«Дэнэ гъогум» ихъишъэ изы нэкIубгъу

Адыгэхэр анахь чIыпIэ гъэшIэгъонэу, дахэу чIышъхьашъом иIэм щыпсэунхэу янасып къыхьыгъ. Ау лъэпкъым къыкIугъэ гъогу кIыхьэм бэ къиныгъоу щызэпичыгъэр.

Адыгэхэр заокIэ зыми екIугъэхэп, тебэнагъэхэп, ау нэ­мыкI лъэпкъыбэмэ агъэфедэхэу бэрэ къыхэкIыгъ. КIэкIэу къэпIон хъумэ — тицIыфышъхьи тичIыгуи гупсэфыгъо яIагъэп. Ар къызхэкIыщтыгъэмэ ащыщ чIыпIэу зэрысыщтыгъэхэр: къохьапIи, къокIыпIи, темыри, къыбли къарыкIырэ гъогухэр мыщ щы­зэхэхьажьыщтыгъэх, щэн-щэфэным пылъхэр, зао зыгорэм езышIылIэнэу къежьагъэхэр мы чIыпIэхэм ащызэблэкIыщтыгъэх. СатыушIхэм ягъогухэри мыщ щыпхырыкIыщтыгъэх. Ахэм ащыщыгъ зэрэдунаеу щызэлъа­шIэрэ «Дэнэ гъогур». Мыр адыгэхэм ячIыгу ичIыпIэ зэфэшъхьафхэмкIэ зэпырыкIыщтыгъ.

Сянэжъ я XIX-рэ лIэшIэгъум къыхэхъухьагъ, къуаджэу Нэ­шъукъуае къыщыхъугъ. Ащ къы­Iотэжьэу зэхэсхыгъ махъшэхэр апэу зэрилъэгъугъагъэхэр, ахэм зэращыщынэгъагъэр. Махъшэхэр зэпышIагъэхэу, хьылъэхэр ателъ­хэу ячылэ пэмычыжьэу блэкIыхэу цIыкIузэ ылъэгъугъ. «Дэнэ гъогум» лъэгъуабэ зэри­Iагъэр нэмыкIхэми къаушыхьаты. Ахэм зыкIэ ащыщ Анапэрэ Дербентрэ азыфагу зэпхыныгъэ зэрилъыгъэр къызыщыIотэгъэ тхыгъэу сызыIукIагъэхэр. Аб­хъаз тарихълэжьэу, этнографэу, тхэ­кIо цIэрыIоу В. П. Пачулиа иI тхылъ «Падение Анакопии. Легенды Кавказского Причерноморья» ышъхьэу. Мыщ дэтмэ ащыщ «Шэф остыгъэ шIуцIитIу» зыфиIорэр. Ащ зыфэзгъазэ сшIоигъу. ИжъыкIэ Анапэ лIыжъ Iуш горэ дэсыгъ. Изакъоу псэущтыгъ, арыти, шъэожъые ибэ цIыкIу горэ зэрищэлIэжьыгъ. Шъэожъыер нэжгъурэу, Iушэу щытыгъ. ЛIыжъым ар бэмэ афигъэсагъ. Илъэсхэр кIуагъэх, шъэожъыери пкъым иуцуагъ. ЛIыжъыри жъы дэдэ хъугъэ.

Мафэ горэм лIыжъым кIалэр ыгъэтIыси риIуагъ: «Зи мылъку къыпфэзгъанэрэп, сиIэп къыпфэзгъэнэни, шIэныгъэу озгъэгъотыгъэр ары баиныгъэу къып­фыщысынэрэр. Ащ телъхьэу къыфэсшIын слъэкIыщтыр мы пхъонтэжъыер ары. Мыр зыIэкIэмыгъэкI, зэгорэм лъэшэу къып­шъхьапэжьыщт…»

ЛIыжъыр дунаим ехыжьыгъ, кIалэри бэрэ ащ фэгъыгъ, ау уахътэм нэшхъэигъори нахь пщегъэгъупшэ. Мафэ горэм пхъонтэжъыем дэлъыр зэригъэ­шIэнэу кIалэм ыгу къэкIыгъ. Къызызэтырехым, шэф остыгъэ шIуцIитIу нахь дэмылъэу къы­чIэкIыгъ, зым къэнэгъэ хъатэ щымыIэу пыстыкIыгъэу, адрэр зэрэпсаоу. «Сыда шэф остыгъэ­мэ ясшIэщтыр? СызыпIугъэм ыцIэкIэ хэзгъэнэн», — ыIуи, зыпыстыкIыгъэр хигъэнагъ. Ащ лъыпытэу джынапцIэ ыпашъхьэ къиуцуагъ.

— Сыда пхъуантэр къызэтепхыгъ, сыд узыфаер? – ыIуи къеупчIыгъ.

— Сиаталыкъ слъэгъунэу сыфай, — ритыжьыгъ мыдрэм джэуап.

