Къэзыгъэзэжьыгъэ къуаер

Адыгэ къуаем бэ фэтхагъэр, ищытхъу аIо, ашIомыхьамел нэхъой, сэри ары сыдигъуи сIорэр. Адэ, тицIыкIугъом щегъэжьагъэу ар къыддаIыгъыгъ, лъэдый куцI тфэхъугъэмэ ащыщ, зыкъэтIэти, тышэсэу зетэгъажьэм тигъогу гъомылагъ.

Непэ къызнэсыгъэм шапсыгъэ Хасэм итхьамэтэ гъэшIуагъэу ТIэшъу Мурдинрэ сэрырэ Къэбэртае Инджыдж фэдэ гъогу тызызэдытехьэ хъумэ, адыгэ хьа­лыгъу бэрэчэтымрэ къуаемрэ къыз­дештэхэшъ, щай нэмыкI кIытимыгъэгъоу тегъакIо. «Адыгэ къуаем кIочIэ лые къыуеты, — еIо. — ЗекIолIымэ ар яIусыгъ, кIодырэп сыд фэдизрэ щылъыгъэми, тятэ пIашъэмэ ары зыдаIыгъыгъэр, сяти ары, джы сэри ахэм ауж сит, сэ къысэлыгъэ­хэми къуаер къызэрэуатын щыIэп…».

Тэрэз дэд зыфиIорэр тхьаматэм, ары сэри сигупшысэ, ау сегупшысэ къэс сэгъэшIагъо: сыдэу тилъэпкъ сыд фэдэми фэгъэшIыгъагъ, сыдэу Тхьэр къешIушIагъ, тэщ фэдабэмэ щысэ тафэхъоу. Орэдым зэрэхэтэу, зэрэ Кавказэу тишъуашэ фэшIу къабзэ хъугъэ. Ткъош къэбэртаемэ, къурджымэ, осэтынмэ, къэрэщаймэ тахахьэу, къытхахьэхэу зытыублагъэм щегъэ­жьагъэу тикъуае зыфэдэр ядгъэ­шIагъ, джы къакIохэ къэс афэ­хьыщтым фэдиз зыдаштэжьы, зыхэхьажьхэрэм афагощы. Джащ фэд мы тиадыгэ къуае ыкIуачIэ.

Дагъыстан тишъэогъухэр зэ хьакIакIо къытфэкIуагъэхэу къуае дэлъэу хьалыжъорэ «хьакIэ шхын» тIуи хьалыжъожъыерэ къазафытетэгъэуцохэм, зэкIэ дахэм фэдэу зэкIалъэси: «Сыд мыщ дэлъыр?», — аIуи къыкIэупчIагъэх. «Адыгэ къуай», — тIуагъэ. «Тэ творог дэтэлъхьэ, ау джы щегъэжьагъэу адыгэ къуаем текIужьы», — аIуи, пчэдыжьым заушъэхи кIожьыгъэх, джы ежьхэр къэмыкIохэмэ, автобускIэ афядгъащэу бэрэ мэхъу. Джащ нэсэу адыгэ къуа­ем цIэ иIэ хъугъэ.

Лъэшэу Iум дэткIухьэрэр пчэн къуаер ары. Тянэшыпхъу Чэбэ­хъан Пщыжъхьаблэ щынысагъ, пчэнхэр иIагъэх. IэгучIэм щизхэу къое цIыкIухэр рихыщтыгъэх, ыдэжь тызыкIокIэ къытитырэм ызыныкъо гъогум щытшхыжьыщтыгъ, Iум дэткIухьэу, гъошъо дахэу (енэгуягъо зыгорэмэ аIупс къечъэнкIэ — сэсэмэркъэу).

Шъэумэн Хьазрэт илъэсищырэ Унэ Фыжьым сыщыдэлэ­жьагъ хэутын IофхэмкIэ Комитетым сырипащэу, тIэкIурэ пресс-къулыкъури дэсхьыгъ. Мафэ къэс узэIукIэмэ гущыIэкIэ узнэсы- щтыр макIа, цIыф шIагъоу, бэ ылъэгъугъэу, бэ зэпищэчыгъэу, Тхьэм къызэригъэхъугъэу щытыгъ сэIо непэ къызнэсыгъэм. Пчэдыжьырэ Унэ Фыжь щагум имашинэ къыдэлъадэу къызикIыкIэ, нэбгырэ зытIущэу тыпэгъо­кIыти, ыхэкIэ щыIэ чIэхьапIэмкIэ тыкъычIахьэщтыгъ, ищай ешъуа­пIэ тыпхырыкIыщтыгъ. Ащ апч Iэнэ хъурае чIэтыгъ.

