2014-рэ илъэсым Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм щаштэгъэ унашъомкIэ, Iоныгъом и 20-р адыгэхэм я Мафэу агъэнэфагъ. Ащ къыщыублагъэу илъэс къэс мэфэкI шIыкIэм тетэу ткъош республикэм ар щыхагъэунэфыкIы. Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикищым тилъэпкъ гъэзетхэм язичэзыу зэхэт къыдэкIыгъо ащ фэтэгъэшъуашэ. АдыгэхэмкIэ непэ тызэзыпхырэ Iофтхьабзэхэм, тызэрыгушхорэ цIыфхэм, гъэхъагъэхэм, зэпхыныгъэу тшIыхэрэм, лъэпкъ лъэмыджэу дгъэпытэрэм тинепэрэ тхыгъэхэр афэгъэхьыгъэх.
Сыдигъуи шыр игъус
Тхьапшъэкъо Альберт зымышIэрэ зэкъош республикищым арысэпщтын. «Шыу Хасэм» итхьаматэу шыгъэсэным, шыу-зекIо Iофтхьабзэхэм язэхэщэн икIэщакIоу а лъэныкъом зыгу фэщэгъэ пстэур ащ зэрещалIэ ыкIи адэлажьэ. Пэсэрэ зэманым щыIэгъэ адыгэ шыухэр, ахэм ахэлъыгъэ шIэныгъэр, лIыгъэр, хабзэр ящысэтехыпIэу тызхэт дунаим инепэрэ мафэхэм шыгъэсэныр, шыу- зекIор къэзыIэтыжьхэрэм Альберт ащыщ, апэ ит. Ащ дэтшIыгъэ зэдэгущыIэгъум непэрэ адыгэр шым фэщагъэ зыкIэхъурэм иупчIэ джэуап къыритыжьыгъ, гупшысэ гъэшIэгъонхэмкIэ къыщыддэгощагъ.
— Лъым хэтэу къыдэкIуагъ шым шIулъэгъоу фысиIэр. СицIыкIугъом Блащэпсынэ тызыкIокIэ, мэлахъохэм, шахъохэм тызахахьэкIэ шымэ татрагъэсыщтыгъ. Ар гум къинагъ. ЕджапIэр, еджэгъу илъэсхэр къызэкIэлъыкIуагъэх. АкадемиитIу Москва къыщысыухыгъ: «Нефти и газа» зыцIэу Губкиным ыцIэ зыхьырэр ыкIи Скрябиным ыцIэ зыхьырэ ветеринарнэ академиер. Ау сэнэхьатитIуми язырэм сырылэжьэнэу хъугъэп. ИлъэсипшIым Москва сыдэсыфэ Адыгеим сызэрэфэзэщыгъэр Iофым къыхэхьэгъэн фае, хъытыум сыхахьэзэ адыгэ тарихъым, шэн-хабзэхэм, адыгэшхэм якъэбархэр, ясурэтхэр къисхы хъугъэ. Мыекъуапэ тиунагъокIэ фермэу щытиIэм джы мэлхэри, шыхэри щытIыгъых. Ау апэ дэдэ скъошэу Вэрэкъо Казбек «Шы пщэфынэу уфаеба?» ыIуи гукъэкI сигъэшIыгъ. Ащыгъум кIэлэ зырызхэм шыхэр къащэфхэу, аIыгъхэу, шым тесхэу къекIокIыхэу аублэгъагъ.
— Ащ уигъэщынагъэба, прививкэ пшIын, ипсауныгъэ уфэсакъын, бгъэшхэн — Iоф Iаджи пылъба шыIыгъыным?
