ЧIыпIацIэхэр тятэжъмэ аусыгъэх

БэмышIэу Адыгэ хэсашъхьэм хэтхэмрэ нахьыжъхэм я Совет щыщхэмрэ тызэIукIагъэх. Зэхахьэр рамыгъажьэзэ тилъэпкъ зыгъэгумэкIырэ Iофыгъо заулэмэ ягугъу тшIыгъэ. Тинахьыжъхэм лъэшэу агу къеоу къаIуагъ титарихъ ишъыпкъагъэ шIэныгъэлэжьхэм къызэрамытхырэр ыкIи тичIыгужъ къычIахыжьырэмэ адыгэмэ яIоф хэмылъэу къызэраIорэр, тичIыпIацIэмэ янахьыбэхэр тэрэзыджэу зэрэтхыгъэхэр. МыщкIэ тишIэныгъэлэжьхэм зыпари зэрамыIорэмкIэ агу зэрябгъэрэр зэдырагъэштагъ.

Ижъырэм къыщыублагъэу Кавказым икъохьапIэ адыгэхэм ячIыналъ. ЛIэшIэгъу гурытхэм якIэух Темыр Кавказым инахьыбэр Ижъырэ Адыгеим ыубытыщтыгъ. КъохьапIэмкIэ Темэн (Тамань) къыщыкIэдзагъэу, темырымкIэ Къалмыкъым ишъоф­хэмкIэ тигъунапкъэхэр арыкIощтыгъэх, къокIыпIэмкIэ Дагъыстан, Чэчэным, Ингушетием, Осетием анэсыщтыгъэх, къыблэмкIэ — Абхъазым ичIыгъунэмэ яолIэжьыщтыгъэх. Мыщ фэдиз зиинэгъэгъэ чIыпIэшхом чылэгъо минитфым ехъу исыгъэщт. А тичIыопсэу, Тхьэм къызэригъэшIыгъэу щытыгъэм, къушъхьэхэр, псыхъохэр, мэз­хэр, бгъоджхэр, губгъо лэжьэ­кIупIэхэр, темэнхэр, нэмыкIхэр хэтых. Ахэм яадыгацIэхэр бэшIагъэу афаусыгъэх, джырэ лъэхъаным тилъэпкъ зэрымысыжьхэми зэряджэщтыгъэхэр къафэнагъэх.

ТишIэныгъэлэжьхэм чIыпIацIэхэр зыугъоигъэхэр ахэты­гъэх, ау ахэр нахьыбэрэмкIэ теурыкIоу зекIуагъэх. Зигугъу къа­шIыщт чIыпIэм нэмысхэу, итеплъэ зыфэдэр амылъэгъугъэу, къызэрашIошIэу къатхыхьагъэх е зыгорэхэм яупчIыхи, къарагъэ­Iуагъэх.

Уежьэнышъ, икIэрыкIэу бгъэ­унэфыжьынхэу бэдэд ахэтыр. АщкIэ щысэ зытIущ. Тичылэ Тэуйхьаблэ итемыркIэ километритIоу пэчыжьэ Хьарзэхэ темэнышхоу гектар минитIум ехъу зыубытыщтыгъэр къохьапIэмкIэ чылэ гъунэм къыпэ­Iу­лъэу гущыIалъэм датхагъ. Ар зэфэдэкIэ Краснодар псыIы­гъыпIэм чIырагъэхьагъ. Темэн шъуамбгъор Тэуе икъокIыпIэкIэ щыIэу атхыгъ, ау а чIыпIэр бгышъхьэ лъаг, псыуцупIэ имы­Iэу гъуй закIэщтыгъ. ТыраупкIи лэжьэкIупIэ зашIыгъэр лIэ­шIэгъуныкъом къехъужьыгъ. Чылэм икъохьапIэкIэ кIэй лъэ­гуанэр ары темэнылъэщтыгъэр.
Ашъор зыхэлъ темэн — Хьа­лъэкъуае икъокIыпIэрэ Щынджыерэ (?) азыфагу темэным ашъо джанэхэр къыхагъуатэщтыгъэхэу атхыгъ. Хьалъэкъуае икъокIыпIэкIэ щысыщтыгъэр Шыхьанчэрыехьабл нахь Щынджыеп. Енэгуягъо, зытхыгъэм чылэгъуи­тIур зэхигъэкIокIагъэкIэ. Хьа­лъэкъуаерэ Шыхьанчэрыехьаб­лэрэ азыфагу зэрэтемэнылъа­гъэр шъыпкъэ. Агъэгъушъи пындж лэжьыпIэ ашIыгъагъ.