— Хьазрэт, — зэ есIуагъ джащ фэдэу тыкъызчIэхьагъэ горэм, — уадыгэ Президентэу, ощ фэдэ тхьаматэхэр уадэжь къычIахьэхэу щаибжъэ ебгъэхъу­пIэнхэ хъумэ, «Тыдэ щыI адэ, тхьаматэ, уиадыгэ Iанэ?» аIонышъ къыоупчIыных, анахьэу къэбэртэе кIэгъэкIыхэмрэ кIэн­кIэм цы хэзызыхыхэрэ черкес­хэмрэ, ахэм ахэгъэхъожь ТIэшъу Мурдин фэдэ шапсыгъэ лIы хафэхэр. «Шхончым щэ имылъы­мэ бэщыжъ, Iанэм зи темы­лъымэ пхъэмбгъужъ, унэм зи имысымэ гъочIэгъ», аIо адыгэмэ, адыгэ къоехьал дэгъужъ горэ уиIанэ телъымэ адыгамэ ренэу мыщ чIэун. МыщкIэ къуаемрэ адыгэ паIомрэ зэкIух, Кфар-Камэ щыщ тиныбджэгъу на­хьыжъэу ЛIыпый Ахьэмэд «хъулъ­фыгъэр унэм къикIымэ, адыгэ паIо щыгъы хъумэ, ишъуа­шэ щыкIэрэр къырегъэкъужьы», ыIощтыгъ.

— Тыдэ къиохыжь а адыгэ Iанэхэу тятэ-тянэмэ къыддаIыгъыгъэхэр, — къыIуагъ Хьазрэт, — ахэри уахътэм дэкIуагъэх…

— Олахьэ дэмыкIуагъэх, — сIуагъэ, — Iанэхэр зыIэкIэзымытIупщыжьыгъэхэр, ахэр дахэу зышIыхэрэр джыри тиIэх.

ШIогъэшIэгъон хъугъэти, къыкIэлъыкIорэ мафэм Iэнэ тегъэ­псыхьагъэ, куп Iанэу къыфяз­гъэщагъ, кIыгъун фэе пхъэн­тIэкIуищыри игъусэу. Игуапэ хъугъэ, псэим хэшIыкIыгъэти, фыжьышъоу, шъуаткIоу щытыгъ. ЫIашъо ригъачъи, къысэупчIыгъ:

— Мыщ лак щыфагъ, арыба?

— Ары, — сIуагъэ, — ары технологиеу кIалэмэ аIэкIэлъыр.

— Ар уахътэм дакIохэу аIошъ ары, ау сэ осIон, «Хьазрэт ыIуагъ» Iуи яIожь, адыгэ Iанэм гъомылапхъэр телъэу къахьыщтыгъ, пIэстэ фабэм ыгузэгу тхъур итэу, джа зигугъу къэпшIыгъэ адыгэ къое такъырхэр хэлъ­хэу, къыхэпхымэ, дагъэр къы­кIэчъэу. Мыщ фэдэ Iанэм а гъомылэхэр аущтэу теплъхьэ­хэмэ, екIущтхэп, ау дэгъэ стыр заулэрэ Iанэр зырагъашъокIэ, шъуаткIо мэхъу, мыхьамелэу теплъхьэрэри нэхъой.

— Ащ фэдэ Iэнэжъхэр тэри тиIагъэхэу къэсэшIэжьы, чIыпцIэр нахь итеплъэу. Джы уиIанэ ищыкIэгъэжь закъор пIастэрэ къуаерэ.

