Адыгэм идунай епхыгъэ зы Iофтхьабзэ блэкIыгъэ зыгъэпсэфыгъо мафэхэм ткъош Абхъаз Республикэм щыкIуагъ ыкIи Адыгеим илIыкIо куп ащ апэрэу хэлэжьагъ. Зигугъу тшIырэр фестивалэу «Рифмы на Рице» зыфиIорэр ары.
Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе- Щэрджэсым, Абхъазым, Адыгеим къарыкIыгъэхэр ащ зэрипхыгъэх.
Урысыем изаслуженнэ журналистэу Тэу Замирэ, Адыгеим изаслуженнэ журналистхэу ТIэшъу Светланэ, ХьакIэмыз Сусанэ, МэщлIэкъо Саидэ, усэкIо ныбжьыкIэу Шъэфрыкъо Адам Адыгеим илIыкIо куп хэтыгъэх.
Фестивалыр мыгъэ яплIэнэрэу зэхащагъ, пандемием илъэхъан онлайн-шIыкIэкIэ рагъэкIокIыгъ, зэкIэмкIи тфэгъогогъо. КIэщакIор усакIоу, драматургэу, журналистэу, литературнэ гъэзетэу «Грянка» зыфиIорэм ипащэу Къаныкъо Зарин, фестивалым ипащэр Сосналые Люб.
Сосналые Люб, псыхъураеу Рицэ имузей ипащэ иIэпыIэгъу: — Къаныкъо Заринэ фестивалэу «Рифмы на Рице» зыфиIорэр зэхищэнэу ыгу къызэкIым ыкIи ащ сыкъыхэлэжьэнэу къызысеIом, сыгу къыздеIэу мы Iофыр езгъэжьагъ. Мыщ тыщызэрэугъоити, усэхэм тыкъяджэщтыгъ, мэкъамэхэр къэIущтыгъэх… Пандемием ыпкъ къикIэу илъэсищым тызэрэугъоигъэп, ау мы илъэсым, Тхьэм ишыкуркIэ, тызэхэхьагъ, нахь зытыушъомбгъугъ шъолъырэу къекIуалIэхэрэм ябагъэкIэ. Усэхэм, прозэм, литературэм шIулъэгъуныгъэу афытиIэр ары лъапсэр. Заринэ творческэ цIыфыбэ зэрепхы, литературэм пыщэгъэ ныбжьыкIэхэр зэхищэнхэ гупшысэр ащ зыдиIыгъыгъ. 1992 — 1993-рэ илъэсхэм Абхъазым щыIэгъэ заом тигуфакIохэр бэу хэлэжьагъэх, Заринэ ыши ахэм ахэтыгъ, лIыгъэ зэрихьэзэ ыпсэ ытыгъ Гагрэ ишъхьафитыныгъэ пае. ГуфакIохэр зыкIэхъопсыщтыгъэхэр Абхъазыр шъхьафит хъужьынышъ, тхакIохэм, усакIохэм, сурэтышIхэм Iоф зыщашIэщт, Темыр Кавказым, диаспорэм ащыщ адыгэ пстэури, абхъазхэри зыщызэхэхьащтхэ чIыпIэу ар хъуныр ары. Заринэ ыш зыкIэхъопсыщтыгъэр ыгу къыщырихьакIыщтыгъэу къычIэкIын, тхакIоу, усакIоу зэрэщытым ишIуагъэкIэ, ежь къыпэблэгъэ гупшысэмкIэ къыригъэжьэнэу унашъо ышIыгъ — титхэкIо ныбжьыкIэхэр зэрищэлIэнхэр, зэхигъэхьанхэр. Ар щыIэныгъэм дахэу, зэрифэшъуашэу щыпхырищыгъ ыкIи фестивальхэр зэхэтэщэх, ретэгъэкIокIых.
