ТизыкIыныгъэ аукъощтэп

Шъыгъо-шIэжь Мафэр тилъэпкъэгъоу дунаим щыпсэухэрэм агу къинагъэу, тилыуз. Аущтэу щытми, блэкIыгъэр зыщытымыгъэгъупшэу непэ тиIэр дгъашIозэ ыпэкIэ тылъыкIотэныр адыгэм неущырэ мафэ къыфэзышIыщт шапхъ. Ащ фэгъэхьыгъэ гупшысэхэмкIэ къыддэгощагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм иIофышIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Пэнэшъу Аскэр.

— Аскэр, Кавказ заор заухыгъэр илъэси 159-рэ мэхъу. ЛIэшIэгъурэ ныкъорэм къехъугъэ уахътэм сыдэущтэу ар тишIэжь къыхэнагъа?

— Общественнэ-хэбзэ гъэ­псыкIэу илъэсыбэрэ тищыIакIэ хэтыгъэхэр зэблэхъугъэ зэхъум, лъэпкъ зэфэшъхьафхэу Союз къэралыгъом щыпсэущтыгъэхэм афэдэу, адыгэхэми тарихъ шIэжьым мэхьэнэшхо ратэу аублэгъагъ.

Ар нахьыбэрэмкIэ зэпхыгъа­гъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум Урысые пачъыхьэгъум адыгэхэм къаришIылIэгъэгъэ зэошхом къыпкъырыкIыгъэ тхьамыкIагъо­хэр арых. Ахэр зыфэдэхэр зэкIэми дэгъоу ашIэ: къэралыгъо пчъагъэхэм лъэпкъыр гощыгъэу ащэпсэу, хэкум къэ­кIожьыгъэри бэп.

Шъыпкъэ, макIэп ащ къыщегъэжьагъэу блэкIыгъэр, уахътэм зэкIэри ыштэжьэу аIо, лъэп­къым игукъауи, игукъэкIыжьи нахь шъабэ хъун фэягъ. Ащ лъапсэу иIэр ары зигугъу къэсшIымэ сшIоигъор.

Тарихъми дэгъоу къегъэлъа­гъо адыгэми яшэн-хабзэ хэлъэп гухьэ-гужъи, ушъыгъо зэпытынри. Ау лъэпкъым ишIэжь узырэ чIыпIэу къыхэнагъ Кавказ заор. Тарихъым инэкIубгъохэм тыгу къагъэкIыжьы: адыгэхэм яхэгъэ­гуи, яшъхьафитыныгъи псэемыблэжьэу къаухъумэн фаеу бэрэ къыхэкIыгъ.

— Адэ непэрэ лъэхъаным гумэкIыгъоу тыз­хэтхэм ялъытыгъэу тарихъ хъугъэ-шIагъэхэм сыд акъылэу ахэтхын фаер?

— Сыд фэдэрэ зэмани къэралыгъохэм, цыф лъэпкъхэм язэфыщытыкIэхэм ренэу зэхъо­кIыныгъэхэр афэхъу, ар тари­хъым къеушыхьаты. Шъхьаджи игумэкIыгъо Iахь ещэчы. Украинэм джыдэдэм щыхъурэр яIэубытыпIэу, ащ зифедэ хэлъ кIуачIэхэм Кавказым ис цIыф лъэпкъхэм ятарихъ къафаIэтызэ зыпкъитыныгъэр зэщагъэ­къон агу хэлъ, лъэпкъхэр зэпагъэуцун ямурад. Ау Украинэм щыхъу­рэмрэ я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIагъэмрэ зэбгъэпшэнэу щы­тэп. Ахэр къызхэкIыгъэхэри, зэрэкIуагъэхэри зэфэшъхьафы. Непэрэ мафэм Украинэм тетыгъо щызыIыгъхэм политикэу зэрахьэрэм елъытыгъэу Донбасс, республикэхэу къахэ­кIыжьыгъэхэр Украинэм хагъэ­хьажьынхэшъ, псэукIэу афашIыщтым дебгъэштэнэу щытэп. Къэралыгъом ущыпсэоу ухэты зыхъукIэ, ащ иполитикэ дебгъэ­штэн, къыбгурыIон фае. Ти­дзэкIолI кIалэу кIуагъэхэу зыпсэ хэзылъхьэхэрэми япшъэрылъэу къатефэрэр агъэцакIэ. Ахэм яхьатыр нэмыIэми, мамыр щыIакIэм хэзыгъэ мыхъугъэхэм зэдырагъэштэн фае. Тятэжъхэр зыфэбанэщтыгъэхэ шъхьафитныгъэр шъхьафыгъэ — адыгэу къэнэнхэу, ячIыгу исынхэу фэ­ягъэх. ГущыIэм пае, убыхмэ пащэу яIэгъэ Джырандыкъо Бэрзэдж пачъыхьэм зыфигъази пчъагъэрэ риIуагъэу тарихъ тхыгъэхэм къахэнэжьыгъ: «Ти­чIыгу шъукъихь, шъукъакIу, къа­лэхэри жъугъэпсы, тызэ­дэ­псэущт, ау убыххэу исхэр ишъу­мыгъэкIых. Тызэхэсэу тызэдэ­жъугъэпсэу». Ары шъхьае, па­чъыхьэр зыфэягъэр чIыгур ары, хы ШIуцIэм пэIулъ гъунапкъэр ищыкIэгъагъ. Ау ар блэкIыгъэ Iоф, джырэ уахътэм псэухэрэм афэплъэгъунэу щытэп. Ушъыгъо зыпыти хъущтэп, гухьэ-гужъи зыдэпIыгъынэу щытэп. Ар къыт­фэзыIэтыхэрэм япшъэрылъ гъэнэфагъэ – зыпкъитыныгъэр, зэгурыIоныгъэр зэщагъэкъоныр ары, хэшIыкI фызимыIэхэр джащ фэдэу агъэплъэхъух. ШIэжьыр дгъэлъапIэу, непэрэ мафэр нахь зэрэдгъэпытэщтым, лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм зэрахэдгъэхъощтым тапылъын фае. БлэкIыгъэ тарихъ зэпэуцуныгъэхэр къыз­фэзгъэфедэхэрэм, ар яIэубытыпIэу лъэпкъхэр зэпэзгъэуцужьыхэрэм адебгъаштэ хъущтэп.

— Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэ дивизионым хэтхэу тидзэ­кIолIхэм къэралыгъом ыпашъхьэкIэ япшъэ­дэкIыжь агъэцакIэ. Ахэр непэрэ лъэхъаным илIыхъужъых. Адыгэм ипсэемыблэжьныгъэ, илIыхъужъныгъэ тарихъым къыхэнагъ.

— Ары, непэ зипшъэрылъ зыгъэцакIэхэрэм, къэралыгъор къэзгъэгъунэхэрэм шъхьащэ афэпшIынэу щыт. Адыгэ лIы­гъэм ылъапсэ боу куу, тятэжъ пIашъэ­хэм къащежьэ. Дэгъу дэдэу сыгу къэкIыжьы шъыгъо-шIэжь Ма­фэми къежьапIэу фэхъугъэр. Мыжъосынэу агъэуцугъагъэм мыщ фэдэ гущыIэхэр тетхэгъагъэх: «Я XIX-рэ лIэшIэгъум Черкес хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къаухъумэзэ зыпсэ зытыгъэ лIыхъужьхэм апай». Ахэм ацIэхэр адыгэ IорIуатэм егъэ­шIэрэ саугъэтэу къыхэнагъэх: Щырыхъукъо Тыгъужъ, Хъорэ­лIы­къо Хьамырз, Бракъые ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэр, Нэпсэу Хьэжъуагьу, Хьатыгъу Щэбан, Даур Хьэпакъ, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Анцокъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэр­зэдж Хьадж Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъо, ШыупакIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэу­джэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исма­хьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжъыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил ыкIи нэмыкIхэр.

Мы зыцIэ къетIуагъэхэр лIыхъужь пэрытхэр ары. Ахэм анэмыкIэу тарихъым къыхэмынагъэу тхьапша заом ыхьыгъэр? Шъыгъо-шIэжь Мафэр ахэм афэгъэшъошагъ.

Лъэпкъыр зыгъэдахэрэр нэмыкI лъэпкъхэм зэрафыщытыр ары. Лъэпкъ дэй хъурэп, зекIокIэ пхэнджхэр, мытэрэзхэр, мамыр щыIакIэр зыукъохэрэр щыIэх. Тарихъыр зыкIаугъоирэр, зыкIагъэлъапIэрэр, зыкIызэрагъа­шIэрэр тапэкIэ хэукъоныгъэхэр цIыфхэм амышIынэу ары. Тэ, адыгэхэм, къытэрыкIуагъэм, титарихъ тагъэцIыкIунэу, тытхьа­мыкIэу тызэрагъэплъыжьынэу щытэп. Нахь зэрэзытыужьыжьыщтым, зэрэтхэхъощтым тягупшысэн фае. Къэралыгъом непэ амалышхохэр къытетых. Тилъэпкъэгъоу IэкIыбым щыпсэухэрэм яхэку къагъэзэжьынэу фитыныгъэ щыIэ хъугъэ, тизэпхыныгъэхэм ахэхъо. Мы къэралыгъом тыкъыщыхъугъ, тыригъэджагъ, типIугъ, тыщыщ. Ты­зэ­къотэу неущырэ мафэм тыхэхьан фае.

ДэгущыIагъэр Тэу Замир.