Хы Iушъомэ ячIыпIэцIэ заул

Ижъырэ чIыпIацIэхэр мытэрэзэу атхыгъэхэми, адыгабзэр зышIэрэм ямэхьанэ къызэхифышъущт. Ахэр ижъырэ картхэми атетых, тичIыгу къихьэгъа­гъэхэм ятхыгъэмэ ахэтых.

КIорыкI (урысхэр зэреджагъэхэр Корочь — Корчев —Керчь). КIорыкI адыгэ гущыI. ИжъыкIэ КIорыкI псыдэчъыпIэ (Керченский пролив) кIымафэрэ къызигъэщтыкIэ мылым тетхэу, лъэсрыкIохэу, е шыхэр аIэдэ­жьэу, Кавказ нэпкъым текIыхэти, адрэ лъэныкъом, Къырым зэпырыкIыщтыгъэх. Урыс тхыгъэхэм чIыпIэм ыцIэу къыщаIорэр Корочь е Корчев.

Хы ШIуцIэмрэ хы Iузэжъум­рэ (Азов хым) адыгэхэр къя­гъэтIысэкIыгъэхэу лъэхъаныбэрэ псэугъэх. Къырым къэбэртаехэр исыгъэх, ащ къыхэкIэу адыгэ чIыпIацIэхэр джыри бэу къинагъэх.

Гермонасса, Гъурмэ анэз е Гъурмэ анэс — тиэрэ ыпэрэ лIэшIэгъухэм хы ШIуцIэ Iушъом Темэн (Тамань джы зыдэщысым) мыутIэхэмрэ урым сатыушIхэмрэ щагъэпсыгъэгъэ къал. Мы чIыпIалъэм исыгъэхэ нэтыхъуаехэмрэ шапсыгъэхэмрэ яхъулъфыгъэхэр ятеплъэкIэ лIыгъурых. ЛIы гъур зыфаIорэр мыпщэрэу, лыпцэ-лыпцэу пкъы­шIоу зэхэлъэу, иIуплъэкIэ къуап­цIэу, хъулъфыгъэ чан нэутх. Хы Iушъом къыIукIыжьыхи Тэхъутэмыкъое районым къэкощыжьыгъэхэм адэс хъулъфыгъэхэм узахэплъыхьэкIэ, лIы гъурхэр бэу къахэщых. Енэгуягъо, хы ШIуцIэ гъунэм щыпсэущтыгъэхэм ятеплъэ елъытыгъэу чIыпIацIэр аусыгъагъэкIэ. Ижъырэ урым тхыгъэхэм скифхэр зэрысыщтыгъэ чIыналъэу бэрэ къахафэ Герр зыфаIощтыгъэр. Ижъырэ Адыгеим къохьапIэмкIэ ичIыгъу­нэхэу хы Iушъомэ аIулъыгъэхэм антик лъэхъаным, енэгуягъо, гъурхэр араIощтыгъэхэкIэ.

Советскэ тарихъ шIэныгъэлэжьхэмрэ археологхэмрэ а ижъырэ адыгэ чIыгумэ урым щэхъу арымысыгъэу, адыгэмэ ягугъу къамышIэу, нэпцIыбэ тарихъым хагъэхьагъ. Хэтрэ лъэпкъ ичIыпIацIэхэр ежь-ежьырэу еусых нахь нэмыкI лъэпкъ ригъэусыхэрэп.