Усэ тхыным пылъхэр, ащ къеджэнхэр зикIасэхэр илъэс къэс мы Iофтхьабзэм зэрепхых, чIыпIэ дэхэ дэдэу псыхъураеу Рицэ щызэIокIэх, усэхэм къыщяджэх.
Мыгъэрэ фестивалыр зыфагъэхьыгъэр Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм иусэкIошхоу, фольклорым иугъоякIоу Нало Заур. Ар къызыхъугъэр мыгъэ илъэс 95-рэ хъугъэ.
ШъушIэным пае: Нало Заур Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм инароднэ тхакIу, 1928-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 15-м къэхъугъ. Илъэс 14 ыныбжьыгъ гъукIэу Iоф ышIэнэу зырегъажьэм. 1952-рэ илъэсым Къэбэртэе къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къызеухым, къэбэртэябзэмрэ литературэмрэкIэ кафедрэм Iоф щишIэнэу рагъэблэгъагъ. 1952 — 2012-рэ илъэсхэм Къэбэртэе-Бэлъкъарым гуманитар ушэтынхэмкIэ иинститут щылэжьагъ. ШIэныгъэм илъагъо ар темыкIэу, ищыIэныгъэ зэрэпсаоу фигъэшъошагъ — шIэныгъэ, литературнэ-зэхэфын, публицистическэ тхыгъэ, дунэе, къэралыгъо ыкIи шъолъыр шIэныгъэ конференциехэм гущыIэу къащишIыгъэхэр зэкIэ зэрэзэхэтхэу IофшIэгъэ 200-м ехъу къыдигъэкIыгъ. Ахэм ащыщых монографическэ IофшIэгъи 7 ыкIи адыгэ филологиемрэ культурэм итарихърэ зыщызэхэубытэгъэ тхыгъэхэр.
Нало Заур зэшIуихыгъэхэм ащыщэу осэшхо зиIэу джащ фэдэу алъытэх хэутыным фигъэхьазырыгъэ ыкIи къыдигъэкIыгъэ «Къэбэртэе кIэлэцIыкIу литературэм иантологие», къэбэртэе лъэпкъ пшысэ зэхэубытагъэхэр литературэ шъуашэм, дунаим илъэпкъ зэфэшъхьафхэм япшысишъэ къэбэртэябзэм зэрэрилъхьагъэхэр. Мы зэпстэури Къэбэртэе- Бэлъкъарым щыпсэурэ лъэпкъхэм якультурнэ кIэн хъугъэ. Нало Заур иIофшIагъэхэм непи осэшхо афашIы. Фольклорым, джэгокIо сэнэхьатым илъэпкъ искусствэ, тхыгъэ литературэм итарихъ ыкIи джырэ литературэм афэгъэхьыгъэхэр непэрэ Кавказым изэгъэшIэнкIэ IэпыIэгъушхох, илитературнэ IофшIэни лъэпкъ культурэмкIэ мэхьанэшхо зиI.
Адыгэ литературэм иклассикэу алъытэрэ Нало Заур иIофшIагъэхэр Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым ыкIи Адыгеим гуманитар ушэтынхэмкIэ яинститутхэм ащызэрагъашIэх. Ащ ипроизведениехэр мы республикэхэм яеджэпIэ программэхэм ахагъэхьагъэх.
Лъэпкъ культурэм, искусствэм, бзэм якъызэтегъэнэнкIэ IофшIэгъабэ зэриIэр къыдилъытэзэ, усакIом ежь ышъхьэкIэ инэIуасэу щытыгъэ Къаныкъо Заринэ фестивалыр ащ фигъэхьын унашъо ышIыгъ.
