Уи лIакъуэм къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм, укъызыхэкIа лъэпкъым и къежьапIэм, уи унагъуэр къызытехъукIам хэпщIыкIыныр, нэхъыщхьэжыр аращи, ар къэпхутэныр уасэ зимыIэ гуащIэщ, ар ипэкIэ узэрыплъэм, къыпкIэлъыкIуэну щIэблэм узэрегупсысым и нэщэнэщ.
Иужьрей зэманхэм нэрылъагъу мэхъу а Iуэхугъуэхэм жылагъуэм гулъытэ хуабжь зэрахуищIыр: цIыхухэм къахутэ лъыкIэ «зэрызэхэлъэда» лъэпкъхэр, къыздикIа щIыналъэхэр, къызытехъукIахэр, я лъэпкъхэм яIэ ныбжьыр. АтIэ, икIэм-икIэжым, цIыху къэс и акъылыр абы хуэкIуэну ДыкъэзыгъэщIам егъэпс: Iэмал имыIэу пцIыхун хуейкъэ уи къежьапIэр?!
«Бланэ щалъхуа йокIуэлIэж» — мы жыIэгъуэр дигу къэзыгъэкIар Али-Бэрдыкъуэ (Хьэгъундыкъуей) жылэжьым дэт музейм щызэхыхьа Iуэхугъуэ къызэ-рымыкIуэращ. Илъэси 155-рэ зытекIыжа къэхъугъэщ зи гугъу тщIынур. Дауи, абы тхыдэ хуэзыгъэтIылъа дядэжьхэм ягуи къэкIынтэкъым унэлъащIэ хьэпшыпым лъэпкъ къуэпсым и зэпыщIэныгъэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIэну.
КъыщIэддзэнщ и къежьапIэмкIэ. Илъэ-си 155-кIэ узэIэбэкIыжмэ, Кавказ зауэр зэриухрэ илъэсиплI фIэкI темыкIауэ, Хьэгъундыкъуей адыгэ жылэжьым дэкIри, Къэбэрдей щIыналъэмкIэ яунэтIащ Що-къарэ лъэпкъым я щIалитIым: Щауейрэ БатIурэ. Абыхэм къатехъукIыжащ нобэ Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ и щIына-лъэхэм: къалэхэми къуажэхэми щипсэухь унагъуэ 60-м фIэкIыр.
Абыи къыщымынэу, лъэпкъ жыгым деж зэрыщыгъэнэIуамкIэ, мы лъэпкъым и тхыдэр къэтIэщIыжыным гуащIафIэу пыщIахэм къызэрахутамкIэ, нобэкIэ дуней хъурейм хыхьэ къэралхэм, къалэ-хэм унагъуи 110-м щIигъу дэсщ «Що-къарэ» унагъуэцIэр зезыхьэу.
Мы махуэм музейм къеблэгъа хьэщIэхэр, Щокъарэхэ къахэкIа щIа-липлIыр: Хьэбас, Руслан, Казбек, Хьэз-рэт-Алий сымэ къыздикIар къуэш Къэбэр-дей-Балъкъэр Республикэращ.
— Ди къакIуэр зытедухуар Iуэху дахэщ… Ди къуэш черкесым, адыгэ лъэпкъым ди къуэ щыпкъэ Аргун Олег нэIуасэ, ныбжьэгъу къытхуэхъуауэ, дыщигъэгъуэзауэ щытащ Хьэгъундыкъуей адыгэ жылэжьым музей телъыджащэ зэрыдэтым, абы дуней псом адыгэу тетыр къекIуэлIэныр я гушхуапIэу зэрыщытым.
Апщыгъуэми дигу къэкIащ дядэжьхэм къащIэна, щIэблэкIэрэ зэIэпытхыу дыхуэсакъыпэу лIыщIыгъуэрэ ныкъуэм щIигъуауэ зетхьэ унэлъащIэ хьэпшып зыбжанэ къыздрахауэ щыта хэгъуэгум къедгъэгъэзэжыну. Къэбэрдейм къы-щыхутэн ипэкIэ, а хьэпшыпхэр здащIауэ щытам къэтхьыжыныр, ди лъэпкъым и лъапсэр къыздежьа щIыналъэм щыIэ музейм пщIэ хуэтщIу ахэр щIэтлъхьэныр ди гуращэу щыжытIэм, Аргун Олег къыддиIыгъащ, «Ар сыту фIы хъунт! ДыщыгуфIыкIыну къудейщ апхуэдэ Iуэху дахэм!» — жиIащ.
НэхъыжьыфIым и псалъэхэм дытра-гъэгушхуэри нобэ къуэш хэгъуэгум, Щокъарэхэ ди лъэпкъым и лъапсэр къыздежьа Хьэгъундыкъуей къынэтхьэсащ пщIэ зыхуэтщI, ди лъэпкъымкIэ тхыдэ мыхьэнэшхуэ зиIэ хьэпшыпхэр.