Горгиппия, ГъэрIыгъыпIэ е ГъэргъэгъыпIэ — антик лъэ­хъаным хы ШIуцIэ Iушъом мыутIэ-урым къалэу Iусыщтыгъ. Тилъэхъан а чIыпIэм къалэу Анапэ щыт. ИжъыкIэ а лъэныкъом лъэпкъэу исыгъэхэр синд­хэу тарихъым хагъэхьагъэх. Синд гущыIэр апэ зытхыгъэр урымхэр ары. АдыгэкIэ ащ къикIын ылъэкIыщтыр Щэнджы. Антик (античнэ) лъэхъаным адыгэхэмрэ урымхэмрэ сатыу зэрэзэдашIыщтыгъэм елъытыгъэу, нахь Iэрыфэгъоу зэщэнхэ зэщыщэфэнхэм пае, хы Iушъом урымхэр къыIуагъэтIысхьэгъагъэх ыкIи псэупIэхэр щарагъэшIыгъагъэх. ПсыIушъо щэнджым Iусыгъэ МыутIэ хэгъэгум урымхэм Синдика раIуагъ. Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, урымхэм яалфавит макъэхэу «щ» ыкIи «дж» зэрэхэмытхэр. Ежьхэм ятхыбзэ къызэрихьэу щэндж гущыIэр синд аIуи атхыгъ.

Советскэ шIэныгъэлэжьхэм мыщ пачъыхьэу Горгипп щыпсэущтыгъэу тарихъым хатхагъ. Горгипп ыцIэу урым горэ щыIагъэу, ащ къалэр ыIэ илъыгъэу ары зэралъытэрэр. Ижъырэ лъэхъаным хыIум сатыушIыпIэ къалэу щагъэпсыгъагъэм цIэу ГъэрIыгъыпIэ, Гъэр + гъыпIэ, Гъэр + гъэгъыпIэ, Гъэргъэгъы­пIэр адыгэмэ фаусыгъэщт, урымыбзэкIэ зэреджагъэхэр Горгиппия.

Кавказым икъохьапIэ егъа­шIэм адыгэхэр исых, щэпсэух, ау ахэр тарихъэу атхырэм на­хьыбэрэмкIэ къыхагъафэхэрэп. ГъэшIэгъонба, тарихъ хъугъэ- шIагъэу зичIыгу щыхъугъэмэ зыпарэкIи ямыпхыгъэхэм фэд. ЗыгорэкIэ чIыналъэр зиягъэ адыгэхэм нэпх ателъэу яхэ­гъэгу исыгъэхэмэ шIэ?

Советскэ археологхэмрэ тарихъ шIэныгъэлэжьхэмрэ археологие саугъэтэу атIыхэрэм къачIахыхэрэр адыгэхэмкIэ къы­тамыпэсхэу, лъэпкъ Iэлэу талъытэу, зэкIэ урымхэм яIэшIагъэхэу къэбар пцIыбэ зэхалъхьагъ. Аужыпкъэм Индием лъэпкъ горэ синд ыцIэу къикIи, Темэн хыгъэхъунэныкъом къи­тIысхьи, Синдикэ хэгъэгу щигъэ­псыгъагъэу атхыгъ. Ащ фэдэ хъугъэ-шIагъэ Ижъырэ Адыгэ ЧIыгум къихъухьагъэу щытыгъэ­мэ тиIорIуатэмэ къахэнэжьыщтыгъ.

ГъэрыгъыпIэ — Горгиппия чIыпIэм зыкIыраIогъэщтыр ижъым-ижъыжьым къыщыублагъэу цIыфтыгъумэ гъэрэу ашIыгъэхэр, кIэлэхьымэ аубытыгъэ пшъашъэхэр, кIэлэцIыкIухэр къыращалIэхэти мыщ щащэщтыгъэх. А хыIушъо къухьэIум, къушъхьэмэ азэпырымыкIыхэу, шъоф гъогухэмкIэ гъэрхэр ращалIэщтыгъэх, щаIыгъыщтыгъэх ыкIи щащэщтыгъэх. ХыIушъо щапIэм къинышхо памылъагъоу адыгэмэ якузэкIэтхэмкIэ ялэ­жьыгъэхэр ращалIэщтыгъэх.