— Тэ тыщыI тыбзэ, тихабзэ мэпсэуфэхэкIэ. ТиныбжьыкIэхэм ахэр къаухъумэнхэм кIэдгъэгушIунхэ фае. Тэ, нахьыжъхэм, кIэгъэкъон тафэхъун фае усэкIо ныбжьыкIэу къэхъухэрэм. Тэ тезыгъэджагъэхэр дгъэлъэпIэнхэ фае. Ар къыдэтлъытэзэ, дунаим кIэу къытехъорэ пстэури дгъэфедэзэ бзэр аIутлъхьан, ар ашIогъэшIэгъон тшIын. Усэ зытхыхэрэр непэ макIэ хъугъэ. Нэбгыритф нахьыбэ тифестиваль къыщыхэмыщыми, типшъэрылъ дгъэцэкIагъэу плъытэн плъэкIыщт. Усэ зытхышъурэр бэн ылъэкIыщтэп, ау усэм еджэхэрэр, фэщагъэ зышIыхэрэр ахэм нахьыбэ ашIышъущт. Сэри тхэныр зесэгъажьэм IэпыIэгъушхо къысфэхъугъ Нало Заур. Ащ пэсшIын щыIэп. Джы сэри усэкIо ныбжьыкIэхэр зыкъосыубытэхэ, IэпыIэгъу сафэхъу сшIоигъу.
Фестивалыр мэфитIурэ кIуагъэ. Апэрэ мафэм ащ хэлажьэхэрэмкIэ литературнэ-мемориальнэ музееу Дмитрий Гулиа ыцIэ зыхьырэм тырагъэблэгъагъ. Зыгъэпсэфыгъо мафэу зэрэщытым емылъытыгъэу, ащ Iоф щызышIэхэрэр къекIуалIэхи, фабэу къытпэгъокIыгъэх, тыкъыщыращэкIыгъ, музеир зыфэгъэхьыгъэ Д. Гулиа ехьылIагъэу къытфаIотагъ. Абхъаз лъэпкъ тхакIор мы республикэм иапэрэ гъэзетэу «Апсны» ыкIи ижурналэу «Алашара» язэхэщакIу, апэрэ тхэпкъылъэр зэхигъэуцуагъ, нэмыкIхэм яегъэджакIоу, щыIэкIэшIум икъыдэхын чанэу Абхъазым щыфэлэжьагъэхэм ащыщ.
Нэужым мы республикэм ишъхьафитныгъэ фэбанэхэзэ зыпсэ зытыгъэхэм ясаугъэт зэхэт теблэгъагъ, яшIэжь дгъэлъэпIагъ, къэгъагъэхэр кIэрытлъхьагъэх.
Къыхэгъэщыгъэн фае, Абхъаз Республикэр шъхьафит зашIыжьыгъэр мыгъэ илъэс 30 мэхъу, Iоныгъо мазэм и 30-м ар хагъэунэфыкIыщт. Абхъаз Республикэм и ЛIыхъужъэу, зыкъэухъумэжьынымкIэ иминистрагъэу, генерал-лейтенантэу Сосналые СултIан, фестивалым ипащэу Сосналые Любэ ишъхьэгъусагъэм, исаугъэти мыхэм ахэт.
Фестивалыр Абхъаз къэралыгъо драматическэ театрэу С. Чанба ыцIэ зыхьырэм къыщызэIуахыгъ. Абхъаз Республикэм итворческэ цIыф гъэшIуагъэхэр ащ къекIолIагъэх, усэ зытхыхэрэр, ар шIу зылъэгъухэрэр къызэрэугъоигъэх. Iофтхьабзэм хэлажьэхэрэм шIуфэс къарахыгъ Абхъаз Республикэм инароднэ усакIоу Геннадий Аламиа, Абхъазым шIэныгъэхэмкIэ иакадемие иакадемикэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ институтым шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу Владимир Зантариа, зэлъашIэрэ усакIоу Баграт Шинкуба ипхъорэлъфэу Ливан Макаа. НыбжьыкIэхэм япIуныгъэ-гъэсэныгъэкIэ, яхэгъэгу, абзэ шIу алъэгъоу къэтэджынхэмкIэ, творчествэм пыщагъэ хъунхэмкIэ мы Iофтхьабзэм ишIогъэшхоу къакIорэм ахэр къытегущыIагъэх.
