Адыгэм итарихъ IотакIу

Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу, Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ неущ имэфэкI маф. Ащ фэшI АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат тхакIом къыфэгушIо.

Лъытэныгъэ зыфэсшIырэ Исхьакъ Шумафэ ыкъор! Укъызыхъугъэ мафэм фэшI сыгу къыздеIэу сыпфэгушIо! ИлъэсипшI пчъагъэ хъугъэу Адыгеимрэ Урысыемрэ ащыпсэурэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм узышъхьамысыжьэу уафэлажьэ. ТхэкIо IэпэIэ­сэ дэдэу, общественнэ IофышIэшхоу, тхакIохэм яреспубликэ Союз иправление ипэщэ чанэу узэрэщытым къакIэкIуагъ лъытэныгъэ инэу, осэшхоу къыпфашIырэр. Уилъэпкъ итарихъ гъогу шъыпкъа­гъэ хэлъэу къызэрэбгъэлъагъо­рэм лIэужхэм язэпхыныгъэ егъэ­пытэ, къыт­кIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэр лъэпкъ культурэмрэ шэн-хабзэхэмрэ къаухъу­мэнхэм игъогу тырещэх. Лъытэныгъэ зыфэсшIырэ Ис­хьакъ Шумафэ ыкъор, псауныгъэ пытэ уиIэ­нэу, угушхо зэпытынэу, творчествэмкIэ гъэхъэгъакIэхэр пшIынэу, Адыгеимрэ Урысыемрэ апае гухэлъышIоу уиIэр зэкIэ къыбдэхъунэу сыгу къыз­деIэу сыпфэлъаIо! Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат

 

МэщбэшIэ Исхьакъ зыIуигъэкIагъ ыкIи дэгущыIагъ журналистэу ТIэшъу Светланэ.

ЛЪЭПКЪ ГУПШЫСЭМ ИКЪЕЖЬАПI

— Лъэпкъым ынап пIомэ, апэу зыцIэ къыраIощтхэм уащыщ. УкъэзымышIэрэ адыгэм идунай хэтэп. Анахь цIыкIум къыщыублагъэу анахьыжъхэм анэсэу МэщбэшIэ Исхьакъ зэкIэмэ ашIэ. ТхэкIо цIэрыIом исэнэхьат сыд фэдэ пшъэрылъа къытрилъхьэхэрэр?

— СыцIэрыIоу, зэкIэмэ сызэлъашIэу, шъыпкъэр пIощтмэ, зыслъытэжьырэп. Ащ фэдэу уцIэрыIоу зызыплъытэкIэ уиIоф къегоощт. Бащэрэ пцIэ къыраIо зыхъукIэ, узыгорэ дэдэу пшIошъ хъунышъ, зыпшIошIыжьыщт, утхэжьышъущтэп. СицIыкIу­гъом фэгъэхьыгъэу къэсIощтыр — илъэ­сищ сыныбжьэу сятэ чIэсынагъ, нэбгырибл сянэрэ сятэрэ къахэкIыгъагъ, кIэли­плIырэ пшъэшъищрэ. Пшъашъэхэр цIыкIухэзэ дунаим ехыжьыгъэх. Адрэ кIэлиплIым тянэ тыригъусэу сятэжъэу Дэунэжъ Бакъ иунэ тищэжьи, типIугъ. Сятэжъ ихьакIэщ щызэIукIэщтыгъэ къо­джэдэс нахьыжъхэм сыряIофтабгэу, псы къафэсхьэу ситыгъ. Джащ щызэхэсхыщтыгъэ къэбархэр, тхыдэхэр лъэшэу сшIогъэшIэгъонэу сядэ­Iоу, сятэжъ пэблагъоу сыкIэрытыгъ. Ащыгъум илъэсибл гор сыныбжьыгъэр. Джары сэ сыкъызэрэтэджыгъэр.

— О уачIыпIэкIэ уитхылъхэр къэгущыIагъэх, о егъашIэм уамылъэгъугъэми, ахэмкIэ цIыфхэм узэлъашIагъ. ПшIошIы хъуния зэлъашIэрэ тхакIо ухъуныр?

— Тичылэу Шъхьащэфыжь апэрэу къэкIогъагъэх Лъэустэн Юсыфрэ Еутых Аскэррэ. ТхакIохэр къэкIуагъэх заIом, сшIогъэшIэгъонэу, «таущтэу тхылъ атхыра?» упчIэр сыгу къитэджагъ. Ащыгъум еджапIэм сычIэхьэгъэ къодыягъ. ХьакIэ­хэм къаIуатэрэр, адыгэхэм ятарихъ фэгъэхьыгъэ тхылъхэр зэратхырэр згъэ­шIэгъуагъэ. Сэ ащ ыпэкIэ адыгэ таурыхъхэр Iор-Iотэжьэу зэхэсхыгъагъэх ныIэп. ЕтIанэ мафэ горэм сшынахьы­жъэу Мыхьамодэ тхакIоу Хьаткъо Ахьмэд иусэ къеджэу зэхэсхыгъ, езбырэу зэригъашIэу. Ар адыгэ усэ зэхэлъхьаным илъэгъохэщ. Хьаткъом иусэ макъэ сыкъыгъэущыгъ, тхэным сыфищагъэуи плъытэ хъущт.