Ижъырэ лъэхьаным къащегъэ­жьагъэу я XIX-рэ лIэшIэгъум къынэсыжьэу, жъалымхэм аIэ­кIэфэгъэ насыпынчъэ цIыфхэр ащ щащэщтыгъэх. Пшызэ шъо­лъыр исыщтыгъэхэм ямызакъоу лъэпкъ пчъагъэмэ ар зы сатыу шIыкIэу яIагъ. ГухэкI нахь мы­шIэми, адыгэхэр ахэм ахэты­гъэх. Тхьэ закъор ары зышIэрэр а чIыпIэм щагъэпцIымэмагъэ­хэмрэ щагъэгъыгъэхэмрэ япчъа­гъэ.

Адыгэ чылэгъуитIоу а чIыпIэм къинэгъагъэхэ Щынджыерэ Натыхъуаерэ охътэ бэкIае тешIэжьыгъэу ащ къикIыжьыгъа­гъэх. Тэхъутэмыкъое районэу джы ахэр зэрысхэм къетIыс­хьэхэфэ, къэкощыхэзэ, чIыпIэ пчъагъэхэр зэблахъугъэх.

ТIузал (Тузла) — Кавказ нэпкъымрэ Къырым нэпкъымрэ азыфагу пшэхъо зэтехьэгъэ хыкъумэу Керчь (КIорыкI) псыдэчъыпIэр. Жьыр нахьыбэрэ зыдепщэрэ лъэныкъомкIэ, пшэ­хъо хыгъэхъунэр зэ КъырымкIэ, зэ КавказымкIэ елъэсы, бгъуи­тIумэ ялэ. ГущыIэу «елэным» къикIырэр лъэныкъо гъазэу зыр зы бгъум зыритэу, адрэр адрэ бгъумкIэ кIоу зэрэзэхэкIыхэрэр ары. Нахьыпэм кIэлэцIыкIухэр джэгунхэ зыхъукIэ купитIоу за­гощыщтыгъ. НэбгыритIур — лэжъхэр зэгоуцохэти, къыхахыхэрэм аIэ зырызхэмкIэ IаплI апшъэмэ аращэкIыти, цIэхэр къызфаугупшысыщтыгъэх. Къыхахыхэрэр лэжъитIумэ якIуа­лIэхэти язырэм цIитIур къыIощтыгъ. Лэжъэу зи­чэзыур ахадэщтыгъ, цIэу ыгу рихьыгъэмкIэ язырэр къахихыщтыгъ ыкIи икуп хигъахьэщтыгъ, адрэр ятIонэрэ купым хэуцощтыгъ.

ТэмэтIаркъо (Таматарха) — хы ШIуцIэмрэ Азов хымрэ зыщызэхахьэхэрэ нэпкъым икъохьапIэ чIы гъушъэ хыгъэхъу­нэныкъо кIэтIаркъоу хым хэхьэ. ИжъыкIэ къыщегъэжьагъэу адыгэхэр ТэмэтIаркъокIэ ащ еджэх. НэмыкIыбзэмэ зэтеIотыкIыгъэу ахэхьагъ: зыр — Таматарха, адрэр — я Х-рэ лIэшIэгъум урысхэр мы чIына­лъэм къызетIысхьэхэм Тьмутаракань цIэу фаусыгъ ыкIи тарихъым Тьмутаракань пщы­гъоу хат­хагъ. ЕгъашIэм адыгэхэр зэрысыгъэ­хэм ичIыпIацIэхэр тилъэпкъ ымыусыгъэхэу, нэ­мыкI лъэпкъ горэ къакIуи, къафиуси, икIы­жьыгъэм фэд.