Пчыхьэзэхахьэр Къаныкъо Заринэ игъусэу зэрищагъ журналистэу, усэкIо-публицистэу, журналэу «Алашара» усэнымкIэ иотдел ипащэу Дмитрий Габелиа. Абхъазым ибзылъфыгъэ орэдыIо купэу «Гунда» зыфиIорэм зэхахьэр къыгъэдэхагъ.
Зэкъош республикэхэм къарыкIыгъэхэр Нало Заур къытегущыIэхэзэ, иусэхэм къяджагъэх, ежьхэм аусыгъэхэми къекIолIагъэхэр арагъэдэIугъэх. Джащ фэдэу Адыгеим икIыгъэ тикупкIэ усэ зэхэлъхьаным пылъхэу Тэу Замирэ, ХьакIэмыз Сусанэ, Шъэфрыкъо Адам яусэхэм ащыщхэр къаIуагъэх, Нало Заур итхыгъэхэу нахь къапэблагъэхэм къяджагъэх. ТIэшъу Светланэ къызэджагъэр титхакIоу Дэрбэ Тимур адыгэ литературабзэм рилъхьажьыгъэхэр ары, сэ къэбэртэябзэкIэ зысыушэтынэу хъугъэ, Нало Заур иусэхэу «Гугъэ» зыфиIорэмрэ нысакIэм фэгъэхьыгъэмрэ сыкъяджагъ, «Уи деж» зыфиIорэ усэр джащ фэдэу къэбэртэябзэкIэ къыIуагъ Тэу Замирэ. Къыхэгъэщыгъэн фае, мы мафэм абхъазыбзэкIи, къэбэртэябзэкIи, тилитературабзэкIи, урысыбзэкIи усэхэр Iугъэх, къыдгурымыIоу къыхэкIыщтыгъэми, ар пэрыохъу зыми къыфэхъугъэп — гум къикIырэ мэкъамэр зэрифэшъуашэу пстэуми зэхашIагъ.
«Гундэм» иорэдхэм ащыщэу «Адыгэ нысэ» зыфиIорэр абхъазыбзэкIэ къызэриIуагъэри тшIогъэшIэгъоныгъ, тигуапэу тедэIугъ.
Мэкъоо Ислъамэу Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэм иусэкъеджакIэ шъхьафэу укъытегущыIэнэу тефэ. Мы республикэм икIи, Абхъазым ишъхьафитныгъэ фэбэнэгъэ дзэкIолIэу фэхыгъэм ыцIэкIэ абхъаз тхакIоу Мушни Ласуриа ытхыгъэу «Я твой сын, Кабарда!» зыфиIорэм ащ тыригъэдэIугъ.
ЗэкIэми анахьэу тызыгъэгушIуагъэу къыхэдгъэщын тлъэкIыщтыр усэкIо кIэлакIэхэу фестивалым хэлэжьагъэхэм ятворчеств, ягупшысакI. Ахэр: КъэнкIэшъэо Артур, Шъэфрыкъо Адам, Бганба Шазина, Колбая Абзагу. Мы аужыритIумэ усэкIо ныбжьыкIэхэу абхъазыбзэкIэ тхэхэрэм азыфагу щызэхащэгъэ зэнэкъокъум текIоныгъэ къызэрэщыдахыгъэмкIэ афэгушIуагъэх, щытхъу тхылъхэмрэ ахъщэ шIухьафтынхэмрэ щаратыжьыгъэх.
Къыхэдгъэщынэу тыфай Адыгеим икIыгъэ тикупкIэ фестивалым къекIолIагъэхэм анаIэ къызэрэттырадзагъэр. Апэрэ мафэр заух нэуж цIыфхэр зэбгырыкIыжьынхэу гуIэщтыгъэхэп, гущыIэгъу къытфэхъугъэх, сурэт зэдызытетхынэу къытэлъэIущтыгъэх. Адыгеим зэрэщыIэхэрэр, тишъолъыр шIу зэралъэгъурэр къытаIуагъ.