Телъыджащэщ ди нэгу къыщIэувар: къуэш черкесхэми, дэ дыкъыздикIа Къэ-бэрдей-Балъкъэрым дежи, уеблэмэ, дуней хъурейми мыпхуэдэ музей щыб-гъуэтынкъым пасэрей адыгэм къыщIэна хьэпшыпхэмкIэ икъукIэ гъэнщIауэ, зэхуэщIауэ, адыгэ лIакъуэхэм я тхыдэр хъумэным тегъэчынауэ хуэлажьэу. Абы псэ къаруушхуэ къытхилъхьащ нобэр къыздэсам Щокъарэхэ тхъума лъэпкъ хьэпшыпхэр зэрымыкIуэдынымкIэ… Тхьэр арэзы къыфхухъу!
Нобэ ди Iэрылъхьэр мащIэми, дяпэкIэ, си фIэщ мэхъу, ди лъэужьым лъэпкъ куэд къызэрырикIуэнур. АтIэ, мы пасэрей жылэжьым ныдэкIауи, хэгъуэгум щыщ адыгэ къуажэхэм щыщуи Къэбэрдей щIыналъэм унагъуэ, лъэпкъ куэд щопсэу. Псалъэм папщIэ, Бетыгъуэнхэ, Мэкъуауэхэ, Лыхьхэ…
Каменномост къуажэм и зы район цIыкIум «хьэгъундыкъуей хьэблэ» фIэщыгъэцIэр яIэщ, мыбыкIэ никIахэр дызэрыIыгъыу дызэдопсэу. ГъэщIэгъуэнкъэ ар: дядэжьхэм, мы хэгъуэгум никIахэм здыдэса къуажэм и цIэр ягъэкIуэдакъым, хьэблэм фIащыжащ, абыкIи я лъапсэм и къежьапIэр яхъумащ… Мис, апхуэдэурэ зытхъумэжурэ дыкъокIуэкIри, нобэ ди жылэжьым ди къакIуэр тхьэм фIы ищI, ди зэкIэлъыкIуэныгъэри кIыхь тхуищI! — жиIащ хьэщIэхэм яхэта Щокъарэ Руслан.
Гупым фIыщIэ ин къыхуащIащ музейм и къызэгъэпэщакIуэхэм, абы кIэлъыплъ-хэм, къыхагъэщащ я сыт щыгъуэ къа-кIуэри гуфIэгъуэ къегъэблагъэкIэ зэры-хуагъэнщIыр.
— Ди лъэпкъым Кавказ зауэм къы-хуихьа насыпыншагъэ иныр тщызы-мыгъэгъупщэщ дуней хъурейм деж адыгэ хэкум япэ дыдэ щагъэува мы мывэ сыныр. Ар здэщытыр нобэ фыкъыз-декIуэлIа, фядэжьхэр здыдэкIа къуа-жэжьращи, ар уасэншэщ. Фи къакIуэр мы къуажэм, мы щIыпIэм ивопхри, ар адыгэ лъэпкъым и зыужьыныгъэм щхьэпэн нэщэнэфIу Тхьэм къыщIигъэкI!
ЗэрумыгъэщIэгъуэн щыIэкъым: зэбградзу, хамэ къэрал, щIыналъэ щхьэхуэхэм ихуахэм нобэ я лъэпкъ къуэпсхэр къатIэщIыж, къагъуэтыж, зэпащIэж. Дуней псом щикъухьа хъуа ди лъэпкъым Тхьэм Iуэтэжыгъуэ дигъэ-гъуэтыж, лъэпкъ жыгыр зэфIигъэувэ-жыфауэ, дызэгурыIуэу, дызэрылъагъуу ди хэкужьым дыщызэхуэсыжауэ тхьэм дигъэлъагъу! — захуигъэзащ хьэщIэхэм къуажэ Хасэм и тхьэмадэ Аслъэныкъуэ Рэмэзан.
— Тхьэм фигъэпсэу, ди къуэшхэ! Къыдэвгъэза дзыхьыр узыфIэмыкIыжыну инщ икIи фыкъызэрытщыгугъыу дыкъы-щIэкIыжынущ! Хьэпшыпхэм пщIэшхуэ хуэтщIу зетхьэнущ, дгъэлъэгъуэнущ, щIэблэм ядгъэцIыхунущ ахэр къыздикIамрэ къакIуа тхыдэ гъуэгуанэмрэ. Хуабжьу тыгъэфIщ мы хьэпшыпхэр ди къуажэм дежкIи, ди лъэпкъ музеймкIи, — къыхигъэщащ музейр зи нэIэм щIэт, и хъумакIуэ гумызагъэ Хутэ Аслъэн.
— Кавказ зауэр зэриухрэ илъэсиплI фIэкI темыкIауэ Къэбэрдей щIыналъэм ирахьауэ щыта хьэпшыпхэр зэрымыкIуэдам къегъэлъагъуэ лъэпкъыр къызэрызэтенар, зэрызихъумэжар. Апхуэдэ фи щыIэкIэ-псэукIэм, фи Iуэху бгъэдыхьэкIэм пщIэшхуэ хуэщIыпхъэщ, — жиIащ музейр зи нэIэм щIэтхэм ящыщ Иуан Норий.