— Укъызщыхъугъэу Шъхьащэфыжь игугъу уитхылъхэм бэрэ къащыошIы. Уитэтэжъ ихьакIэщ укъытегущыIэ. Хэта ащ къихьэщтыгъэхэр?

— Сятэжъэу Бакъ илэгъухэу, гъунэгъу лIыжъхэр ары. Ямэфэ Iофхэр аухыгъэу, пчыхьапэрэ къызэфэсхэти, къэбархэр къаIуатэу щысыщтыгъэх. А лъэхъаным телевидение, радио щыIагъэп, джа хьакIэщ таурыхъхэр ары тызэдэIущты­гъэр. Тэ зэшиплIым, анахьыжъыгъэр Мыхьамэт, ащ къыкIэлъыкIорэр Мыхьамод, ащ ыуж Мухътар, етIанэ сэры, тятэжъ тырихэ­гърэеу, зыфиIорэр лъэтемытэу дгъэцакIэу, тыготыгъ. Тэри, ныбжьыкIэхэм, пчыхьэ зэфэсхэр тиIэщтыгъэх. ТипчъэIупэ уц къашхъом тыхэсэу, нахьыжъхэм къаIотагъэу, тыгу итыубытагъэмкIэ тызэхъо­жьэу тыщысыщтыгъ. Гъунэгъу кIалэхэу, сшынахьыжъхэм яныбджэгъухэу Хьатыу Шыхьам, Бэгъос ТIатI, нэмыкIхэр къакIощтыгъэх, адыгэ пшысэхэр, нарт таурыхъхэр къэтIуатэщтыгъ. Ситхэн гупшысэ къызщыущыгъэр сятэжъ ихьакIэщ, тиунэ пчъэIупэ иуц къашхъу.

— Уитхылъхэм уяджэмэ, адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэр унэгу къыкIэуцощт. Ащ фэдэу тарихъ романэу птхыгъэхэм къащыбгъэлъэгъогъэ образхэр хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэм сыд фэдизэу пэблагъэха?

— Прозэ шъуашэм илъэу, роман зыфаIорэ жанрэмкIэ 20-м нахьыбэ стхыгъэ. Ахэр стхы зэхъум, хъарзынэщ пчъагъэхэм Мыекъуапи, Краснодари, Москва, Санкт- Петербурги, Тбилиси, Истамбыли сащылэжьагъ. Тхылъыр стхыным ыпэкIэ зысэгъэхьазыры. ГущыIэм пае, хьатхэм афэгъэхьыгъэу тхылъ стхыгъэ. «Хьатх» зыпIокIэ лъэкъоцIэ закъоу къытшIошIыщтыгъэ. Ау ахэр лъэпкъэу щыIагъэх, джыдэдэм Тыркуем ыубытырэ чIыналъэм изы IахьышIу аIыгъыгъ. «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь е хьатхыхэм япчыхьэ тIокI» зыфиIорэ романыр стхыным сыфемыжьэзэ Тыркуем сыкIогъагъ. Анкара ыкIи ащ пэгъунэгъу Чорум районым хьат чIыналъэр итыгъ, адыгэхэр къызхэкIы­гъэу алъытэрэ лъэпкъым ипсэупIагъэхэр зыдэщытыгъэхэр слъэгъун фэягъэ. Стхырэм зэкIэмэ лъапсэ яI, ахэм ащызгъэфедэгъэ хъарзынэщ документхэр тхылъхэм къа­дэсэгъахьэх, къызхэсхыгъэхэр къащысэгъэунэфых. Лъэпкъым итарихъ птхын зыхъукIэ, ащ идунэететыкIэ зэбгъэшIэн фае.

— Кавказ заом фэгъэхьыгъэ романих птхыгъэ. Ахэр зэхэубытагъэу томиплI хъоу къыдэбгъэкIыгъ. Апэрэ нэкIубгъом щегъэжьагъэу хъугъэ-шIагъэм ишъыпкъа­пIэ къиоIотыкIы.Тарихъ тхыгъэхэм сыдэ­ущтэу Iоф адэпшIагъа?

— Кавказ заом сятэжъ ихьакIэщ щытегущыIэхэ зыхъукIэ, «о зи зэхэпхыгъэп» аIоти, къысфадзыщтыгъ. Сятэжъэу Бакъ ышыпхъу Тыркуем икIыжьыгъэмэ ащыщ, сянэ бэрэ къыIуатэщтыгъ, ау «къасIорэр цIыф епIо хъущтэп» къыпигъэхъожьыщтыгъ, джащ фэдизэу щынэщтыгъэх. Утхэ зыхъукIэ, лъэпкъым игууз къэптхын фае, тхакIо пэпчъ иIэн фае амыдэрэ темэхэр зыдэт тхылъ, псаузэ къыхамыутми, уахътэр блэкIымэ, зэгорэм къыхаутыжьыщт. Ащ фэдэу Кавказ заом фэгъэхьыгъэу апэрэ тарихъ романэу «Мыжъошъхьалыр» шъэфэу стхыгъагъэ.