Абхъаз Республикэм культурэмкIэ и Министерствэ фестивалым изэхэщакIохэм пшъэрылъ афишIыгъ Къэбэртэе-Бэлъкъарым ыкIи Абхъазым ямызакъоу, Адыгеим, Къэрэщэе-
Щэрджэсым ялIыкIохэри мы Iофтхьабзэм хэлэжьэнхэу. Адыгеим культурэмкIэ и Министерстви ащ дыригъэштагъ ыкIи купэу республикэр къэзыгъэлъэгъощтхэм хэтыщтхэр къыхихыгъэх.
ЯтIонэрэ мафэм шIухьафтынышхо — псыхъураеу Рицэ — къытажэщтыгъ. ЧIыпIэ дэхэ дэдэм усэ къеджэнымкIэ Iофтхьабзэр щыребгъэкIокIыныр къекIу дэдэу зэрэщытыр тыушэтыгъэ. Рицэ тыратIупщыхьэгъэ галерэм тырагъэтIысхьагъ, ащ икIо зэрэхахъорэм дакIоу усакIоу исхэми ягузэхашIэхэм нахь зыкъызэIуахэу рагъэжьагъ ыкIи ежьхэм яусэхэми, нэмыкIхэм атхыгъэхэми къяджагъэх.
Тэу Замирэ Рицэм тыкIо зэхъум усэ ытхынэу игъо ифагъ ыкIи фестивалэу тызыхэлажьэрэм фэгъэхьыгъэу ар хъугъэ:
Тыабхъазэу, тыадыгэу тызэхэт,
Сыдэу тхъагъо – зы унагъоу тызэфэд.
Гур къытео, зэхэтшIыкIрэм фэд –
Фабэ, гуапэ абхъазыбзэм изэхэт.
Къушъхьэ тIуакIэм тарихъ гъогур пхырыкIыгъ,
Зыч-зыпчэгъоу ащ тызэфишIыгъ.
Шъхьафитныгъэм тызэкъуигъэуцуагъ,
ТилIыхъужъхэр тхыдэм къыхэнагъ.
Тыгъэр Абхъаз чIыгум къышъхьарэхь,
Усэ лъагъом тызэхэтэу тыкъытехь.
Рицэу псыгъэхъунэр гъунджэм фэд.
Псэм ифабэр чIыопс дахэм хэт,
Сыдэу тхъагъо – къош хьалэлэу тызэгъус,
Мэфэ хъярым шIукIэ сыфэус.
Къэбэртай, Адыгэ, Черкес хэку…
Абхъаз чIыгум тэ тыщызэфэд!
Тикуп хэтыгъэ ХьакIэмыз Сусанэ джащ фэдэу ежь иусэхэм галерэм къащеджагъ, ТIэшъу Светланэ Дзыбэ Саниет иусэхэм ащыщхэр къыIуагъэх. Абхъаз тхакIоу, зэдзэкIакIоу, Абхъазым итхакIохэм я Союз хэтэу Гунда Саканиа Фазиль Искандер иусэхэм ащыщ, абхъаз тхакIохэм аIапэ къычIэкIыгъэхэм ямышIыкIэу къяджагъ. НыбжьыкIэ Абхъаз театрэм иактерэу Саид Камкиа абхъазыбзэкIэ усэхэр къыIуагъэх.
Къыхэгъэщыгъэн фае, дзэкIо къухьэу тызэрагъэтIысхьагъэр Рицэ нэмысызэ 2021-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщагъэлъэгъогъагъ. Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ ятарихъ дзэкIо къухьэ лъэпкъыр паркэу «Апсны» зыфиIорэм ипащэхэм Петрозаводскэ щарагъэшIыгъ хъарзынэщым къыхарагъэхыгъэ сурэтхэр яIэубытыпIэу. Урысыем, Тыркуем арылъ хъарзынэщ къэбархэр, джащ фэдэу советскэ ыкIи абхъаз шIэныгъэлэжьхэм яушэтынхэр, абхъазхэм яэтнографие къызфигъэфедэхэзэ сурэтышIэу Батал Джапуа тхыпкъыр ышIыгъ.