— Шъыпкъэр пIощтмэ, адыгэшым иIыгъын ащ фэдизэу къинэп. КIымафи гъэмафи иIэп, къэкIырэ уцыр ешхы, гумэкIышхо пылъэп. ЧъыIэри, щтыргъукIыри зэхишIэрэп. Ау шы лъэпкъ къабзэхэм яIыгъын хьылъэ. Витаминхэр, Iусыр, зычIэт шэщыр — пстэуми гъунэ алъыпфын фае. Тэ тиадыгэш къызэрэсымэджагъэм фэдэу мэхъужьы, ыпэкIэ регъэхъу. Шы лъэпкъ къабзэхэм ащыщхэу алъытэхэрэр инджылыз, араб, европейскэ ыкIи ахалтекинскэ лъэпкъхэр ары. Ау, Кавказыр зытштэрэм, адыгэшыр ары апэ итыр ыкIуачIэкIи, изытеткIи, итеплъэкIи. ЗекIо кIорэ адыгэм араб шы дэгъу горэ ылъэгъумэ, ар къыздищэщтыгъ, шыхэм ахагъахьэщтыгъ, лъыхэр зэхагъэкIухьэзэ шэпхъэшIоу ахэлъхэр адыгэшым рагъэгъотыщтыгъ. Ащ фэдэу лIэшIэгъу пчъагъэхэм тятэжъ пIашъэхэм лъэпкъ селекциеу ашIыгъэм адыгэш шъыпкъэр къыхэкIыгъ. Адыгэшым непэ араб шым, карабах шы лъэпкъышIухэм алъ хэлъ, ау лъапсэ фэхъурэр къушхьэ шы лъэпкъэу Кавказ къыщыхъугъэр ары. Тэ ащ фэдэу къыднэсыжьыгъ. Ащ фэдизыр къызкIасIорэр 2014 — 2015-рэ илъэсхэм скъошым ишIуагъэкIэ апэрэ шыр сщэфынэу хъугъагъэ, Альп ыцIагъэр. Лъэш дэдэу шIу слъэгъущтыгъ, ау етIанэ илъэсхэр тешIагъэу сишъэогъу шъыпкъэ горэм ар шIухьафтынэу естыжьыгъ. Шищ зэдысиIэуи уахътэ къыхэкIыгъ. Шъэогъухэр садэжь къакIохэти, шымэ атесыщтыгъэх. Джы шэу сиIэр Мыекъуапэ щыцIэрыIу, Махьмуд ыцIэр. Илъэси 9 ыныбжьэу къэсщэфыгъагъ, джы илъэс 18 ыныбжь хъугъэ.
— Шъуашэ шъущыгъ, шым шъутес, быракъыр шъуIыгъ — «Шыу Хасэм» хэтхэмкIэ адыгэм итеплъэ къыхиубытэрэр зэкIэ шъогъэцакIэ. Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэм шъуахэлажьэ, шъуцIэ раIо, шъузэлъашIагъ. А IофшIэным сыда лъапсэ фэхъугъэр?
— 2016-рэ илъэсым Налщык тыщызэрэугъоигъагъ. Ащ ыпэкIэ шы зиIэ адыгэ кIалэхэмкIэ тызэхахьэщтыгъ, шыхэм татесэу тыкъызэдекIокIыщтыгъ. Ау ар мэкIагъэ, тыгукIэ гумызэгъагъэ горэ зэхатшIэщтыгъ. 2016-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 21-м шъыгъо-шIэжь Мафэм пстэуми тахэтэу Мыекъуапэ иурам шъхьаIэ тыкъырыкIуагъ. Шыу 12 фэдиз тыхъущтыгъ.
Ащ зыпари ежагъэп, ау тэ тишIоигъоныгъэкIэ тыхэлажьи, шIэжь мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэм адыгэ шыур хэбгъэлэжьэныр зэрэшъуашэр анэдгъэсыгъ, ядгъэштагъ, Адыгэ Хасэри къыдгоуцожьыгъ. А уахътэм шыухэм сырялIыкIоу Адыгэ Хасэм сыкъыхэхьанэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан къысэджэгъагъ. КIалэхэм сакъыхэхьажьи, къэбарэу щыIэр зясэIом къыздырагъашти, Адыгэ Хасэм ахэм ацIэкIэ сыхэхьанэу хъугъэ. Нэужым, шым пыщагъэхэу Къэбэртэе-БэлъкъарымкIи, АдыгеимкIи, Къэрэщэе-ЩэрджэсымкIи, Краснодар краимкIи щыIэ кIалэхэмкIэ тызэнэIуасэу щытыти, тызэджэжьыгъ тызэхэхьанэу, тызэрэшIэнэу. Зэдедгъашти, Налщык тыщызэIукIагъ. «Сыд тызыфаер?» тIуи тызэупчIыжьыгъ: адыгэшым ыцIэ дгъэIуныр, ишIуагъэ, икъэбар цIыфхэм ядгъэшIэныр ары. А зэхахьэм апэрэу унашъо щытшIыгъ мэзищым зэ тызэрэугъоинэу. «Шыу Хасэм» ар икъежьапIэ хъугъэ. Нэужым шапхъэхэри дгъэнэфагъэх, шъолъыр пэпчъ лIыкIо нэбгырэ плIырыплI къызхигъэкIынэу итхъухьагъ, илъэсым зэ зы Iофтхьабзэ редгъэкIокIынэу унашъо тшIыгъэ. Дин хабзэр, адыгэ хабзэр зетхьанхэу, кIэлакIэхэр, сабыйхэр шыгъэхъун Iофым фэдгъэсэнхэу унашъо зэдэтштагъэ.