Ау къэсIонэу сызфаер, сэ сыд фэдиз стхыгъэми сикъамэ, сисэшхо лъыр къыпычъэу язгъэлъэгъурэп. Аущтэу тиныбжьыкIэхэр бгъэбырсыры хъущтэп. Сэ сытхакIошъ, тарихъыр къэсэтхыжьы, ежь тхылъеджэм гурыIощт, ау зыгорэм Iапэ фэпшIэу, Iэбжымыр фызэкIаплъхьэу ухэ­тыныр къезгъэкIурэп.

— Кавказ заом илъэхъан тилъэпкъ пащэхэм зэдрагъэштэгъагъэмэ хэгъэгур къаухъумэн алъэкIыныгъэу уеплъа?

— Тэ, адыгэ лъэпкъым, Урыс пачъы­хьэ­хэр тIо къытфэкIуагъэх. Зыр Николай I, адрэр Александр II. Апэрэр 1837-рэ илъэсым Геленджик къэкIогъагъ, ащ икъэбар сироманхэм ахэт. Адыгэхэм язэгъынэу фэягъ, ау зи къикIыгъэп. ЕтIанэ ятIонэрэ Александр 1861-рэ илъэ­сым къэкIуагъ. Ащи зи къикIыгъэп. Джа лъэхъаным тызэзэгъыгъагъэмэ, тимыкIыжьэу, тырамыфэу тыкъэнэныгъэнкIи мэхъу. Хы ШIуцIэ Iушъом рэхьатэу Iухьанхэу, къухьэ гъогур щызэIуихынэу пачъыхьэр фэягъ. «ШъуипсэукIи, шъуищыIакIи, шъуидини, хабзи къышъуфэнэщт» ыIуагъ. Зы нэбгырэ закъо — Хьаджэмыкъопщым пачъы­хьэм къыIуагъэм дыригъэштагъ. Ащ ыIуагъэр изыутыжьыгъэр ШIуцIэжъыкъо Цэикъор ары. Ар абдзахэмэ ащыщыгъ, Тубэ лъэны-къом щыпсэущтыгъ, ар пщыгъэп ау лъэ­шыгъ, ари бгъэмысэ хъущтэп. «Мыщ къыIуагъэр шъыпкъэп, тэ мыхэм тахэ­кIодэщт, щыгъур псым зэрэхэткIухьэу тыткIущт» ыIуагъ. Ащ пае Цэикъор зыгъэмысэхэри щыIэх, ау, къэIогъэн фаер, амышIэу, ятIонэрэ Александр джыри къэмыкIозэ, мэзищ ыпэу унашъо къыдигъэкIыгъагъ, Баратинскэм, Филипсон, Евдокимовым Владикавказ ащыIукIи адыгэхэм яIоф адызэхифыгъагъ. Сыдми а зэIукIэм пачъыхьэм къыщиIуагъэр шъыпкъагъэп, тигъэпцIагъ. Хъущтыр хъу­гъэ, кIэухыр зыфэдэр зэкIэми тэшIэ. Тыкъинагъэп тихэгъэгу, адыгэхэр икIыжьхи, къэнэгъа­гъэр процентитф ныIэп. Мыщ дэжьым тиакъылкIэ тызекIуагъэп, тыз­гъэдэIон пащэ къытхэкIыгъэп.

ЛIЭКЪО ЛЪАПСЭМ ИТАРИХЪ

— МэщбашIэ — сыд мы лъэкъуацIэм къикIырэр? Сыдэущтэу ар къэхъугъа?

— Сэ къызэрэсшIошIырэмкIэ, адыгэхэм алъэкъуацIэхэр зэкIэ е лIыцIагъэх, е шъхьадж зыфэкъулаим къыхэкIыгъэх. МэщбашI — мэщыр бэ зышIэрэр ары, МэщфэшIу — мэщым фэшIур ары. Тэ Шъхьащэфыжь тыкъыщыхъугъ, сянэрэ сятэрэ ащ къыщыхъугъэх шъхьае, тикъуа­джэ бжъэдыгъуи, кIэмгуи, шапсыгъи дэмыс щыIэп, жъогъо 12-р щызэIукIа­гъэшъ, ашъхьэ къащэфыжьыгъ. Тэ МэщбашIэхэм унэгъуитIоу тыдэсыгъ. Джы лъапсэм къыдэчъыгъэ къутамэхэр нахь бэгъуагъэх, сшынахьыжъхэм къакIэныгъэ­хэу унэгъуитф щэпсэу, зы хьаблэм зэкIэри зэдытесых.

— Шъуунэгъо Iужъугъ, зэрэсшIэрэмкIэ, уятэ жьэу чIэунагъ. Репрессием хэфагъа?