— Адыгэ къуаер пIуагъэти, сыгу зыгорэ къэбгъэкIыжьыгъ, — IущхыпцIыкIыгъ Хьазрэт. — Тихэгъэгу ыцIэ епIонэу бизнесым пылъ тхьамэтэ цIэрыIохэм илъэсым тIо Кремлым иклиникэ къыщытэплъых, тауплъэкIу, ищыкIагъэмэ къытэIазэх. Джащ фэдэу зэ тызэхэхьагъэхэу зы Iанэ тызэдыпэтIысхьагъ, шхынэу къахьыгъэмэ адыгэ къуаери ахэлъыгъэти, зыгорэм къыIуагъ: «Хьазрэт, олъэгъуа, адыгэ къуа­ем уасэу тихэгъэгу щыриIэр, Кремлым щытагъэшхымэ, ар Iэзэгъун фае».

Адыгэ къуаер хэгъэгум ичIыпIабэмэ къащыдагъэкIы, Кремлым къэсын хъумэ, ащ зэрегугъухэрэр нафэ, ау тэ тичылэ бзылъфыгъэмэ ашIыгъэу ашхыгъэемэ сыд аIожьыни! Ар ясIуа­гъэти, «Дэгъу дэд, Хьазрэт, — аIуагъ, — шъуичылэ къырягъэщи зыфэдэм тегъэплъ». Самолет къэзгъэбыби, адыгэ къуаеу, цIыни, гъозагъи, жьаукIэ гъэгъу­гъи, нахь шъаби, пытэ дэди шапсыгъэ къуаджэмэ ямыза­къоу Iэгъо-блэгъум ит къуаджэмэ Iагъоу яIэхэр къадязгъэщыхи къафэсщагъ. Изырызыгъо зыхагъохэм, шапсыгъэмэ яIуагъэу, къысаIуагъэр ары: «Хьазрэт, о узпылъын фаер дышъэр арэп, адыгэ къуаер ары нахь. Мыр дышъэм пеIэ…».

Ащ ыуж бэ темышIэу Хьазрэт дагъэ рагъэшъуагъэу Iанэ къы­фязгъэшIыжьыгъ, етIанэ тызы­чIахьэм, адыгэ къое зэфэшъхьаф­хэр телъхэу слъэгъугъэ. Шыкур иIанэ пхъэмбгъужъ мыхъугъэ­мэ…

ИшъыпкъапIэкIэ укъикIын хъумэ, адыгэ къуаем имэхьанэ, уасэу иIэр непэ къызнэсыгъэми ыкIэ нэсэу зэхэтшIагъэу щытэп. Узгъэгушхорэр мы аужырэ илъэс­хэм адыгэ къуаем мэхьанэу ратырэр, ащ фэгъэхьыгъэ фестивальхэу нэбгырэ мин пчъагъэхэр зыхэлажьэхэрэр зэрэзэхащэхэрэр ары. Непэ тихэгъэгу тыдэ ущыкIэупчIэми, адыгэ къуаем идахэ аIо сIомэ сыхэукъонэп.

Адыгэмэ шIэныгъэу аIэкIэ­лъыр тыдэ кIуагъэхэми, кощыгъэхэми зыдаIыгъ, непэ къызнэсыгъэми ары. Хэхэс адыгэмэ адэжь узыкIокIэ, а адыгэ щыпсымрэ пIастэмрэ къыппагъохыщт, къое цIыни, гъозагъи, нахь пытэу щай удешъонэуи къыпфытырагъэу­цощт. Кфар-Камэ къуае дэлъэу хьалыжъо шIагъохэр щашIых, бэкIае хьакIэ зекIоу къафакIошъ, тхъэжьыхэу ашхы, зэ къэкIуа­гъэм джыри къытырегъэзэжьы.

Иорданым тыщыIэу Уадсир хьамэм итэмашъхьэ зы тучан горэм сычIащагъ, ГутIэ Щэкиб итучанэу ар къычIэкIыгъ. Мыр апэ хэкум къакIоу езыгъэжьэгъэ лIышIумэ ащыщ, Адыгэ Хасэм чанэу хэтыгъ, ГутIэ Хасэ зэхищагъэу лIэкъо Iофмэ джы апылъ. О къэплъэгъугъэмэ анахь шIагъохэу щэ мыуагъэм хэшIыкIыгъэ адыгэ къуаехэр дагъэр къакIэ­чъэу чIэлъых, щхыу тегъэпсыхьагъэ килограмм-килограммэу гощыгъэхэу щащэх. «Хэт ипцIыкIэ жъугъэпцIагъэ?», — сэIошъ, сэсэмэркъэу. «Мы лъэкъуапцIэмэ анахь пцIыусэу ахэтым ипцI хэтлъхьагъ, — еIошъ, мэщхых. — Адыгэми адэ загъорэ пцIы горэ ыусын, ау арабым ипцI укIэхьащтэп. Арышъ, зызэдгъапшэхэкIэ, щэр тымыгъэ­кIодыным пае арабым ипцI етэгъэкIу».

