КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм адыгабзэр зэрамышIэрэр, зэрэмыгущыIэхэрэр лъэпкъым игумэкIыгъо шъхьаIэхэм ащыщ.
Къалэм щыпсэухэрэр хэгъэкIи, тикъуаджэхэми адыгабзэкIэ ащыгущыIэрэ сабыйхэр мафэ къэс нахь макIэ мэхъух. Мы гумэкIыгъор къызыщежьэрэр унагъор, тызыщыпсэурэ лъэхъаныр ары. Сабыим иакъыл къэкIонэу зыригъажьэкIэ, мультфильмэхэм рагъэплъынэу, агъэIэсэным пае телефоныр ратэу рагъажьэ. ЫпэкIэ сабыим ытхьакIумэ итыгъэр янэ-ятэхэм, янэжъ-ятэжъхэм ягущыI, телевизорыр мафэм хамыгъанэуи хъущтыгъ. Щагум зэлэгъу кIэлэцIыкIухэр дэтхэу, зэрэгъэгущыIэхэу, зэрэгъэчэфхэу джэгущтыгъэх. Джы тыдэ зыбгъэзагъэми, ини, цIыкIуи гаджетхэр аIыгъых. Ныдэлъфыбзэр мыкIодыжьыным, зыкъегъэIэтыжьыгъэным апае республикэм макIэп щашIэрэр. ЗэшIуахырэ Iофыгъохэм тащигъэгъозагъ АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ испециалист-экспертэу Мамый Мариет.
— Бзэр къэухъумэгъэным епхыгъэ Iофыгъоу республикэм щызэшIуахырэр бэ, ау ыпэрапшIэу нэбгырэ пэпчъ ыбзэ шIу ылъэгъун, зэрэадыгэм рыгушхон фае. Мы аужырэ илъэсхэм федеральнэ гъэсэныгъэ шапхъэм къыдыхэлъытагъэу шIокI имыIэу кIэлэеджакIохэм ныдэлъфыбзэр зэрагъэшIэнэу щыт. Адыгэбзэ закъор арэп ащ хахьэрэр, сыд фэдэ ныдэлъфыбзи, урысыбзэри зэрахэтэу, къыхеубытэ. Адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ, икъэухъумэнкIэ гъэхъэгъэшIухэр тшIыгъэу сэлъытэ, сыда пIомэ, адыгабзэр ныдэлъфыбзэу зэгъэшIэгъэнымкIэ программэу щыIэр зэкIэ 2020-рэ илъэсым федеральнэ реестрэм хагъэхьагъэх. АдыгабзэмкIи, адыгэ литературэмкIи а 1-рэ классым къыщегъэжьагъэу я 11-м нэсэу программэхэр щыIэх. Ахэм ялъытыгъэу тхылъхэм якъыдэгъэкIын Iоф дэтэшIэ, ар псынкIэп, сыда пIомэ, зы классым пае зы тхылъэп бгъэхьазырын фаер, комплекс псау мэхъу: тхылъыр, электроннэ тхылъыр, кIэлэегъаджэм пае методическэ IэпыIэгъур. Литературэр пштэмэ, мыщ джыри хрестоматиер къыхэхъо. УблэпIэ классхэм апае прописьхэр, Iоф зэрашIэрэ тетрадьхэр бгъэпсынхэ фае. Зы тхылъым ычIыпIэкIэ тхылъищ — тфы авторхэм атхынэу къекIы. КIуачIи, уахъти, ахъщи ащ пэIухьэрэр макIэп, — еIо Мамый Мариет.
2021-рэ илъэсым жъоныгъокIэ мазэм АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ сэнэхьатхэм зыщахагъэхъорэ Адыгэ республикэ институтыр игъусэу «Фонд сохранения и изучения родных языков народов Российской Федерации» зыфиIорэ зэнэкъокъум хэлажьэхи, агъэхьазырыгъэ проектитIум текIоныгъэр къыдахыгъ. Проектым ишIуагъэкIэ а 1 — 4-рэ классхэм апае тхылъхэм ятхын пэIуагъэхьанэу сомэ миллиони 4, я 5 — 9-рэ классхэмкIэ миллиони 4 къыратыгъ. Непэрэ мафэм адыгабзэмкIэ тхылъхэр «Федеральный перечень учебников» зыфиIорэм хагъэхьагъэх.
Тхылъхэм ятхын дэлэжьагъэх Адыгэ къэралыгъо университетым, сэнэхьатхэм зыщахагъэхъорэ Адыгэ республикэ институтым, Адыгэ Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым яшIэныгъэлэжьхэр, АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иIофышIэхэр ыкIи кIэлэегъэджэ пэрытхэр. Ахэм ащыщых шIэныгъэлэжьхэу Хьамырзэкъо Нуриет, Унэрэкъо Рай, ХьакIэмызэ Мирэ, Анцокъо Сурэт, Апыщ Фатимэ, Блыпэшъэо Мирэ, КIэсэбэжъ Нэфсэт, Шэуджэн Тэмарэ, Шъхьэлэхъо Дарико, ЖакIэмыкъо Заримэ, Ахъмэт Джульетэ, Шъхьэлэхъо Сусанэ, Мурад ГощлъапIэ, ХъокIо Светэ, тигущыIэгъоу Мамый Мариет, кIэлэегъэджэ IэпэIасэхэу Шумэн Замирэ, Темзэкъо Маринэ, Мэрэтыкъо Тэмарэ.