— Сятэ къызэрэсшIэжьырэр исурэтхэр ары, ащ ятэ ыцIагъэр Амзан. Ащ на­хьыжъэу сиIагъэхэр сшIэрэп. СятэкIэ къэбар макIэу къызнэсыжьыгъэр, колхозхэр зызэхащэм тхьамэтэ IэнатIэ горэ къыратыгъэу, бригадирэу Iоф ышIэщтыгъ. Ахэр зэкIэ ситхылъэу «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэм къыщысэтхы. Сятэ гъэблэ лъэхъаным сымаджэ хъугъэу, Прочный Окопым шыхэр афыгъэхэу къэбар къынэсыгъ. Ахэр къыфыжьынэу макIо, ау джащ дэи щэхъу. Сятэжъэу Бакъ сшынахьыжъэу Мыхьамэт илъэс 13 ыныбжьэу игъусэу кIохи, сятэ кукIэ къа­щэжьи, мазэрэ унэм илъыгъэу дунаим ехыжьыгъ.

— Дэунэжъхэм шъузэращэлIэжьыгъэми, хьаблэм шъукъытенагъа?

— Хьау, тэ чылэ пакIэм, бгычIэмкIэ тыщыIагъ, етIанэ чылэ гузэгум Дэунэжъхэм ящагу 1936-рэ илъэсхэм адэжь тыкъэкIожьи, джащ зэшиплIыми тыщапIугъ. Къэзыщэрэм унэ ышIымэ тIысызэ, МэщбэшIэ хьаблэ хъугъэ. Джы сшыхэм къатекIыгъэхэр ащ щэпсэух. Унэгъуитфэу Шъхьащэфыжь тыдэс.

— ЗэкIэми уятэжъэу МэщбэшIэ Амзан шъутекIыгъа?

— Ары, зэкIэми тызэунэкъощ. Ау Дэунэжъи къытхэкIыгъ. Сшынахьыжъэу Мыхьамэт сянэ ылъэкъуацIэкIэ атхы­гъагъ. Сянэу Муминат япшъэшъэ зэкъуагъэти, лъэкъуацIэр мыкIодыным пае сятэжъэу Бакъ, ащ ыши зи къыпымыфэу дунаир ыхъожьыгъэти, сшынахьыжъ ежь ылъэ­къуацIэкIэ аригъэтхыгъагъ. ЕтIанэ уахътэр лъыкIуати, сшынахьыжъэу Дэунэжъ Мыхьамэт бын къызыпэмыфэм, сэ сапэ итыгъэ Мухътарым апэрэ кIалэу къы­фэхъу­гъэ Нурбый ДэунэжъкIэ атхы­гъагъ ыкIи ар Мыхьамэт ыпIугъ. Нэужым ар врач Iазэ хъугъэ, илъэс пчъагъэрэ Адыгэ­къалэ исымэджэщ иврач шъхьаIэу Iоф ышIагъ.

— Шъхьащэфыжь окIуа? Уисаугъэт уIохьа?

— Амал сиIэ къэс чылэм сэкIо. Мафэ къэс сшынахьыкIэмэ телефонкIэ садэгущыIэ. Сэры анахьыжъэу джыдэдэм яIэр. СызыкIокIэ къэзэрэугъоих, шъхьэкIафи къысфашIы, сэри афэсэшIы, сIорэми къедэIух, загъорэ сафэгубжэуи мэхъу, ау сыгу хагъэкIырэп. «Лъэпкъым, лIа­къом зэфашIэ хэлъын фае», — ыIощтыгъ тянэ. Тэ тимызакъоу, тинысэхэр зэкIэ ыпIу­гъэх, ыгъэсагъэх. Джы къызнэсыгъэми игугъу ашIы. ЗэкIэ къыгъэгъунэныр сянэ игу­гъугъ, зэкIэ зэхиугъоягъэх, ары зы хьаблэ МэщбашIэхэр зэкIэ зэдытесы зыкIэхъугъэри. Зигугъу къэпшIыгъэ саугъэ­тыр, шъыпкъэр пIощтмэ, къызызэIуахым зэрэслъэгъугъ. СыблэкIы хъумэ тIэкIу сэлъэгъу, ау сытеукIытыхьэ ыкIи. Шъхьэ­кIэфэныгъэу къысфашIыгъэм сырыраз, сыушъэфынэп, ау упсаоу саугъэт пфагъэуцуным уигъэукIытэн ылъэкIыщт.

ТХАКIОМ ИГЪОГУ

— УныбжьыкIэу чылэм укъыдэкIи, Мыекъуапэ укъэкIуагъ. КIэлэегъэджэ училищыр апэ къэуухыгъ. Нэужым Москва дэт Литературнэ институтэу Горькэм ыцIэкIэ щытым учIэхьагъ. Хэт уиIэпыIэгъугъэр?