МыгъолI Садыкъ Джолан къы­щыхъугъ, икIэлэгъур ащ щигъэ­кIуагъ. Мы лIы губзыгъэм шIукIаерэ сыкIэлъырысынэу хъугъэ, Шапсыгъэ Индрысэ фэдэу мыри къэбарIотэным фэIэзэ зырызэу къытхэнэжьыгъэмэ ащыщыгъ. Бэ къысфиIотагъэр, хъяри, къиныгъуи, шIы­хьафи, нэмыкIи зыхэтыгъэхэр IупкIэу къызгуригъэIуагъэх. Аущтэу гъэщым тыхэхьагъэти, адыгэ къуаем тынэсыгъ. Ежь ятэкIэ къэбэртай, янэкIэ абдзах, къэбэртаемэ якъуаерэ лъэтэ­къуаемрэ зэп, мэтэ къуаемрэ тэ кIахэм тиIэмрэ зэтекIых, ахэри къысфиIотагъэх.

— Адыгэмэ якъуае фэдэ щыIа, хэкужъыми щашIыщтыгъ, ащ къырахыжьыгъэу мыщи ары зэрэщашIыщтыгъэр, — еIо. — КъуаемкIэ къоепсыр тIу мэхъу, лъатэ аIошъ, былымыр зышIуабзырэм ыуж адыгэмэ зыгорэ къыхахы.

Сэ сшIэрэп ар, къы­хэсхыгъэп, джар къошын горэм ралъхьэ, а лъатэм а псыр къегъэшIоIу, хафэ къешIы. Лъэтэ къуаер зэрэрахырэ къоепсыр шъхьафы, мэтэ къуаер зэрэрахырэри шъхьафы. Ау тIуми а лъатэр ахэлъ, лъэтэ къуае ашIыщтымэ, ащ щыщ хакIэ, мэтэ къуае ашIыщтымэ, мыдрэ мэтэ къуаем икъоепс щыщ хакIэ.

Мэтэ къуаем икъоепс псы шъхъонтIэ уцышъоу щыт, зы къошын горэм итэу джэныкъом пэгъунэгъоу щэты. Ащ къыхахи зыхакIэрэм ыуж, мо щэ гъэпщтагъэм мэтэ къуаер къегъапцIэ. ЕтIанэ ар матэм ракIэ, псыр къыкIагъэчъы, къуаер матэм къенэ. Ащ щыгъу тIэкIу тыратакъо, зэ, тIо горэм зэпырагъа­зи, пчъэIупэм палъэ, псы къыпыткIумэ, сыдымэ зыми иягъэ емыкIынэу.

Псыр къыкIэмыкIыжьы зы­хъурэм, дунаир фабэу щытымэ, пчъэIупэм пхъэ зэблэдзыгъэу кIэшIагъэм тыралъхьэ. Дунаир кIымафэ хъумэ, унэм къыра­хьэшъ, онджэкъым пхъэ зэблэ­дзыгъэу иIэхэм мэтэ хъураер къатыралъхьэшъ, мэшIожьыр еоу ащ хэлъ.

Лъэтэ къуаер арымэ, ащ щыщ мо щэ гъэпщтагъэм хакIэ, ышъхьэ ахъошъ, тIэкIурэ зыщытырэм ыуж щхыум фэдэу къэпцIэ. Ар къызыпцIэрэм бзылъфыгъэмэ афызы, псыр къыкIагъэчъы, Iэхъомбэшхом фэдиз иIужъуа­гъэу Iанэм къытыралъхьэ. Iанэр лъэ­ныкъорабгъоу щытышъ, псыр къечъэхы, ащ зы Iэпс горэ чIэт, елъадэ. ТеIукIэхэмэ, теIукIэхэмэ, теIукIэхэзэ, шIоу афызы псы къыкIэмыкIыжьэу. Сыхьат, сы­хьатитIу нэужым бзыгъэ-бзыгъэ ашIи, пхъэчаим ралъхьащтмэ, ибзыгъэхэр нахь цIыкIу, хьалыжъом фэдэу шIыгъэу зэпаупкIы, пхъэчаим ралъхьэ. Тенэчымэ зэралъхьащтыр, тенэчым фэшIоу бзыгъэ-бзыгъэ ашIы, зэрагъа­фэшъ, тенэчым рагъэкIу. Пхъэчаими тенэчыми къуаер къызыхахыгъэпс кIэтэу агъэуцух…