— Дунаим ехыжьыгъэхэр зыдэщыIэхэм сэ кIуапIэ фысиIэп, ау шэф остыгъэр хэбгъа­нэу, нэмыкIэу пшIоигъор къапIомэ, пфэзгъэцэкIэн слъэкIыщт. Афэсакъ уишIоигъоныгъэхэм. Шэф остыгъэхэр тIу ныIэп зэрэ­хъухэрэр. Ари зым щыщэу къэ­нэжьыгъэр мэкIэ дэд, бэрэ пфикъущтхэп. Арышъ, уишIоигъоныгъэхэм ягупшыс, — ахэр къыриIуи джынапцIэр кIодыжьыгъэ.
КIалэм шэф остыгъэ ныкъостыр ыгъэкIосэжьыгъ, лъэшэу егупшысагъ зыфэен ылъэкIыщтым.

Ыгу къэкIыгъ нахь пшъэшъэ дахэу Кавказ исыр ыдэжь къы­ригъэхьынэу. А лъэхъаным Дербент пачъыхьагъур щызыIыгъыгъэ Акъсакъ Темыр нахь дахэ къэмыхъугъэу зы пшъэшъэ закъо иIагъ. Ар джынапцIэм къыригъэхьынэу кIалэм тыриубытагъ. Шэф остыгъэр джыри хигъани ишIоигъоныгъэ риIуагъ.

Аущтэу чэщ къэс къырегъэ­хьы, ежь пшъашъэм а зэкIэ пкIыхьэу къышIошIы. Хэгупшысыхьагъ, къехъулIэрэр шIомытэрэзэу ятэ-янэхэм афи­Iотагъ.

Акъсакъ Темыр ащ губжыкIаеу ыгъэгубжыгъ, пшъашъэм ипчъэ къэрэгъулхэр Iуигъэуцуа­гъэх. Ащи ишIуагъэ къэкIуа­гъэп: пшъашъэр чэщ къэс мэкIоды, пчэдыжьрэ ипIэ къыхэтэджэжьы.

ХэкIыпIэмэ яуси, янэ иIэхъу ыIэ рилъхьанышъ, унэу чэщыр зыщырихрэм къыринэнэу тыриубытагъ.

Ащи ишIуагъэ къэкIуагъэп: зыпилъхьэрэр зэкIэ унэм къенэ.

— Плъэгъумэ пшIэжьыщта уязыгъэхьырэр? — ыIуи тыр ыпхъу еупчIыгъ.

— СшIэжьын адэ. ЕтIани чэщ къэс хыормэ амакъэ зэхэсэхы. КIалэр хы Iушъом щэпсэун фае, — ыIуагъ пшъашъэм.

Дзэшхо ыугъойи ежьагъ Акъсакъ Темыр. Зэрэ Кавказэу зэпыригъэзэжьыгъ, кIалэр агъо­тыгъэп. Аузэ, Анапэ къынэсыгъэх. Къалэм дэсыр зэкIэ къыдащынэу Акъсакъ Темыр идзэ­кIолIхэм унашъо афишIыгъ.

Къалэм кIалэм нэмыкI къыдэнагъэп. ЫшIэщтыр ымышIэу егупшысэу щысызэ ыгу къэ­кIыжьыгъ ишэф остыгъэхэр. Пхъуантэр къызызэтырехым, ыгучIэ изыгъ: шэф остыгъэм ызыныкъор щыIэжьэп, псаугъэм щыщэу къэнагъэри мэкIэ дэд. ЗэрэхъурэмкIэ, шэф остыгъэмэ шIуагъэу апихын ылъэкIыщтым щыщэу ыгъэфедагъэр зи арыхэп — пшъашъэм тыригъэкIодагъ.

Арэу щытми, къэнэжьыгъэ такъыр цIыкIум кIигъэнагъ, джынапцIэри ардэдэм ыпашъхьэ къиуцуагъ:

— Сиунэ IапIэкIэ къэушъ, шыонэ зэтелъ дэгъу шышIоIум къыIугъэуцу, щыгъын зэтегъэ­псыхьагъэхэр, нысапхъэми яти апае шIухьафтынхэр къэгъэхьазырых, — риIуагъ ащ кIалэм.

— ЗыгъэпсынкI, шэф остыгъэм щыщэу къэнэжьыгъэ щы­Iэп, — къыIуагъ джынапцIэм.

— ГъэцакIэ зыфэсIуагъэр зэкIэ, — ыIуи, шэф остыгъэр ыгъэкIосагъ…
Къалэм хъулъфыгъэу дэсыр зэкIэ пшъашъэм ыпашъхьэ щызэпэкIэкIыгъ, ахэтэп зылъыхъу­хэрэ кIалэр.
— Къалэр зэрэщытэу къэ­шъулъыхъу, — афигъэпытагъ Акъсакъ Темыр идзэкIолIхэм.

Къызалъыхъум, зы кIэлэ шъой-цые закъо унэжъ цIыкIу горэм ипчъэIупэ Iусэу къагъоти, къащагъ.