Къухьэм метрэ 14,5-рэ икIыхьагъ, метри 2,5-рэ фэдиз ишъомбгъуагъ, зы сыхьатым километрэ 12 — 14 ипсынкIагъэу кIон елъэкIы ыкIи нэбгырэ 50-мэ ателъытагъ. Абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ ятарихъ псэуалъэ псэ къыпыкIэжьыгъэу джы зекIохэр къырещэкIых, умыусакIоми, ащ уисэу хыгъэхъунэ дэхэ дэдэу Рицэ узытехьэкIэ, усэ птхы пшIоигъо зэхашIэ ащ къыуеты. А зэхашIэм пстэури зэлъиIыгъэу ятIонэрэ мафэри кIуагъэ.
Къыхэгъэщыгъэн фае мыщ фэдэу ямышIыкIэу фестивалыр зэхэщэгъэным иIофыгъоу Къаныкъо Заринэ къырихьыжьагъэм къэкIощт уахътэ зэриIэр, дэхагъэмрэ лъэпкъым ифедэрэ зэголъхэу зэрэзэдигъэлажьэхэрэр. Мыгъэрэ Iофтхьабзэм къэгъэзэпIакIэхэри зэхэщакIом фишIыгъэх. УсакIохэу къекIолIагъэхэр зыхэлэжьэгъэхэ пхъэдз ригъэкIокIыгъ. Ащ икIэуххэмкIэ мыщ фэдэ шIоигъоныгъэхэр щыIэхэ хъугъэх: къихьащт илъэсым псыхъураеу Рицэ Адыгеим илIыкIохэм ащыщэу ХьакIэмыз Сусанэ итворческэ пчыхьэзэхахьэ щашIыныр, абхъаз усакIоу Дмитрий Габелиа итворчествэ фэгъэхьыгъэ зэхахьэ Мыекъуапэ щызэхащэныр. Мы Iофыгъохэм джыри нахь игъэкIотыгъэу атегущыIэщтых. Усэным и Мафэ, гъэтхапэм и 21-м, Налщык щыкIощт зэхахьэр зыфагъэхьыщтыр абхъаз усэкIо ныбжьыкIэу Колбая Абзагу.
Дмитрий Габелиа: — Лъэшэу сигуапэу себлэгъэщт Адыгеим. Зэфэхьысыжьхэр къэнафэхи, сцIэ къызыраIуагъэм къыщыублагъэу сшIэщтыр сыухэсэу езгъэжьагъ. СиIэх бэрэ щылъыгъэ IофшIагъэхэр, къызфэзгъэзэжьын фаехэр. Мы зэпстэури гудэщэяпI, IофшIэным нахь сыфагъэблы. ЗэкIэхэмкIи тигопэ зэхэхьагъу ар хъунэу къысшIошIы тызыфаер къызыддэхъукIэ.
Джащ фэдэу пхъэдзым изэфэхьысыжьхэр ар къизыхыгъэхэмкIэ шIухьафтын шъыпкъэ хъугъэхэу, гудэщэяпIэ афэхъугъэу фестивалым хэлэжьагъэхэр зэбгырыкIыжьыгъэх, ятворчествэкIэ кIочIакIэхэр ащ къызэраритыщтым щэч хэлъэп. Арэу зыхъукIэ, мы Iофтхьабзэм пшъэрылъэу иIэр егъэцакIэ, гъогоу Къаныкъо Заринэ хихыгъэр нахь пытэ хъунэу, джыри нэбгырабэ тырищэнэу фэтэIо.
МэщлIэкъо Саид.