Лъэтэ къуаемрэ мэтэ къуаемрэ джары якъэбар. Джы Джэджэхьаблэ щыхъугъэ къэбар. Ащ апэ игугъу зышIэу зэхэсхыгъагъэр Хъут Щамсудин, етIанэ нахьыжъ зэе-тIуаеми ащ икъэбар къаIуатэу сырихьылIагъ. Кавказ заом илъэхъан Хъут лIакъор тIоу гощыгъэ хъугъэ. Зыхэр хэку­жъым къинагъэх, адрэхэр Тыркуем кощыжьыгъэх. Хэхэс гъогум техьагъэмэ ащыщэу зы нысэ цIыкIу горэм лъэшэу къехьы­лъэкIэу, икIыжьынэу фэмыеу гуIагъэ, ау сыд ышIэн, инысапIэ икIына, гъымэ, пыхьэзэ ращыгъ. Илъэсхэр кIуагъэх, икIыжьы­гъэмэ адэжь хэкужъым икIыхэу бэрэ ахахьэщтыгъэх, Чэбэ гъогури ары зэракIущтыгъэр.

Щамсудин ятэжъ джащ фэдэу иунэкъощмэ адэжь апэ зэкIом, джа нысэ цIыкIоу икIыжьынэу фэмыягъэм псыцущэм хишIыкIи къое мытIыр зэIэкIэлъ рихыгъ, ар нэпэеплъэу хэкужъым ис Хъутмэ къафыригъэхьыгъ, ыгуи, ыпси хэкум джыри зэрепхыгъэм ишыхьатэу. ЛIым къынигъэсыжьи, лIакъом къэбар ригъэIугъ, коным илъ коцым хэлъ адрэ къуаемэ афэдэу ралъхьагъ. Адыгэм къуаем ыкIуачIэ къыхэмыIэным пае натрыф гъэтэкъуа­гъэм е коцым хэлъэу аIыгъыщтыгъ. Джаущтэу илъэс шъэныкъо горэм емыIэхэу аIыгъыгъ.

ЕтIанэ гъэблэшхом илъэхъан (сенэгуе 1947-рэ илъэсхэр арыкIэ) а къуаер изакъоу коным къинагъэти, кIымафэм къыкIэрызыжьыгъэ къодыехэу, хьац-уц тIэкIухэри, пшэсэн, пырамыбжь зыфэпIощтхэр къэкIыхэу зырегъажьэм, щыуаным псы изы ашIымэ, а къуаем щыщ такъыр цIыкIу ащ хагъэтакъомэ, мыдрэ уцхэр дыхалъхьэзэ, идагъэ джаущтэу хищыжьыгъэх. Хъут Щамсудин а къуаем щыщ такъыр цIыкIу горэ иунэ къинэгъагъ, ау аIэкIэкIодагъ е къэбарым щы­гъуазэ горэм рихыгъа (гунахь сыхэхьанэу сыфаеп). Сыдэу хъуми, нысэ цIыкIум ыпсэ зы­хэлъ къуаеу къэзыгъэзэжьи лIакъор къызкъонэжьыгъэр нэпх хэлъым фэдэу кIодыгъэ. КIо, адыгэмэ «зи хьаулыеу щыхъурэп дунаем – шIуи, бзаджи» аIошъ, ащи игъом игъор ышIагъ, къафязыгъэхьыжьыгъэ Тхьэшхом нэмыкI гъогу ригъэкIуагъэнкIи хъун….

Джащ фэдэ гупшысэ IэшIухэр адыгэ къуаем сегъэшIых…

Къуекъо Асфар.