— АдыгабзэкIэ тхылъ 26-рэ къыдэзгъэкIыгъ. Апэрэ тхылъиплIыр усэкIэ тхыгъэх, адрэхэр романых. 1945-рэ илъэсым къыщыублагъэу сэтхэ. СикIэлэегъаджэу ПщыунэлI Юсыф тхэныр шIу сигъэлъэгъугъ. Охътэ Абдулахь ишIуагъэ къысигъэкIыгъ. Мыекъуапэ сыкъызэкIом сызIукIэгъэ тхакIохэу Еутых Аскэр, Лъэу­стэн Юсыф, КIэрэщэ Тембот сакIырыплъыгъ, тхэн IофымкIэ ахэри къыздэIэпыIагъэх. Ау мылъкукIэ сезгъэджагъэхэр сшынахьыжъхэр, сян ары. А уахътэр къин дэдагъ, зэоуж илъэсхэм гъаблэр щыIагъ, ежьхэр мышхэщтхэми, сэ сыщагъэкIагъэп. ЕтIанэ сэ слъакъо сызытеуцом, IофшIэныр зысэублэм, сшыхэм якIалэхэу нэбгырэ 11 езгъэджэжьыгъ, институтхэр къязгъэухыгъэх. ТилIакIо ызыныкъо кIэлэегъадж, ызыныкъо врач.

— Урыс тхакIохэм, усакIохэм апэрэ мафи уахэхьагъ. Сергей Михалковыр иаужырэ мафэ нэс уиныбджэгъугъ, Роберт Рождественскэм угосэу уеджагъ. О уицIыф гъэпсыкIэ, унэутхэу, учанэу узэрэщытыр ара аущтэу уахэзэгъэнымкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэр?

— Литературнэ институтым сызэкIом урыс тхылъэу сыджыгъагъэр Пушкиным иеу «Капитанская дочка» зыфиIорэр ары. Ари адыгабзэкIэ зэдзэкIыгъэу седжэ­гъагъ. ЗэкIэмкIи институтым ащыгъум нэбгыри 125-рэ щеджэщтыгъэр, ахэм ахэтыгъэх Гамзатовыр, Друнинар, Старшиновыр. Тэ тызэрысыгъэ курсыр нэбгырэ 25-рэ хъущтыгъ. Къыздеджагъэх Роберт Рождественскэр, Евгений Евтушенкэр, Бэлла Ахмадулинар, Севак Паруй. Василий Захарченкэм тыригъаджэщтыгъ, ар журналэу «Техника молодежи» иредактор шъхьэIагъ. Сикурс исыгъэхэр еджагъэхэу, яшIэныгъэкIэ бэкIэ сапэ итыгъэх, урыс ыкIи IэкIыб классикхэр зэкIэ акIугъэу къычIэхьагъэх. Ахэр сэ зэкIэ зэзгъэшIэ­жьын фэягъ, ауж зыкъизгъэнагъэп, дэгъоу седжагъ. Паустовскэм, Ромашовым ясеминархэм сыкIощтыгъ, сшIогъэшIэ­гъоныгъ. ЗэкIэри дэгъоу къысфыщытыгъэх.

— Сыд фэдагъа ащыгъум Москва? Уиеджэгъу уахътэу 1950-рэ илэсхэм атефагъэр сыдэущтэу кIуагъа?

— Москва ащыгъум нэмыкI шъып­къагъ, джы зэрэщытым фэдагъэп. Къэлэ шъхьа­Iэм гъогогъуитIо еджакIо сыкIогъагъ. Обкомым Iоф щысшIагъэу, Бэрзэджыр апэрэ секретарь хъугъэу, КПСС-м иап­шъэрэ еджапIэ журналистикэмкIэ ифакультет сагъэкIуагъ. ИлъэситIо ащ сыкъы­щеджи, гъэзетым иредакторэу сагъэкIонэу фэягъэх, ау сафэкIуагъэп, сытхэн фэягъ. Мафэ горэм, ящэнэрэ курсым сисэу, тиректор къысаджи, Сергей Михалковым сыфытеонэу къызэрэкIэлъэIугъэр къысиIуагъ. ТелефонкIэ тызэдэгущыIагъ ыкIи иунэ сыригъэблэгъагъ. Нахь цIыфышIу егъашIэми сырихьылIагъэп, зэкIэ лъэпкъ тхакIохэм Михалковыр дэгъоу афыщытыгъ. Джащ къыщегъэжьагъэу Михалковымрэ сэррэ тызэнэIосагъ. Ащыгъум ащ илъэс 50 ыныбжьыгъ. ЩэIэфэкIэ ишIуагъэ къысигъэкIыгъ, IэпыIэгъу къысфэ­хъугъ, Мыекъуапи къэкIуагъ, схьэкIагъэ. ЗиIэшъхьэтетыгъэ тхакIохэм я Союз ылъэныкъокIэ унэ къысфаригъэщэфыгъ, тхьамэтэ гуадзэу сыриIагъ. Москва сищэжьы шIоигъоу бэрэ сауж итыгъ, ау сыфэкIуагъэп. Сэ адыгабзэкIэ сэтхэ, ащ сыкIомэ, сыдэкIодэщт, ситхылъхэр сэ зыщыстхын фэягъэр сичIыгу, сихэку.