Тамань — Темэн, ар джырэ станицэу Краснодар краим икъохьапIэкIэ хы ШIуцIэ Iушъом Iус. А псэупIэм щегъэжьагъэу хитIур зыщызэолIэжьырэм нэсэу къыриубытэрэр темэнылъэ. ГущыIэу Тамань къикIырэр нэ­мы­кIыбзэхэмкIэ зэхафэу гущыIалъэм жъгъэеу нэкIубгъуитIу хъоу урысыбзэкIэ дэт. Сатыр закъокIэ хэтхагъ ар адыгэ гущыIэу темэным къызэрэтекIырэр. КъухьэIоу «Кавказ» зыIутыр чIыгъушъэ шъомбгъо хьазыр, пэмычыжьэу къутыржъые тес. ЧIыпIалъэми къутырми урысхэм Чушка раIо. Гъэнэфагъэу ар адыгацI — ЧIышко. ЧIыдэчъэу (коса) Чушка, къухьэ уцупIэу Кавказ зыIутым къыщыублагъэу, Темэн (Тамань) зыIус чIыпIэри, Анапэ блэкIэу къутырэу Iуташ (Iутешъу) нэсыжьэу, хыIушъор щэнджы. Ары ижъыкIэ нэтыхъуаехэм ячIыгугъэхэм щэнджы зыкIараIогъэщтыр. Мы чыпIалъэмэ бэрэ сарыхьэу къыхэкIыгъ, дэгъоу сафэнэIуас.

ЧIыналъэр щэнджы зыкIэхъу­гъэр — илъэс 7500-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьымэ чIыгусысышхо къэхъугъагъ ыкIи Босфор къы­Iуиути, Эгей хымкIэ къыдэугъэ хыорыпс щыугъэр ащыгъум Хыкъумэм къыхэлъади, ипсыхэр лъэшэу къыдэкIоегъагъэх ыкIи хы ШIуцIэмрэ Iузэжъу хымрэ (Азовское море) щыIэхэ хъугъэ. А ижъырэ Хыкъумэм псыхъошхохэр хэлъадэщтыгъэх: Дунай, Днепр, Тенэ, Пшызэ ыкIи нэмыкIхэр. Хыр къызтеогъэ нэпкъ зэныбжьыхэр псыIушъо щэнджы хъугъэх. Ары джы Темэнрэ (Тамань) Анапэрэ зыIусхэм уаблэкIэу, Iутешъо (Уташ) унэ­сыфэ, хыIушъор щэндж шъыпкъэу зыкIыщытыр. ЧIыпIацIэр урысыбзэкIэ къызэраIорэм фэдэу «Уташ» гущыIалъэм зэ­рэдэтхагъэр. КъикIырэр адыгэ шIэныгъэлэжьым зэхифышъу­гъэп. «У»-м имэхьанэ щыгъуа­зэп, тыркубзэкIэ — «таш» — «мыжъо» ыIуагъ. Уегупшысэн фаеба?! Тилъэпкъ егъашIэм зэрысыгъэм сыд пае тыркубзэкIэ цIэ фиусыщтыгъагъэ? А чIыпIалъэм уеплъымэ, хыIушъо нэпкъыр тешъо. Уадыгэу адыгабзэ пIулъымэ, хыIушъор зэрэтешъом ежь-ежьырэу зыкъе­Iотэжьы. (I)у тешъу. Урыс къу­тырэу Iусым зэреджагъэхэр — Уташ. Дэсхэм адыгабзэм макъэу «I» хэтми ашIэрэп.

Джырэ Новороссийскэ зыдэщыт чIыпIэм хьэцIэпIацIэхэр бэу исыгъэхэу аIуи ЦIэмэз атхыгъ. ГущыIэр зэтеIотыкIыгъэу хъугъэ. ЦIэмэзэп ар ПцIэмэз нахь, ПцIэм апэрэ макъэр пызыгъ. А къалэм зэ нэмыIэми кIуа­гъэу Нижнебаканскэм щегъэжьагъэу Верхнебаканскэм блэкIэу Новороссийскэ нэсыгъэм, гъогу бгъуитIумэ аIут мыстхъэ мэз шIуцIэм зэрэпхырыкIыгъэр ымылъэгъун ылъэкIыщтэп. Мыс­тхъэр — карагачыр, чъыгыпцIэ лъэпкъ, мэзым ышъо ахэм ап­къымэ шIуцIабзэ къашIы. Мысхако — Мыстхъакъо. Мыстхъэ­хэр зыдиз хъотэ къожъ.