Иджыри зы Iуэхум гу лъытапхъэщ. Илъэс зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, Хьэгъундыкъуей къуажэм и зы кхъэм щыдагъэувауэ щытащ Щокъарэхэ я сыныр. Мы лъэпкъым къыщIэхъуа щIэблэхэм яхэлъ хэкупсагъэр къэзы-гъэлъагъуэщ Къэбэрдейм къикIыурэ а сыным деж лъэпкъым щыщхэр къызэ-рыкIуэр, я щхьэр зэрыхуагъэщхъыр.
КъинэмыщIауэ, 2008 гъэм Щокъарэхэ я лъэпкъым и зэхуэс Къэбэрдей щIыналъэм щызэхашэри, ди хэгъуэгум щыщ я унакъуэщхэри а зэхыхьэм хэтауэ щытащ. Абы иужь, илъэсипщI текIыжауэ, къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ къызэ-ранэкIри, лъэпкъым и тхылъ купщIафIэ дунейм къытехьащ. Иджы а тхылъым и етIуанэ Iыхьэр ягъэхьэзыр. Абдежми къызэщIаубыдэнущ дуней хъурейм Щокъарэ унагъуэцIэ зезыхьэу щыпсэууэ хъуар.
Абыхэми къыщымынэу, щIэбли 10-кIэ (!) зыщIэIэбыкIыжри, лъэпкъ жыгыр зэфIагъэувэжын ялъэкIащ. Ар зыху-зэфIэкIа гъуэтыгъуафIэкъым. Мис, апхуэ-дэ щIэблэфI къащIэхъуащ Хьэгъундыкъуей жылэжьым дэкIа Щауейрэ БэтIурэ.
Щокъарэхэ я лъэпкъым щыщ нэхъыжь-хэми фIыщIэшхуэ хуащIащ я къуэшхэм. Я зэкIэлъыкIуэр, зэпыщIэныгъэр зэпымычыну яхъуэхъуащ.
— Щауей — къуитху, БатIу — къуих яIэу Къэбэрдей щIыналъэм нихьэжри, абыхэм къатекIыжа къудамэ 11 нобэ абдеж дыщопсэухь. Къудамэ къэс нэхъыжь пашэ диIэжщ. Абыхэм иджыри зы нэхъыжь къащхьэщытыжщ. Абы и дежщ лъэпкъым и ныпыр здыщытхъумэр.Мис, апхуэдэурэ, дыкъызытекIахэм: зым — къыкIэлъыкIуэм IэщIалъхьэурэ, щIэблэкIэрэ зэIэпахыурэ, ныбжьышхуэ зиIэ мы хьэпшыпхэр яхъумащ, догугъэ ди лъапсэжьыр къыздежьа щIыналъэм ахэр щымыкIуэдыну.
Нобэ Щокъарэхэ я тхыдэр зэуэ щызэхуэхьэса хъуащ ди тхылъым. Ари тыгъэ худощI музейм. КъБР-м щыпсэу, «Щокъарэ» унагъуэцIэр зезыхьэу зы цIыху къэнакъым мы тхылъым имыхуауэ. Абы папщIэ архивхэм дыщылэжьащ, дэфтэр куэд щIэтщыкIащ, тхузэфIэкIар зэхуэтхьэсыжащ.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал универ-ситетым и щIэныгъэрылажьэ Къармэ Руслан и дэIэпыкъуныгъэшхуэ хэлъу къыдэдгъэкIыжащ. ИкIи, Щокъарэхэ я унагъуэ къэс илъыну яIэрыдгъэхьащ. Ауэ, абыкIэ ди лъэпкъ тхыдэр джыныр, зэфIэгъэувэжыныр зэфIэкIкъым. Куэд къэнащ гулъытэншэу. Абы къыхэкIкIэ, тхылъым и етIуанэ Iыхьэм ди щIалэгъуалэр гуащIафIэу, жыджэру йолэжь. АтIэ, нобэ ди лъэпкъэгъухэр щопсэу хамэ къэралхэми: Болгарием, Щамым (Сирием), Тыркум… Абыхэми, Къэрэшей-Черкесым щыпсэухэми дызэрыхуейуэ данэIэсыфакъыми, иджы ахэр къызэщIэдубыдэнущ, — къыщIагъужащ хьэщIэхэм.
КъыщIэкIуа Iуэху дахэр, я пщэрылъыр екIуу ягъэзэщIа нэужь, хьэщIэхэм нэгузыужь программэ гъэщIэгъуэн хура-гъэкIуэкIащ. ЖыпIэнурамэ, Хьэгъун-дыкъуей щыщ Щокъарэхэри, хьэщIэхэри, лъэпкъ Iуэхум телажьэхэри а махуэм куэд дыдэрэ гупсэхуу зэпсалъэу зэкIэрысащ. Иужьым, Щокъарэ Мухьэдин и пщIантIэм деж адыгэ Iэнэ къыщигъэуври, Къэбэрдейм къикIа къуэшхэр ягъэхьэщIащ.
ЩОХЪУЖЬ Люсанэ.