— УкIэгъожьыгъэба Москва укъызэрэдэмынагъэмкIэ?

— Хьау, сыкIэгъожьырэп. Ащ сыкIогъагъэмэ, илъэс заулэ горэм сахэза­гъэныгъэкIи мэхъу, етIанэ укъызха­дзыжьыщтыгъ. НэмыкI дунай ар. Тэрэзэу сшIагъэ сызэрэмыкIуагъэр. Москва сыкъыдэнагъэмэ, мы стхыгъэ заулэр стхыщтыгъэп.

— Тинасып укъызэрэдэмынагъэр ыкIи къызэрэбгъэзэжьыгъэр.

АДЫГЭМ ИНАСЫП ЛЪАГЪУ

— Адыгэ автоном хэкур илъэси 100 зэрэхъугъэр гъэрекIо хэдгъэунэфыкIыгъ. Сыд фэдэ лъэхъаныр ара анахь мэхьанэ зиIагъэр, сыдигъуа адыгэ лъэпкъым анахь зыкъызиIэтыгъэр, гъэхъагъэхэр зишIыгъэ­хэр?

— Адыгэ лъэпкъым зыкъызиIэтыгъэр къэралыгъо гъэпсыкIэ тиIэ хъуи, Адыгэ хэку къытфашIи, «шъупсэу, шъуихабзэ шъутет, адыгабзэ зэжъугъашIэ, шъуедж» заIор ары. Къэзэкъэу къыддисхэми къыд­дырагъэштагъ. Апэу зэупчIыгъагъэхэр Большой Сидоровым дэс урысхэр ары. Адыгэхэм зэрахэзэгъагъэхэр, зэрадэпсэухэрэр къыхагъэщыгъ. Джа Кавказ заом къыхэкIыжьхи, процентитфэу мыщ къинагъэхэм джащыгъум зыкъэтшIэжьы­гъагъ. Тафэраз тиIэшъхьэтетыгъэхэу Шэуджэн Мосрэ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыйрэ. Ахэм зэрахьэгъэ Iофышхом ишIуагъэкIэ адыгэхэм заужьыжьыгъ, ахэм ауж щыIэгъэ пащэхэми яшIуагъэ къагъэкIуагъ. Сэ къызэкIэлъыкIоу Iэшъхьэтет нэбгырэ 11-мэ Iоф адэсшIагъ. Ау анахьэу зыкъызытIэтыгъэр Адыгэ Республикэ тиIэ зэхъур ары. Ащ икъыдэхыни бэ хэлэжьагъэр, фэягъи фэмыягъи щыI, ау нэужым зэкIэри кIэгушIужьыгъэх.

— Совет зэманым изы шIуагъэхэм ащыщ Адыгэ литературэ тиIэ зэрэхъу­гъэр. Сыд фэдэ чIыпIа тилитературэ джы урыс, дунэе литературэм ащиубытрэр?

— Тызэрыс хэгъэгум тцIи, тызщыщ лъэпкъыри ыгъэкIодыгъэп. КIэрэщэ Тембот лъэпкъ цIыкIум къыхэкIыгъэу апэу къэралыгъо тын къыфагъэшъошагъ. Нахь шъолъыр инхэм ащыщ тхакIохэми ащ фэдэ джыри къаратыгъагъэп ащ къызыфагъэшъуашэм. Урысыем инароднэ артист хъугъэ Зыхьэ Заур. Джы нэбгырих ащ фэдэу тиI. Адыгэ литературэм чIыпIэу ыубытырэмкIэ сэ теубытагъэу къэсIон слъэкIыщт — илъэпкъ фатхэрэ тхакIом иIофшIагъэ кIодыщтэп, дунэе литературэм ар къыхэнэщт. Ежь ыбзэкIэ тхэрэ тхакIом сыдигъокIи мэхьанэ раты, ары дунэе литературэм ишапхъэхэр. Тэ таужкIэ къэкIощтхэр джыри нахь бэлахьхэу, нахь дэгъоу тхэнхэкIи мэхъух.
— Джырэ лъэхъан тилъэпкъ къыхэкIын оIуа КIэращэхэр, МэщбашIэхэр, ШэуджэнцIыкIухэр?