Геленджик чIыпIэу къалэр зыдэщытым ыкIи псыхъожъыеми Хъулъжъый араIо.

ЗэрэдгъэунэфыгъэмкIэ, чIыпIэм итеплъэкIэ, псыхъом ишэн­кIэ, е ащ хъугъэ-шIагъэ горэ епхыгъэмэ адыгэмэ чIыпIацIэр аусэу яхэбзагъ. Темэн — Тамань, Цацэ — Цице, Бжьэпс — Бжебс, ШIупс — Супс, Гъупс — Губс…

Гукъао хъурэр мы зигугъу къэтшIыгъэхэм тызэралъыхъурэр зыгу темыфэщтхэмрэ зымы­дэщтхэмрэ тишIэныгъэлэжьхэм къахэкIыщтых. АIощтыр — «ахэр народнэ этимологие», ау адыга­бзэ зыIумылъым пцIы куп зызэхилъхьэкIэ зы хьарыф кIамыгъэзэу кIатхыкIыжьыщт. Арэу Iушыгъэрэ сэнаущыгъэрэ ахэлъымэ народым къымыугупшысыгъэ гущыIэхэмкIэ орэгущыIэх.
Мыщ дэжьым къэтэIо хэтрэ шIэныгъэлэжьи тызэремынэкъо­къурэр. Мы зигугъу къэтшIыхэ­рэр тэ тиеплъыкI. Адыгэу тыкъэхъугъ, тыкъэзылъфыгъэхэри адыгэ шъыпкъэх, адыгабзэр мыдэеу тIулъ. Тилъэпкъ ехьылIэгъэ мытэрэзэу къатхыхэрэм тыкъамыгъэтхыон тлъэкIырэп, тыкъызэтырачы.

ТишIэныгъэлэжьхэм къызтегущыIэхэрэм шъыпкъэгъэ лъап­сэу яIэр къамыубытэу, нэидзагъэу зэхамыфэу загъорэ къы­хэкIы. Тилъэпкъ ехьылIагъэу хымэ шIэныгъэлэжьхэм къатхыхэрэр, нэрылъэгъоу пцIы закIэхэми, къызэратхыгъэм фэдэу зы хьарыф кIамыгъэзэу кIатхыкIыжьых. Тилъэпкъ зыгъэ­цIыкIухэу, зыгъэпыутыхэрэм апэуцужьынхэм ычIыпIэкIэ, адеIэх, узяупчIыкIэ, зэдыра­гъаштэу «тыдэ итхагъ ар?» — аIошъ, къыоупчIыжьых. Ежьхэр ары тилъэпкъ фэгъэхьыгъэ­хэр непэ зытхынхэ фаехэр, ахэр арых тиапэрэ тишIэныгъэлэжьхэр!!!

Антик лъэхъаным урымхэм тичIыналъэ ехьылIагъэу атхыгъагъэхэм адыгэ гущыIэхэр ахагъэхьагъэх. Апи (Iэпий) мыр дышъэ тенэчым хэшIыкIыгъ, дышъэидэ, итеплъэкIэ Iэпкъ-лъэп­къий зыпыт бзылъфыгъ. Скифхэм яхьылIагъэу атхыгъэ­хэм чIыгум итхьэпапкIэу къыщаIо. Къалэу Керчь пэмычыжьэу щатIыгъагъэ Iуашъхьэу Куль- Оба къычIагъотагъ. Едыдж Бэтрай Европэм къырихыжьыгъэ сурэт горэм саугъэтыр темытыжьэу, саугъэтым ылъачIэ ыб­гъукIэ ижъырэ урым буквэхэмкIэ тетхагъ — Мэзытхеос (Мэзытхьэ).

