыщ фэдэ мэфэкIхэр нахь тегугъоу зэхэтщэнхэ гухэлъ тиI.
— Тембот илитературнэ музей ифонд ехьылIагъэу сыда къэпIон плъэкIыщтыр, ащ хэшъогъахъуа е хэкIа?
— Музеим ифонд экспонат мини 5-м нахьыбэ щызэIугъэкIагъ. Ахэр зэкIэ мэхьанэ зиIэх. ГущыIэм пае, ежь КIэрэщэ Тембот иунэе хъарзынэщ сурэттехыгъэхэр, документхэр, письмэ зэфэшъхьафхэу къыфатхыщтыгъэхэр ыкIи Iанэу зыщытхэщтыгъэр, зэрэхиутыщтыгъэ машинкэхэр, нэпэеплъ шIухьафтынхэр ыкIи анахь чIыпIэ хэхыгъэ зыгъотыгъэ икъэралыгъо тынхэр, ипроизведениехэмкIэ иIэпэрытх тхьапэхэр, мыхэм анэмыкIхэри.
Хъот Саидэ КIэрэщэ Тембот илитературнэ музей зэрэщыIэр, Iоф зэришIэрэр адыгэхэмкIэ насыпыгъэу елъытэ. Сыда пIомэ, тхэкIошхом ищыIэныгъэкIэ а зэкIэ зыфилэжьыжьыгъ. 1948-рэ илъэсым Темыр Кавказым ис тхакIохэмкIэ апэрэу Т. КIэращэм романэу «Насыпым игъогу» зыфиIорэм пае СССР-м и Къэралыгъо шIухьафтын къыфагъэшъошагъ. Мы роман дэдэр Адыгэ хэку драматическэ театрэм исценэ зэлъашIэрэ адыгэ режиссерэу КIуращынэ Аскэр щигъэуцугъ. Лъэпкъыр ащ еплъыгъ, Мыекъуапэ мызэу, мытIоу ыкIи хэкум ирайон пэпчъ, Краснодар краим хэхьэрэ шапсыгъэ псэупIэхэми афащи арагъэлъэгъугъ. Щэч хэлъэп, адыгэр зыфэдэр ащкIи ашIагъ, а зэкIэ къызыпкъырыкIыгъэр, зишIушIагъэр лъытэныгъэшхо зыфытиIэ титхэкIо нахьыжъэу КIэрэщэ Тембот ары. Ащи изакъоп, Тембот инэмыкI тхыгъэхэри ыужыкIэ театрэм щагъэуцугъэх.
— Тхьауегъэпсэу гущыIэгъу укъызэрэтфэхъугъэмкIэ. ТапэкIи шъугу етыгъэу лъэпкъ культурэм дахэу шъуфэлэжьэнэу, шъуиIахь хэшъулъхьанэу шъуфэсэIо.
ДэгущыIагъэр МАМЫРЫКЪО Нуриет.
Сурэтхэр: А. Iэшъын.