— КъыхэкIыщт, ау бэп. Литературэр мэзым, къушъхьэм фэд. Мэзым апэ плъэгъурэр анахь чъыг лъагэр, етIанэ нахь цIыкIуIор ары. Анахь цIыкIу дэдэр етIанэ иным еплъышъ, едао «уижьау сыкъыгъэхъурэп» еIошъ. Къушъхьэри джащ фэд — зыр нахь лъаг, зыр нахь цIыкIу. Литературэр ахэм ябгъэпшэн плъэкIыщт. Ау мэзыр мэзы зышIырэр зэкIэ чъыгэу хэтхэр ары. Тэ тилитературэ зы нэбгырэп зышIырэр. Сипублицистикэ къыщыстхыгъ «классиккIэ шъукъысэмыдж» сIуи. Тыклассикэп тэ джыри. Тэ адыгэ литературэм ылъапсэ езыгъэжьагъэхэм, Хьаткъомрэ КIэращэмрэ, адрэхэм зэкIэми таригъусагъ. Ау тауж къэкIощтхэм джыри тэщ нахь дэгъухэри къахэкIы­шъущт. Iэм пыт Iэхъуамбэхэр зэфэдэхэп, ау анахь ини цIыкIуи мэхьанэ яI, шъхьадж иIоф Iахь егъэцакIэ.

Джащ фэд литературэр, тхэкIошхуи нахь мэкIаIоу тхэрэми мэхьанэ яI. Ау зым ыцIэ нахь ины мэхъу. Ащ фэдэм илъэсишъэм, шъэныкъом зэ зыкъыIэтын ылъэкIыщт.

ГУШЪХЬЭЛЭЖЬЫГЪЭР ЛЪЭПКЪЫМ ИЙ

— О утхакIу, къэлэмыр умытIупщыныр ары уипшъэрылъ шъхьаIэр. Ау ащ дакIоу, политикэм, общественнэ Iофыгъохэм сыд фэдэрэ зэмани уапэчыжьагъэп. Пэрыохъу къыпфэхъугъэба?

— «Сыда тхакIор политикэм зыкIыхахьэрэр?» зыIохэрэр щыIэх, сэ ар къез­гъэкIурэп. ТхакIор лъэпкъым ымакъ. ЦIыфхэр зэтефыгъэхэу къэхъух: бзылъфыгъэх, хъулъфыгъэх; ялъэпкъкIэ, ясоциальнэ зытеткIэ зэфэшъхьафых. Ахэр зэрэзэкIущтхэр къыхэпхыныр ары политикэр, лIымрэ шъузымрэ азыфагу, унэгъо кIоцIым политикэ илъын ылъэкIыщт. Лъэпкъым игумэкI, ар зыфэдэр, ар зэрэпсэущтыр тэщ фэдэхэр ары къэзыIошъущтыр, лIышъхьэхэм, политикхэм зэрытхэ чIыпIэм, IэнатIэу аIыгъым елъы­тыгъэу къаIон амылъэкIырэр тэры къэзыIонэу зипшъэрылъыр.

— Уитхэн сыдигъуи къыщыкIагъэп. Тхылъ 90-рэ къыдэбгъэкIыгъ. СшIэрэп узытхагъэри, чэща мафа, ау о птхыгъэм фэдиз зыфэукIочIыгъэ джырэ тхакIохэм ахэт Iоу сшIэрэп. Ащ фэдизэу птхыгъэхэм анахь ппэблагъэу зы тхылъ горэ ахэта?

— Ным илъфыгъэхэр зэхедзыха? ЗэкIэри зэфэдэу икIасэх, шIу елъэгъух. ЩыIэх адэ нахь къыбдэхъугъэхэри, зыхэр дэгъух, адрэхэр нахь дэих. Ау уилъфыгъэхэба? Сэ стхыгъэхэр зэкIэ сэ слъы къызхэкIыгъэхэр. Мыр нахь дэишъ шIу слъэгъурэп сфэIощтэп. Ар зыIошъущтыр тхылъеджэр ары.

— СыдигъокIи сэIо: МэщбэшIэ Исхьакъ «Щэпсэу дунаим адыгэ лъэпкъхэр» зыфиIорэ усэм нэмыкI ымытхыгъагъэми, ежьыри адыгэ лъэпкъыри цIэрыIо ышIыщтыгъ. Сыдэущтэу къэхъугъа мы усэр?

— Дунаим сыкъытехъуи, адыгабзэр сIулъэу, сятэжъ ихьакIэщ сигупшысэ къыщыущыгъ. Сиадыгагъэ сигъэтхыгъ, сыдигъокIи силъэпкъ сырыгушхуагъ, тхыдэу зэхэсхыгъэхэм «синасып сызэрэ­адыгэр» сагъэIуагъ. Хэтрэ лъэпкъи зы­шIодэгъу, зэкIэри зэфэдэх, зэхэдз сшIы­рэп, ау о узщыщыр зэкIэм анахь пшIо­дэхэщт, утхакIо зыхъукIи орэд фызэхэплъхьащт, уфэусэщт.

— Илъэс 93-рэ уныбжьэу, уиакъыл псыхьагъэ дэд, тарихъ пчъагъэу, цIэу, хъугъэ-шIагъэу уигъашIэ къыхэфагъэхэр пщыгъупшэхэрэп. УпкъыкIи мэшэлахьэу укъызэтенагъ. Мыщ фэдиз кIуачIэ къыозытырэр узэрытхэрэр ара?