ЛъэпкъыцIэу скифкIэ зэджагъэхэу, тарихъым хэхьагъэр тигущыI. КъикIырэр — цIыфы. Арын ылъэкIыщт амышIэрэ лъэп­къэу къызIукIагъэхэм, апэ къы­Iоу зэхахыгъэ гущыIэмкIэ «скиф» аIуи грекхэр зыкIеджагъэхэр.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум Адыгеир лъэшэу ужъгъэигъэ хъугъэ. ЯчIыгу икIыжьыгъэри бэ, ау а тызэрымысыжьхэм джыри тиадыгэ чIыпIацIэхэр къарынагъэх. ТихэпIэжъхэм къарытIысхьа­гъэхэм ежьхэм абзэкIэ цIэу зэблахъугъэхэр ыкIи цIэ IаекIэ зэджагъэхэр макIэп. ЧIыпIацIэ­мэ яхьылIэгъэ тхылъхэр аужырэ лъэхьаным бэдэдэ хъухэу къыдагъэкIыгъэх. АдыгацIэхэр адагъэхьагъэх, ау якъэIуакIэхэр, ямэхьанэхэр зэтеIотыкIыгъэхэу, узымыгъэрэзэнхэр къахэфэх.

КIэу зэхагъэуцорэмэ ямызакъоу, ыпэкIи къыхаутыгъэ гущыIалъэхэм чIыпIацIэр къызтекIыгъэ гущыIэр мытэрэзэу зэрадзэкIыгъэу уащырехьылIэ.

ГъэшIэгъоныр, чIыпIацIэмэ афэгъэхьыгъэ тхылъхэр нахьыбэрэм зэхэзгъэуцонхэм фэкъа­игъэхэр адыгабзи, тыркубзи, урымыбзи, нэмыкIырэ бзэхэр зымышIэрэх, ау зигугъу къашIырэм имэхьанэ къыраIотыкIынхэу фежьэх ыкIи ар шъыпкъэкIэ тамыгъаштэмэ мыхъунэу мэуцух.

ЕгъашIэм зышъхьэ зылъытэ­жьэу зихэбзэ адыгэхэм нэмыкI лъэпкъ горэм ичIыпIацIэхэр фыригъэусыщтгъагъа? Шъыпкъэ, тичIыналъэ хьакIэхэри, зекIохэри, зэуакIохэри къихьэщтыгъэх, ау ахэр къакIохэти кIожьыщтыгъэх, аужырэхэр аукIыщтыгъэх е рафыщтыгъэх.

ИкIэрыкIэу бгъэунэфыжьы­гъэнхэ фае

ЧIыпIацIэхэм афэгъэхьыгъэ щысэу къэпхьын плъэкIыщтыр макIэп. Тилъэпкъ ыусыгъэ цIэу зэблахъугъэхэр, зэтеIотыкIы­гъэу гущыIалъэхэм адэхьагъэхэм шъыпкъэгъэ лъапсэу яIэхэр икIэрыкIэу гъэунэфыгъэнхэ, ахэр икIэрыкIэу къыхэбгъэщыжьынхэ ыкIи бгъэтэрэзы­жьынхэ фае. ГущыIэм пае, чылэмэ япхыгъэ чIыпIацIэхэр мытэрэзэу зэрэтхыгъэхэр зэп-тIоп. Джыри ахэр къэзы­Iожьын зырызхэр тикъуаджэмэ къадэбгъотэжьыщтых.

Сыкъыздэхъухьэгъэ Тэуйхьаблэ чылэжъый, дэсыжьыр унэгъо шъэныкъо мэхъу къодый, ау итарихъи иархеологии баих. Тикъуаджэ епхыгъэ чIыпIацIэхэр зытэтхыхэм шъитIум едгъэхъугъ. Нахь къэбар гъэшIэгъонхэр зэпхыгъэхэр «Адыгэ макъэм» къыхядгъэутыгъагъэх. ШIэныгъэ сборникыми зэхэубытагъэу зэкIэ къыдэдгъэхьагъэх. Тичылэмэ чIыпIэжъыеу яIэр бэдэд. Ахэм зэряджэхэрэр — микротопонимы. Къуаджэ пэпчъ ичIыпIэцIэ жъгъэйхэр ыугъоижьыхэмэ, итарихъи, ихъугъэ-шIагъэхэми ащыщэу бэдэдэ бгъэунэфыжьын плъэкIыщт.

Тэу Аслъан.