Апэрэ шыу зекIор 2017-рэ илъэсым чъэпыогъум и 3-м щыублагъэу и 5-м нэс республикэм имэфэкI мафэ къыхиубытэу, редгъэкIокIыгъ. Фэдз щегъэжьагъэу Блащэпсынэ, Кощхьаблэ, Еджэркъуае, Хьакурынэхьаблэ, Улапэ, Мыекъуапэ ащ къыхиубытагъэхэр. ЦIыфхэр дахэу къытпэгъокIыгъэх, чылэ пэпчъ тыщемыпсыхэу хъущтыгъэп. Ау сянэ гу зылъитагъэм тэ ащ лъыпытэу тынаIэ тетыдзагъэп. Адыгэ шым тытесмэ адыгэ шъуашэ тщыгъын зэрэфэягъэр ащ къысиIуагъ. Зыгорэ къызэрэтщыкIэщтыгъэр зэхасшIэщтыгъ, ау зыфэсхьын сшIагъэп, шъуашэр пстэуми ядгъэдын, къызIэкIэдгъэхьан зэрэфаер нафэ хъугъэ. Илъэсныкъо тешIагъэу «Шыу Хасэм» хэтхэмкIэ тызызэрэугъоим, къыкIэлъыкIорэ шыу зекIор Адыгеим 2018-рэ илъэсым щызэхэтщэнэу итхъухьагъ. Ащ хэлэжьэгъэ шыуи 104-м зэкIэми адыгэ шъуашэхэр ащыгъыгъ. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат лъэшэу IэпыIэгъу къытфэхъугъ. Адыгеим итыгъэкъохьэпIэ лъэныкъокIэ щыт адыгэ чылэхэм — Аскъэлае къыщегъэжьагъэу Гъобэкъуае, Хьалъэкъуае, Очэпщые, Адыгэкъалэ, Пэнэхэс нэс жъоныгъуакIэм и 3-м щыублагъэу и 8-м нэс тапхырыкIыгъ. Тэхъутэмыкъуае зекIо гъогур щытыухыгъ, ТекIоныгъэм и Мафэ ар фэдгъэшъошагъ. Чылэхэм дэхэ дэдэу къащытпэгъокIыщтыгъэх. Зы чылэ тыщемыпсыхэу тыпхырыкIыгъэп. МэфитIурэ тыкIуагъэу Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэ шыухэр къыкIэупчIагъэх: «Бжъэдыгъу шъолъырым джыри тита? Къэбэртаем икIыхьагъэкIэ ызыныкъо фэдиз гъогууанэ ткIугъахэ бжъэдыгъур тфэмыухызэ», — Альберт мэщхы. — Джащ фэдэу Адыгэ чIыналъэр ткъошхэм ашIоиныгъ. Шыгъачъэу зекIом икIэухым зэхащэгъагъэхэм километрэ 400 хъущтыгъэ зекIо гъогум хэлэжьагъэхэр хэхьагъэх. АР-м и ЛIышъхьэ ыкIи Тэхъутэмыкъое районым иадминистрацие ипащэ яшIухьафтынхэр шыгъачъэмэ арылъыгъэх.