Пшъашъэм зэрелъэгъоу кIа­лэр къышIэжьыгъ ыкIи ятэ елъэIугъ зи раримыгъэшIэнэу.

— Мо лъапцIэр ара шIу плъэ­гъунэу бгъотыгъэр?! — губжыкIаеу губжыгъэ Темыр Акъсакъ. — Пышъулъ! — ыIуи, идзэ­кIолIмэ унашъо афишIыгъ.

КIалэм мыщ дэжьым къы­Iуагъ:

— СыкъызэрэпшIошIырэм фэдэу сымышъо-мыл дэдэп, Акъсакъ Темыр. Сэ сызыпIу­гъэу, сызыгъэсагъэр лIыжъ Iушыгъ, ащ шIэныгъи, былыми къыситыгъэр бэ. Ппхъу шIу дэдэ сэлъэгъу. Фиты сышIыри, сызэрэщытын фаем фэдэу уапа­шъхьэ сыкъиуцощт.

КIалэм зыкъызэтыригъэпсы­хьи, шы дэгъу къешэси апашъхьэ къиуцуагъ, былымэу иIэри шIухьафтынэу афигъэхьазырыгъэри къаригъэлъэгъугъ. Акъсакъ Темыр ыIон ымышIэу къэнагъ. Арыти, къыугупшысыгъ: «Анапэ щегъэжьагъэу Дербент нэс кэнау ябгъэшIэу сишыхэр псы къабзэ ешъохэзэ сызыбгъэ­кIожьыкIэ, сипшъашъэ остыщт». Ар фэмыгъэцэкIэным щыгу­гъыгъ. Ау шэф остыгъэ стэфэ цIыкIоу къэнагъэр хигъани, джынапцIэр ыпашъхьэ къызеуцом, риIуагъ: «Зэхэпхыгъа Акъсакъ Темыр шIоигъор? Гъэ­цакIэ!» Ащ лъыпытэу шэф остыгъэм щыщэу къэнагъэри стыжьыгъэ.

КIалэм иаужырэ лъэIу джы­напцIэм къыфигъэцэкIэжьыгъ.

Зыфэдэ щымыIэгъэ нысащэ ныбжьыкIэмэ афашIыгъ, етIанэ Акъсакъ Темыр ежь ихэгъэгуи джэгу ащыфишIынэу идзэ рищэжьэжьи ядэжь нэсыжьыфэхэ яшыхэр псы къабзэ ешъуагъэх».

Нахьыжъмэ къызэраIотэжьырэмкIэ, а кэнаум илъэужхэм джы къызнэсыгъэми уаIокIэ. А гъогоу Дербент нэсырэм «Махълъэ гъогу» раIощтыгъ.

Мыщ фэгъэхьыгъэу зы щыс. Хъоткъо Самир «Лики адыгского прошлого» зыфиIоу «Адыгэ макъэм» къыригъахьэщтыгъэхэм ащыщ горэм къыщитхыщтыгъ: «Восточные пределы Черкесии во время путешествия Амброджо Контарини в 70-х годах XV-го века, вероятно, достигали Дагестана. Он писал: «Здесь (в Дербенте) есть глубокая долина, которая тянется до Черкесии».

Джыри зы щыс. Адыгэ хэкум мэкIэ дэдэмэ щашIэ тхакIоу, хэбзэ IофышIэщтыгъэу Ахъмэтыкъо Къазбэч. Мы кIалэм хъишъэу пылъыр бэ. Къэптхын хъумэ, статья шъхьаф ищыкIагъ. Тыркуем икIыжьыгъэ лъэрыхьэу Ахъмэтыкъомэ яунагъо 1861-рэ илъэсым къихъухьагъ. ИлъэсипшI нахь ымыныбжьэу ятэу генералри Болгарием къыщаукIи, яни ышыпхъуи лIэхи, ибэу къани Кавказ къыгъэзэжьыгъ, пэкIэкIыгъэр бэ. Жьэу тхэнэу ригъэжьагъ, хэгъэгу Iофхэми ахэлэжьагъ, журнал зэфэшъхьафхэри къыдигъэкIэу къы­хэкIыгъ. Сэ непэ шъунаIэ зытешъозгъадзэ сшIоигъор Ахъмэтыкъом Кавказ, адыгэхэм, нэмыкI лъэпкъэу ащ исхэм яхьы­лIагъэу ытхыгъэхэм ащыщхэм къахэфэрэ чIыпIэхэр ары:  «…Такой не будет во всем мире от Дербента до Анапы». «Слава о нем гремела от Дербента до Анапы». Мыхэми къаушыхьаты Анапэрэ Дербентрэ зэрипхыхэу гъогу зэриIа­гъэр. Ар «Шелковый путь» зыфаIощтыгъэр арынкIи пшIэнэп!

Тихъишъэ зэкIэтэжъугъэу­гъуай, къэтэжъугъэгъун. Зыми иер къыуитыщтэп, тэ тиIэми уасэ фэтэжъугъэшI.

Хьаудэкъо Сар. къ. Мыекъуапэ.