— Джы пшъэрылъышхоу тиIэр адыгэ литературэмкIэ титхылъхэр федеральнэ спискэм хэдгъэхьанхэр ары, — еIо Мариет. — Джащ фэдэу гъэхъагъэу тиIэхэм ащыщ адыгабзэр зыщызэрагъэшIэщт Пилотнэ еджапIэхэр ыкIи кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр тиIэ зэрэхъугъэхэр. 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэушъхьафыкIыгъэу гурыт еджэпIиплIымэ адыгабзэр ныдэлъфыбзэу ащызэрагъашIэ. Адыгэ республикэ гимназием, Мыекъопэ гурыт еджапIэхэу N 2-м, N 7-м ыкIи гимназиеу N 5-м пилотнэ еджэпIэ статус яIэ хъугъэ.
ЗэрагъэунэфыгъэмкIэ, 2022 — 2023-рэ илъэс еджэгъум республикэм ис кIэлэеджэкIо 29368-мэ адыгабзэ зэрагъашIэ. Ар еджакIохэм япроцент 48,5-рэ мэхъу. Нэбгырэ 18396-мэ адыгабзэр яныдэлъфыбзэу зэрагъашIэ. Адыгабзэр языгъэхьырэ кIэлэегъаджэхэр нэбгырэ 278-рэ мэхъух.
КъэIогъэн фае 2016-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу я 9-рэ класс къэзыухыхэрэм адыгабзэр ушэтынэу къызэрэхахырэр. 2020 — 2021-рэ илъэсым пандемием ыпкъ къикIыкIэ ушэтынхэр атыгъэхэп. 2022-рэ илъэсым адыгабзэр нэбгыри 193-мэ къыхахыгъ, 2019-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, нэбгырэ 20-кIэ ар нахьыб.
Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ иунашъокIэ зэхащэгъэ бзэм икъэухъумэн ыкIи изэгъэшIэн фытегъэпсыхьэгъэ Проектнэ офисым ишIуагъэкIэ еджапIэ пэпчъ миллион зырыз афатIупщыгъ. А мылъкумкIэ компьютерхэр, принтерхэр, ноутбукхэр, проекторхэр, интерактивнэ доскэхэр, плазменнэ телевизорхэр зэрагъэгъотыгъэх, джащ фэдэу бзэм изэгъэшIэнкIэ шIогъэшхо къэзытырэ лингафоннэ кабинетхэр агъэпсыгъэх, кабинетхэм япчъэхэм урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ тхыгъэхэр апалъагъэх.
— КIэлэеджакIохэм бзэр нахь куоу, шъхьафитэу аIулъыныр, рыгущыIэнхэр ары пшъэрылъ шъхьаIэу зыфэдгъэуцужьырэр. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэри Пилотнэ проектым хэдгъэхьагъэх, сыда пIомэ кIэлэцIыкIум бзэр нахьыжьэу Iуплъхьэ къэс нахьышIу. 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу республикэмкIэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ пшIыкIутфымэ адыгабзэр нахь куоу ащызэрагъэшIэнэу дгъэнэфагъэ. Ахэр къалэу Мыекъуапэ, Адыгэкъалэ, Кощхьэблэ, Красногвардейскэ, Теуцожь, Тэхъутэмыкъое ыкIи Шэуджэн районхэм адэтых. Сабыим кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм къызэрэчIахьэу «шъуипчэдыжь шIу» зыфиIорэ гущыIэмкIэ къебгъэжьэнышъ, пчыхьэм нэс адыгабзэкIэ удэгущыIэн фае. Ны-тыхэри мы IофыгъомкIэ къыткъоуцохэу, якIэлэцIыкIухэм унэм адыгабзэкIэ ащыдэгущыIэхэ зыхъукIэ гумэкIыгъор дэгъэзыжьыгъэ хъунэу сэлъытэ, — еIо тигущыIэгъу.
Адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ я Мафэ ехъулIэу АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иунашъокIэ гъэсэныгъэм иучреждениехэм зэкIэми Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр ащызэхащэх. Гъэтхэпэ мазэм сочинениехэм, усэхэм ятхынкIэ зэнэкъокъухэр, дебат зэнэкъокъухэр (гущыIэ зэпеокIэ тызаджэрэр), нэмыкIхэри зэхащэх. КIэлэеджакIохэм интернетыр бэрэ зэрагъэфедэрэр къыдалъытэзэ адыгабзэмкIэ зэнэкъокъухэр социальнэ хъытыухэм ащызэхащэх.
— ЯкIалэхэм абзэ зэрагъэшIэн зэрэфаер ны-тыхэм агурыдгъэIон фае. Адыгабзэм изэгъэшIэн республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат, Адыгеим иминистрэхэм я Кабинет и Тхьаматэу КIэрэщэ Анзаур, АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ мэхьанэшхо раты. Ар анахь пшъэрылъышхоу тиIэхэм ащыщ, сыда пIомэ, лъэпкъым ылъапсэр ыбз. Амалэу щыIэмкIэ ащ тыдэлажьэ, — къыIуагъ кIэухым Мамый Мариет.
ДЕЛЭКЪО Анет.