Джащ къыщегъэжьагъэу кIэлакIэхэр, ахэм янэ-ятэхэр шы зыщыпщэфыщтым, шъуашэ зыщябгъэдыщтым къыкIэупчIэхэ хъугъэ. Зыдятымыгъэхьыхэу, гущыIэм пае, къэлэдэсхэм шы зэрафэмыIыгъыщтыр къыдгурыIозэ, апэ шъуашэ ащэфыным тедгъэгушIухьэщтыгъэх. МэфэкI зэхахьэхэм шъуашэхэр ащыгъхэу къахахьэхэмэ, тиныбжьыкIэхэмкIэ ар егъэжьэпIэшIу зэрэхъущтыр агурыдгъаIощтыгъ. Пандемием иилъэси шыу зекIор хэтынагъэп. Пэнэхэс щедгъажьи Мыекъуапэ нэс зэкIэ чылэхэм быракъыр ащызэIэпытхызэ шыу зырызэу такъыщекIокIыгъ. А быракъыр Лъэпкъ музеим еттыжьыгъ.
— Зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэр» шъузхэлэжьэрэ Iофтхьабзэхэм сыдэущтэу къахэхьанэу хъугъа?
— Ащи боу къэбар гъэшIэгъон пылъ. Тиапэрэ зэIукIэгъухэм Iофтхьабзэу зэхатщэхэзэ, тызхэлажьэхэзэ тшIыщтхэм тащытегущыIэ, щыдгъэнафэхэ зэхъум къахэсIогъагъ шы къэгъэлъэгъонхэм тахэлэжьэгъагъэмэ зэрэдэгъугъэр. «О угу къэкIыгъэмэ, ор-орэу кIэупчIи икъэбар къызэгъашI», — къысаIуагъ. «Шыр тыдэ Iуспхэщт?», зыгорэм зеIом, «пIупэ Iупх», зэраIогъагъэм фэдэ сыхъугъ, — Альберт сэмэркъэур зэрикIасэр гъуащэрэп. — Хъытыум сыхахьи Санкт-Петербург щызэхащэрэ шы зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэр» къыхэзгъэщыгъ. 2019-м, 2020-м, 2022-м ыкIи 2023-рэ илъэсхэм Санкт-Петербург щызэхащэрэ къэгъэлъэгъонхэм тахэлэжьэнэу хъугъэ. Яменеджэр сезэгъыгъэу, шыхэм ямызакъоу, тиIэпэIасэхэри ащ зыдэтэщэх, адыгэ культурэм, шэн-хабзэхэм нэIуасэ афэтэшIых.
— Зэнэкъокъу-къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэм» адыгэшым тхьапшырэ текIоныгъэр къыщыдихыгъ?
— 2022-рэ илъэсым вице-чемпион ащ тыщыхъугъ, ятIонэрэ чIыпIэр къыщитхыгъ. 2019-м ыкIи 2023-м тиадыгэшхэм ятфэнэрэ чIыпIэхэр зэнэкъокъухэм къащыдахыгъэх. Апэрэ илъэсым Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым яшыу тIурытIукIэ тыхэлэжьагъ. КъыкIэлъыкIогъэ илъэсхэм шыу щырыщ къащыдгъэлъагъощтыгъ. 2019-рэ илъэсым Кощхьаблэ щыщ ДышъэкI Бислъан ыгъэсэрэ шэу Хъан чемпион хъугъэ, я 5-рэ чIыпIэр къыфагъэшъошагъ. Зыхьэ Руслъан ишэу Налмэс 2022-рэ илъэсым вице-чемпион зэнэкъокъухэм ащыхъугъ. Къэрэщэе-Щэрджэсым щыщэу КIэдэкIой Замрэт ишэу Налмэс мыгъэрэ зэнэкъокъум я 5-рэ чIыпIэр къыщыдихыгъ. Къихьащт илъэсми зэнэкъокъу- къэгъэлъэгъоным тыхэлэжьэнышъ, текIоныгъэ къыщыдэтхынэу тэгугъэ.
Iофыгъо пстэури Адыгэ Хасэм уготэу зэшIопхын, зэхэпщэн фаеу сэлъытэ. Хасэр — шъхьэ, тихабзэмэ къахэкIыгъэ институт, гъэIорышIапI, узэрэфаеу Iо. Ар къыбготэу улэжьэныр шъуашэ. Гъэхъагъэ хэлъэу тызэдэлэжьэнэу тэгугъэ.
ДэгущыIагъэр Тэу Замир.
Сурэтхэр: Тхьапшъэкъо Альберт ихъарзынэщ.