Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хъоткъо Самир имонографиеу «Адыги» зыфиIоу 2021-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм имэхьанэ анахьэу къэзыIэтырэр адыгэхэм тарихъ гъогоу къакIугъэм, ижъ-ижъыжькIэ къыщегъэжьагъэу ахэм щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэмрэ ятарихъ-культурэ кIэнрэ зыщызэхэфыгъэ тхылъхэу къыдэкIыгъэхэм къащаIэтырэ Iофыгъохэр, еплъыкIэхэр зэрэщызэфихьысыжьыгъэхэм имызакъоу, узылъызыщэрэ гупшысэ куухэри зэрэщыпхырищыгъэхэр ары.
Лъэшэу тпэIудзыгъэ лъэхъэнэ чыжьэхэм зыщалъэIэсыгъэ, лъэныкъо пстэури къызыщызэдыригъэубытыгъэ IофшIагъэм дунэе системэм къырыкIуагъэм хэгъэщагъэу лъэпкъым итарихъ апэу щызэхэфыгъэ хъугъэ. Ижъ-ижъыжькIэ Кавказым тарихъ гъогоу къыкIугъэр КъокIыпIэ Благъэмрэ Анатолиемрэ яцивилизацие Хъоткъо Самир зэрэрипхыгъэр тэрэзэу сэлъытэ. Ижъ дэдэкIэ Европэм имэкъумэщ изытетыгъэр анатолийскэ лъэпкъхэр зыдэщыIэгъэ чIыпIэхэм ялъытыгъагъ. Тиэрэ ыпэкIэ ямини V-рэ илъэсхэм Анатолиемрэ Кавказымрэ арысхэр зэлъыIэсхэу зэрэхъугъагъэм тыщыгъуаз. Темыр Кавказымрэ Балканымрэ дунэе системэм игупчэ пэIудзыгъагъэх. Арэу зэрэщытзи, а темыр чIыпIэ Iудзыгъэр ары джэрзым пкъыгъохэр зэрэхашIыкIырэ шIыкIэр дунаим езыгъэшIагъэр. ГъучIым узэрэдэлэжьэщтымкIэ нахьыбэу къулаиныгъэ зиIагъэхэр карпато-балканскэ провинциекIэ зэджагъэхэмрэ мыекъопэ археологическэ культурэмрэ ары. «Мыекъопэ» лъэпкъхэр анатолийцэхэм къатекIыгъэ балкан лъэпкъхэр гъучIхэм узэрадэзекIощтымкIи, чIыгум илэжьынкIи КъокIыпIэ Европэм исхэмкIэ щысэтехыпIэу щытыгъэх. Сэ сишIошIкIэ, Хъоткъо Самир генетическэ, археологическэ, лингвистическэ IофшIагъэхэр дэгъоу зэфихьысыжьыгъэх ыкIи къызэхифыгъэх.
КъохьэпIэ Кавказым исхэр адыгэхэр, убыххэр, абхъазхэр къызытекIыгъэ лъэпкъхэмкIэ гощыгъэ зыхъугъэхэр гъучI лIэшIэгъум зыщытехьэщтыгъэхэ лъэхъаныр ары. А. С. Касьян илингвистическэ IофшIагъэ зэрэщыхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, тиэрэ ыпэкIэ я VII-рэ лIэшIэгъур ары арэущтэу зыхъугъагъэр.
МыотIхэр къызытекIыгъэм изэхэфынкIэ Хъоткъо Самир амал дэгъу къыгъотыгъэу, чыжьэу зэкIэкIожьзэ, дунэе системэм рипхызэ, ар къызэхифыгъэу сэлъытэ. ЦIыфышъхьэмкIи, дзэмкIи, политикэмкIи ахэм хэхъоныгъэу ашIыгъэр нахьыбэмкIэ зэпхыгъагъэр эллинхэм яцивилизацие ифэмэ-бжьымэшхо къызэратырихьагъэр ары. Пантикапейрэ Боспор пщыгъомрэ загъэпсыхэм мыотIхэм лэжьыгъэр нахьыбэу къахьыжь хъугъагъэ, Пшызэрэ Тенэрэ азыфагу илъ шъолъырым итIысхьэхэ зэрашIоигъуагъэми ар фэIорышIагъ. 1266 — 1475-рэ илъэсхэми адыгэхэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къызэрахьыжьыщтыгъэр ыкIи IэкIыб къэралыгъохэм зэраIэкIагъахьэщтыгъэр литературэ зэфэшъхьафхэм нафэ къытфашIы. Темыр Италиер зигупчэ дунэе системэм зэрэхэхьагъэхэм адыгэ мэкъумэщышIэхэм яшъхьафитыныгъэ лъэшэу къыкIыригъэчыщтыгъ.
Зэфэхьысыжьхэр сшIызэ, адыгэхэм ятарихърэ дунэе экономикэ системэм игупчэ итыгъэ хэгъэгухэм фыщытыкIэу ахэм къафыряIагъэмрэ Хъоткъо Самир итхылъ пытэу зэрэщызэпхыгъэхэр къыхэзгъэщынэу сыфай. Тхылъым шIуагъэу пылъым изы Iахь ныIэп сэ непэ сызылъыIэсыгъэр. Тистудентхэри, кIэлэегъаджэхэри, Кавказым итарихъ изэгъэшIэн пылъхэри ашIогъэшIэгъонэу ащ зэреджэщтхэм щэч хэлъэп.
ПэкIэшхо Нурбый.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор.