Зэдэлэжьэныгъэм илъэмыдж техьагъэх

Абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэу В.Анкваб ыцIэ зыхьырэ Абхъаз къэралыгъо университетым ифилологие факультет щызэхащагъэр зылажьэрэр Iоныгъом и 22-м илъэс хъугъэ.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае, Абхъаз къэралыгъо университетыр Сыхъум къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтэу апэ щытыгъ. Ар 1932-рэ илъэсым къызэIуа­хыгъагъ. Илъэс 90-рэ хъурэ тарихъ гъогу къыкIугъ. Къэралыгъор зыпхырыкIыгъэ къиныгъохэр ащи ыщэчыгъэх. 1992—1993-рэ илъэсхэм Абхъазым щыкIогъэ заом ыпкъ къикIыкIэ ащ икIэлэегъаджэхэм IофшIэпIэ чIыпIэ ямыIэжьэу, истудентхэм яегъэджэнхэр зыщылъагъэкIотэщтыр амышIэу щытыгъ. А уахътэм универси­тетым лъэшэу IэпыIэгъу къыфэхъугъ Москва икъэралыгъо университетэу М. Ломоносовым ыцIэ зыхьырэр ыкIи ащ иректорэу В. Садовничэр. Заом ыпкъ къикIыкIэ зихэгъэгу игъунапкъэхэр зэпызычыгъэ студентхэр ежь зипэщэ университетым ащ чIигъэхьажьыгъэх, IофшIэпIэ чIыпIэ зимыIэжьэу къэнэгъэ кIэлэегъаджэхэри ыштагъэх. СССР-м хахьэщтыгъэ къэралыгъохэр зыкI гъэсэныгъэ системэм зэдырагъаштэу зэдыхэтынхэ фаеу В. Садовничэм елъытэ. Абхъаз къэралыгъо университетыр зэтегъэуцожьыгъэнымкIэ ащ ишIогъэшхо къыгъэкIуагъ. Абхъазым заор зыщаухым, мазэрэ ныкъорэ нахь темышIагъэу, университетхэм я Евразие Ассоциацие изэфэсэу щыIагъэм Абхъаз къэралыгъо университетыр ащ хэгъэхьэгъэным иунашъо щаштагъ. Гъэсэныгъэм, шIэны­гъэм ыкIи творческэ зэдэлэжьэныгъэм афэгъэхьыгъэ апэрэ зэзэгъыныгъэр Абхъаз къэралыгъо университетым дэзышIыгъэр Москва икэралыгъо универ­ситетыр ары. Ащ Абхъаз университетым хэхъоныгъэшхо ригъэшIыгъ. Урысыем иректорхэм ясоюзхэм, Урысыем иуни­вер­ситетхэм я Ассоциацие язэфэсхэм, Урысыем иуниверситетхэм яегъэджэн-методическэ объединение изэхахьэхэм Абхъаз къэралыгъо университетыр ахэ­ла­жьэ хъугъэ, ащ щеджэрэ студентхэмрэ кIэлэегъаджэхэмрэ дунэе шIэныгъэ форумхэм къарагъэблагъэх, ясэнэхьатхэм зыщахагъэхъон алъэкIыщт гупчэхэм анэсых, аспирантурэр, докторантурэр къаухых. Ежь Абхъаз университетми Iофтхьабзэ зэфэшъхьафхр зэхещэх. 2006-рэ илъэсым щыублагъэу автоном лъэпкъ университетым ишапхъэ къыфагъэшъуашэ. Непэрэ мафэм ащ студент 3500-рэ щеджэ, факультети 9 иI. Филологие факультетым изакъоми нэбгырэ 400-м къехъу щеджэ, кафедри 9 хэт, ащ епхыгъэу абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэ къыщызэIуахыгъ. Абхъаз университетым ипащэу, акаде­микэу Алеко Гварамия ащ ишIушIагъэ хэлъ. Мы Iофтхьабзэм кIэщакIо фэхъугъэх филологие шIэны­гъэхэмкIэ кандидатэу, доцентэу, фило­логие факультетым идеканэу Хагуш Баталрэ абхъаз лите­ратурэм икафедрэ икIэлэегъэджэ пэ­ры­тэу, джы Гупчэм ипащэу Анкваб Ахрэрэ.

Ахрэ Абхъазым тыкъызэрэкIуагъэр зешIэм зыкъытIуигъэкIагъ, нэIуасэ зы­къыт­фишIыгъ ыкIи универси­тетым тыригъэблэгъагъ. Лъэшэу тшIогъэшIэ­гъонэу тахэхьагъ. Уни­вер­ситетыр Сыхъум хэIэтыкIыгъэу иIэ бгышъхьэм тет, еджэ­пIэ щ­агум удэтэу хыр олъэгъу, чъыгхэр бэу дэтых. ЕджэпIэ корпусхэр зэпэ­Iутых, университетыр зычIэт унэр къат пчъа­гъэу зэтет. ЫкIоцI гуIэ­тыпI, нэфын. ФилологиемкIэ фа­куль­тетым ипащэу Батал Хагуш нэIуасэ тыфэхъугъ. Адыгэ къэра­лыгъо университетым адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ ифа­куль­тет зэзэгъыныгъэ дашIы­гъэу зэдэлэ­жьэнхэу зэрэрагъэ­жьагъэр игуапэу факультетым ипащэ къытфиIотагъ. Абхъаз-адыгэ филологием игупчэ лъэп­къым гъэсэныгъэ къыхэзылъ­хьагъэу, зишIэжь агъэшIорэ нахьыжъ лъапIэу Дмитрий Гулиа, нэмыкI абхъаз шIэныгъэ­лэжьхэм, тхакIохэм ясурэтхэм ахэтэу КIэрэщэ Тембот, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Бэчыжъ Лейлэ ясурэтхэри дэпкъымэ апылъагъэх. Абхъаз, абазэ быракъхэм адыгэ быракъри къаготэу пчэгу шъыпкъэм ит.

«Абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ зэ­рэ­зэп­хыгъэхэр блэкIыгъэ лIэшIэ­гъу­хэм къаще­гъэжьагъэу къытха­хьэщтыгъэ зекIохэм хагъэунэ­фыкIыщтыгъ. Культурэм, бзэм ямызакъоу, лъыми тызэрепхы, — еIо Батал Хагуш. — Ащ пае абхъаз-адыгэ зэпхыныгъэхэм мэхьанэшхо ятэты. Тишъхьафитыныгъэ тыфэбанэ зэхъум ады­гэхэр къызэрэт­къоуцуагъэхэр тщы­гъупшэрэп, ащ фэдэ пщыгъупшэн плъэкIына?! Зы тарихъ гъогу зэдэткIугъэу тэлъытэ. Адыгэ къэра­лыгъо универ­ситетым тигуапэу тыдэла­жьэ. Адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ факуль­тетым икIэлэегъаджэхэр тшыпхъум фэдэх. Тэри тахэхьанэу хъугъэ, ежьхэри къедгъэблагъэхи Гупчэу зэхэтщагъэм нэIуасэ фэтшIыгъэх. Ащ фэдэ зэпхы­ныгъэр тэркIэ лъапIэ».

Цэй Беллэ Адыгэ къэралыгъо уни­верситетым адыгэ филологиемкIэ икафедрэ идоцент, 2023-рэ илъэсым игъэтхапэ абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэу Абхъаз къэралыгъо университетым хэтым зэхищэгъэгъэ конференцием хэлэ­­­жьэнхэу кIогъэ кIэлэегъаджэхэм ягъусагъ.

«Абхъаз къэралыгъо университетым илIыкIо куп 2021-рэ илъэсым апэ къыт­фэкIогъагъ. А уахътэм Адыгэ къэралыгъо университетым гъэсэныгъэмкIэ и Гупчэу хэтым кIэлэцIыкIухэм апае «Адыглэндыр» къыщызэIуихыгъагъ. Абхъаз лIыкIо купэу къэкIуагъэм ащыгъум хэтыгъэх Анкваб Ахрэ ыкIи Хагуш Батал. Нэужым мы­гъэрэ гъэтхапэм тиуниверситет илIыкIо куп Абхъаз университетым рагъэблэгъагъ. Абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэ зэхахьэхэр щыкIуагъэх, гуфэбэныгъэ хэлъэу къытпэгъокIыгъэх. Хэзгъэунэ­фыкIынэу сыфай усакIоу Дзыбэ Саниет тилIыкIо куп зэрэхэтыгъэр, ащ итвор­чествэ фэгъэхьыгъэ пчыхьэзэхахьэ ащ тефэу Гупчэм щызэхащэгъагъ», — къыт­фиIотагъ Беллэ.

Дзыбэ Саниет а уахътэм епхыгъэу игукъэкIыжьхэр зыфэдэхэр зэдгъашIэмэ тшIоигъоу зыфэдгъэзагъ: «Сэ сиусэхэр хъытыум бэу къизгъахьэщтыгъэх. Ахэм Анкваб Ахрэ ынаIэ атыридзагъ, къыс­фатхэу ыублагъ, ситворчествэ фэгъэ­хьыгъэ пчыхьэзэхахьэ Абхъаз къэралыгъо университетым истудентхэм апае зэхищэнэу мурад зэришIыгъэм сыщи­гъэгъозэгъагъ. Сизакъоу сыкIоныр къез­гъэкIущтыгъэп. Адыгэ къэралыгъо уни­вер­­­ситетым икIэлэегъаджэхэр рагъэблэ­гъагъэхэу зэрэкIохэрэр зысэшIэм, ахэм гъусэ зафэсшIыгъ. Сиусэхэм ащыщхэр абхъазыбзэкIэ зэрадзэкIыхи, студентхэр къяджагъэх. Абхъазыбзэр сымышIэрэми, а бзэм илъэу сиусэхэр къызэрэIущтыгъэхэр зэщыкъуагъэ хъугъэп, ар сшIогъэ­шIэ­гъоныгъ. Лъэшэу сигопагъ, лъытэныгъэ ин адыгэхэм афашIы, фэбагъэу агу къытфилъыр зэхэтшIагъ».

Нэужым, 2023-рэ илъэсым ижъо­ныгъуакIэ, адыгэ бзэшIэныгъэлэжь цIэрыIоу КIэрэщэ Зэйнаб къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ конференциеу Адыгэ къэралыгъо уни­верситетым зэхищэгъагъэм Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым къарыкIыгъэхэм афэдэу, абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэ илIыкIохэри хэлэжьагъэх. Адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ факультетымрэ абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэрэ зэрэзэ­дэлэжьэщтхэм фэгъэхьыгъэ зэзэгъыныгъэ зэдашIыгъ, ар къэзыушыхьатырэ тхылъым Хьамырзэкъо Нуриетрэ Анкваб Ахрэрэ кIэтхэжьыгъэх.

Джыдэдэм адыгэ литературэмкIэ лекциехэм къяджэрэр абазэу Наталья Салиховар ары. ЗэкIэмэ анахьэу Гупчэм иIофышIэхэр зыкIэхъопсыхэрэр тишIэныгъэлэжьхэм, тикIэлэегъаджэхэм ядесэхэр ежьхэм ястудентхэм апае зэхащэнхэ алъэкIыныр ары.

Анкваб Ахрэ Гупчэм ипшъэрылъ бла­гъэ­хэм ашъхьэ къырихыгъ: «Тиапшъэ­рэ еджапIэ загъэпсыгъэм щегъэжьагъэу филологиемкIэ факультетыр лъапсэм къыдежьагъ. Абхъазыбзэм ыкIи абхъаз литературэм, урысыбзэм ыкIи урыс, IэкIыб литературэхэм, инджылызыбзэм ыкIи нэмыкIыбзэхэм, IэкIыб къэра­лыгъуабзэхэм, журналистикэм якафед­рэхэм факультетым Iоф щашIэ. Профессор 13-мэ, доцент 34-мэ ныб­жьыкIэхэр щырагъаджэх. Тифакультет къэзыухыгъэхэм цIыф цIэрыIохэр бэу ахэтых: Абхъазым ыкIи Къэбэртэе-Бэлъкъарым ялъэпкъ усакIоу Баграт Шинкуба, Абхъазым итхакIохэм я Союз итхьамэтагъэу Иван Тарба, Абхъазым илъэпкъ тхакIоу Алексей Гогуа, генералэу Гиви Агырба, нэмыкIхэри. Джы тэ тистудентхэм ямызакъоу, Адыгеим къикIыхэзэ ныбжьыкIэхэр тиуниверситет щеджэнхэу тыфай, тэтиехэр шъуиапшъэрэ еджапIэхэм зэращеджэхэрэм афэдэу».

Лъэпкъ зэпхыныгъэхэм алъэныкъокIэ ткъош абхъазхэм апэрэ чIыпIэм тызэрэрагъэуцорэр зэхэтшIагъ. Зыкъыт­фащэеу, тыкъагъэгъунэу анаIэ къыт­тетыгъ. Тызхэлэжьэгъэ абхъаз-адыгэ лите­ратурнэ фестивалэу «Рифмы на Рице» зыфиIорэми ар къыгъэнэфагъ, сыда пIомэ усакIоу, драматургэу, журналистэу Къаныкъо Заринэ зикIэщэкIо фестивалэу илъэсиплI хъугъэу Абхъазым щызэхищэрэм изичэзыу зэхахьэ Адыгеим ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэсым ялIыкIо купхэр хэгъэлэжьэгъэнхэ зэрэфаер апэу къыхэзгъэщыгъэр Абхъаз Республикэм культурэмкIэ и Минис­терств. ТекIоныгъэм и Мафэу Iоныгъом и 30-м хагъэунэ­фы­кIыщтым ипэгъокIэу Абхъаз хэгъэгу заом щыфэхыгъэ лIыхъу­жъ­хэм язэхэт саугъэ­тэу Сыхъум дэтым къэ­гъа­гъэхэр кIэрытлъ­хьа­гъэх. Хъодэ Адам, Шэу­джэн Мурат, МыкIо Аслъан, нэмыкIэу Ады­ге­им щыщхэу абхъаз заом хэкIодагъэхэм ацIэ­хэри дышъэ хьа­рыф­хэмкIэ ащ тет­хагъэх. Сыд фэдэрэ лъэны­къомкIи къыддэ­лэ­жьэнхэм агу зэрэ­фаб­лэрэр абхъаз къош­хэм къахэщы ыкIи къаIо, тизэхахьэхэр на­хьы­бэ хъунхэу кIэ­хъоп­сых, нэмыкI гъогуи алъэ­гъурэп.

 

Анкваб Ахрэ тызщи­гъэгъозэгъэ лъэпкъ тхы­дэу Баграт Шинкуба къытхыжьыгъэр сщымыгъупшэжьынэу сыгу къинагъ: «Ижъырэ зэман горэм адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ азфагу зэпэуцу горэ къихъухьэгъагъ. Ащ лъыпытэу нахьыжъхэм зэпыи зэфэхъугъэ къошхэр зэрагъэ­шIужьынхэу унашъо ашIыгъ. Абхъаз ыкIи адыгэ бзылъфыгъэ шъэрышъэ ясабый цIыкIухэр аIыгъэу къушъхьэ гъэхъунэм къыщызэрэугъоинхэу къяджагъэх. Нахьыжъхэм тхьэлъэIу ашIи бзылъфыгъэ шъитIур сабый быдзашъохэмкIэ зэрагъэ­хъожьыгъэх.

Зэкъошныгъэр ыкIи ны быдзыщэр азыфагоу лъэпкъитIум ялIэужхэр къызэдаIэтыгъэх ыкIи язэпхы­ныгъэ лъым щыщ хъугъэ».

 

ГъэзэтитIум тызэгъусэу

Анкваб Ахрэ абхъаз-адыгэ филологием и Гупчэ ипащэу зэрэщытым имызакъоу Абхъаз Республикэм икъэралыгъо гъэзе­тэу «Апсны» иредактор шъхьаI. 2019-рэ илъэсым гъэзетым иапэрэ номер къызыдэкIыгъэр илъэси 100 хъугъэ. Ар зэхэзыщагъэр ыкIи апэрэ редактор шъхьаIэу иIагъэр Дмитрий Гулиа.

Анкваб Ахрэ гъэзетым иредакцие тищагъ. Абхъаз Респуб­ликэм и Правительствэ зычIэт унэм ия 4-рэ къат ар чIэт. «Адыгэ макъэм» иIофышIэхэр къызэрэ­кIуагъэхэр зэрэзэхахыгъэм лъыпы­тэу абхъаз тисэнэхьатэгъухэу а уахътэм редакцием чIэсыгъэхэр къэзэрэугъоигъэх. «Апснымедиа» итхьа­матэу Роберт Джопуа, илъэс 77-рэ зыныбжь журналист анахьы­жъэу Борис Каджая ахэм ахэты­гъэх. «Апсны» икъыдэкIыгъо зэкIэлъыкIохэр редактор шъхьаIэм къытитыгъэх. Гъэзетыр тшIо­гъэшIэ­гъонэу зэпытплъыхьагъ. Тхьамафэм зэ нахь къыдэкIырэп. Тхьэпэ фыжьым тедзагъэу къыхауты. Редакцием щыла­жьэрэр нэбгырэ 14, ахэм ащыщэу жур­налистхэр — нэбгырибл. Журналистхэм япчъа­гъэкIэ тызэфэдэу «Адыгэ макъэр» тхьамафэм тфэ къызэрэдэкIырэр тисэнэхьатэгъу абхъазхэм ашIогъэ­шIэгъоныгъ.

— Шъуиапэрэ нэкIубгъо ЛIы­шъхьэм, Правительствэм анэмыкI къэбархэр къишъогъахьа? – къэупчъагъ тиIофшIэ­гъухэм ащыщ горэ.

— Адыгеим и ЛIышъхьэ сыдигъокIи хегъэунэфыкIы цIыф къызэрыкIохэм, гъэхъагъэхэр зышIырэ лэжьакIохэм, зиIофшIэнкIэ къахэщыхэрэм тынаIэ нахь атетынэу, — джэуап къытыжьыгъ «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаIэу МэщлIэкъо Саидэ. — Мары, гущыIэм пае, УФ-м и Прези­дент и Щытхъу тхылъ къызфа­гъэшъошагъэу Мыекъопэ троллейбуснэ гъэIорышIапIэм иводителэу ШэхэлI Мухь­динэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэу тижурналист къыгъэ­хьазырыгъэр, ащ исурэти игъусэ­жьэу, апэрэ нэкIубгъом къидгъэуцонэу тэгъэхьазыры.

Республикэм ихъугъэ-шIэгъэ анахь шъхьаIэхэми тынаIэ атет, ахэри къитэгъахьэх. Лъэныкъо зэфэшъ­хьафхэм хэхъоныгъэу афэхъухэрэм – экономикэм, мэкъу-мэщым, социальнэ псэукIэм, гъэсэныгъэм, псауныгъэм икъэухъумэн, культурэм, спортым афэ­гъэхьыгъэ къэбархэм республикэм щып­сэу­хэрэр нэIуасэ афэтэшIых. Сайтым тыдэлажьэ, хъытыу нэкIубгъохэр тиIэх.