— Ары, сызэрытхэрэр ары. ШъхьэкуцIым Iоф ешIэ. Романым нэбгыришъэ фэдиз хэтын ылъэкIыщт, нэбгырэ пэпчъ пшIэн фае, ахэмэ къаIуагъэр, ашIагъэр, яшэнхэр — зэкIэ пшIэн фае. Ащи ишIуа­гъэ къэкIо, ущегъаIэ. Дунаим дэгъури дэири зэготэу къэкIо. Тинасыпышъ, дэгъур нахьыб. Неущ тыгъэр къыкъокIыщт, ар зыщыбгъэгъупшэ хъущтэп. Гугъэм цIыфыр щегъаIэ.

— Непэ отха?

— Пчэдыжь сытхагъ. Сэ компьютер згъэфедэрэп, зэкIэ романэу, усэу къыдэкIыгъэхэр IэкIэ стхыгъэх. Загъорэ, зи сфэмытхы хъумэ, сэтIысышъ, тхьапэхэм сахаплъэу сыхьатныкъорэ Iанэм сыпэсы. Сытхэным ыпэкIэ дыухьэ къэсэхьы, сигухэлъхэр къыздэхъунэу Тхьэм семылъэ­Iоу, зыфэсымыгъазэу зыкIи къыхэкIырэп. Зыгорэм сIэ, сикъэлэмыпэ ыщэрэм фэдэу загъорэ къысшIошIы. Тхьэм уелъэIун фае, непэ къыбдэмыхъугъэр неущ къыбдэ­хъущт, джыри мафэ къэкIощт, джыри илъэс къэкIощт. Угу бгъэкIоды хъущтэп. Пчэдыжьым сыхьатыр 10-м нэс унэм сыщэлажьэ. ЕтIанэ IофшIапIэм сыкъэ­кIошъ, журналиплIэу къыдэдгъэкIырэм къарыхьащт тхыгъэхэм сяплъы. ЗэкIэ игъэкIотыгъэу сэджы сIорэп, ау нэкIэ сарэчъэ. ЦIыфмэ саIокIэ. Джары сигъашIэ зыфэдэр.

— Илъэс 90-рэ узэхъум зэдэгущыIэгъу зэдэтшIыгъагъ. Ащыгъум хьатхэм афэгъэ­хьыгъэ тхылъыр къыдэбгъэкIыгъэу ыкIи джащ уитхэн щыуухынэу къэпIогъагъ. Ау чIыгу-огу зэнэсым зыгорэ къызщыплъэгъукIэ тхэныр пыбдзэжьынкIи хъунэу къыхэбгъэщыгъагъ. Лагъорэ Накъэрэ афэгъэхьыгъэ тхылъыр ащ ыуж къыдэбгъэкIыгъ, ащи укъыщыуцугъэп. Сыд джы къэплъэгъугъэр?

— АдыгабзэкIэ журналэу «Зэкъошныгъэм» къыщыхауты Чэчаныкъо Чэчан фэгъэхьыгъэр. ШIэхэу урысыбзэкIи къыдэкIыщт. Джыри сыцIыкIузэ зэхэсхыщтыгъэх ащ икъэбархэр. Нарт эпосым хэт, пшысэхэм къахэфэ. Чэчаныкъо Чэчан къэмыхъузэ ятэ кIодыгъагъэ, ежь ины зэхъум ятэ лъыхъунэу ригъажьи, бэ къехъулIагъэр. Нартхэм язэман къыхэсэщышъ, непэрэ дунаим къыхэсэщэ. УпчIэу къыIэтхэрэр гъэшIэгъоных. А романыкIэр тхылъеджэхэм шIэхэу апашъхьэ къислъхьащт, сэгугъэ агу рихьынэу. Джы джащ щысыухыгъ зыфэпIощтым фэдэу сегупшысэ, ау мары сыкъыбдэгущыIэзэ джыри сшъхьэ зыгорэхэр къехьэх, тхылъ птхынэу икъуни ылъэкIыщт.

— Опсэу, гущыIэгъу укъызэрэтфэхъу­гъэмкIэ. Тхьэм селъэIу илъэси 100 ухъу­гъэу джыри мыщ фэдэ зэдэгущыIэгъу зэдэтшIынышъ, романэу уздэлажьэрэм тытегущыIэнэу.

— Ар зэкIэ Тхьэр ары зэлъытыгъэр. Джащ тынатIэ къыритхагъэм тыблэкIыщтэп. Ау етIани цIыфым зэкIэ Тхьэм фимыгъазэу, ежьыми ицIыфыныгъэ чIимынэмэ нахьыби къыгъэшIэнкIи мэхъу. КъэдгъашIэми дэгъу, джыри зэ тызэIукIэн. Загъорэ къысаIо сшIэщтыр сшIэгъахэ фэдэу. Ары шъхьаем мары сыкъэгущыIэ пэтзэ, гухэлъхэр шъхьэм къехьэх, джыри зыгорэм сегупшысэ. СфэлъэкIымэ, ари сшIэн.

— Тхьэм къыбдегъэхъу уигухэлъхэр. Опсэу.

ДэгущыIагъэр ТIэшъу Светлан.