— Адэ сурэтхэр шъуитхыгъэхэм бэу ахэшъогъахьа?

— Сурэтым сыдигъокIи тхыгъэр къе­гъэ­­шъыпкъэжьы. ЫкIи сурэтэу къидгъа­хьэхэрэм ядэгъугъэ изытет лъэшэу тынаIэ тет. КIэу хэдгъэхьагъэхэм ащыщ хъугъэ-шIэгъэ гъэнэфагъэм епхыгъэу сурэт нэмыкI имытэу нэкIубгъо псаухэр зэрэтшIыхэрэр. ГущыIэм пае, ТекIоныгъэм и Мафэ, жъоныгъуакIэм и 9-р, респуб­ликэм зэрэщыхагъэунэфыкIыгъэм фэгъэхьыгъэ гъэзет къыдэкIыгъом ащ фэдэ нэкIубгъо хэтыгъ.

МэщлIэкъо Саидэ зигугъу къышIыгъэ гъэзет нэкIубгъор абхъаз журналистхэм аригъэлъэгъугъ. Апэрэ ыкIи аужырэ нэкIубгъохэм уцышъор къазэрэхахьэрэр къыкIигъэтхъыгъ, рубрикэ зэфэшъхьафэу тиIэхэм — «Тыгъэнэбзый», «Упсаунэу уфаемэ», «Тилъэхъан илIыхъужъхэр», «ТихьакI», спорт нэкIубгъом къатегущы­Iагъ. АшIогъэшIэгъонэу абхъаз журналист­хэм упчIабэ къатыщтыгъ гъэзетым итеплъэ щегъэжьагъэу зэрэзэхэтым нэсыжьэу. Мафэ къэс тыкъызэрэдэкIырэр ыкIи титираж миниплIым къызэрехъурэр (ежьхэм ятираж – экземпляр 700) агъэшIэгъуагъ.

АбхъазыбзэкIэ къыдэкIырэ гъэзетэу «Апсны» нэмыкIэу «Апснымедиам» хэхьэх урысыбзэкIэ къыдэкIырэ гъэзетэу «Республика Абхазия» ыкIи къэбарлъы­гъэIэс агентствэу «Апсныпресс». Уры­сыб­зэкIэ гъэзетыр 1991-рэ илъэсым щегъэжьагъэу тхьамафэм тIо къыдэкIы.

ТизэIукIэгъу уахътэ мэкIагъэми, ар бгъуитIумкIи тшIогъэшIэгъонэу кIуагъэ. Абхъаз лъэпкъ гъэзетэу «Апсны» иIо­фышIэ­хэм «Адыгэ макъэм» зэпхыныгъэ пытэ дашIынэу зэрэфэхьазырхэр редактор шъхьаIэу Анкваб Ахрэ къыIуагъ. ТизэIукIэгъухэр нахьыбэ хъунхэу, къэбар гъэшIэгъонхэмкIэ тызэхъожьызэ тшIынэу зэдэтштагъ.

Абхъазым хэгъэгу заоу щыкIуагъэм текIоныгъэр къызщыдахыгъэр Iоныгъом и 30-м илъэс 30 мэхъу. Уахътэу кIуагъэм уIагъэхэр джыри зэфищэжьыгъэп. Арэу щытми, шъхьафит псэукIэм къыритыгъэ кIуачIэм ылъэ тыригъэуцожьыгъ. Непэ Абхъазыр зэдэлэжьэныгъэм тегъэп­сыхьагъэу зэпхыныгъэм илъэмыдж къытехьэ.

ТЭУ Замир.
Сурэтхэр: «Адыгэ макъ», «Апсны».