Хэтрэ цIыф лъэпкъи жьым, псым фэдэу анахь ищыкIагъэр мамырныгъэр, шъхьафитныгъэр ары.
Ау сыдэу пшIына, хэти емыжэгъахэу къиныр, хьазабыр, заор, гъаблэр къэкIохэ хабзэ. Хэгъэгу зэошхоу 1941 — 1945-рэ илъэсхэм нэмыц-техакIохэм тикъэралыгъо къырашIылIэгъагъэр анахь гуимыкIыжь тарихъ хъугъэ-шIагъэхэм ащыщ. Лъыпсыр ащ псыхъоу щычъагъ.
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, Родинэр ыкъо-ыпхъухэм къяджагъ ыкIи тикъэралыгъо ис цIыф лъэпкъхэр зэфэдэу зэкъоуцохи, фашизмэм пэуцужьыгъэх. Джащыгъум Адыгэ хэкум икIыхи нэбгырэ мин 80 зэуапIэм Iухьагъ, лъэпкъ цIыкIумкIэ ар багъэ, ахэр тыдэ зыщэIэхи, лIыгъэ зэрахьэу зэуагъэх; хэкIодагъэр бэдэд, зырызхэм янасып къыхьыгъ хэкум къагъэзэжьыныр. Непэ зыцIэ къесIощтхэр адыгэ тхакIохэу, заом хэлэжьагъэхэу ыкIи псаоу къыхэкIыжьыхи, щыIакIэм зиIахь ин хэзылъхьагъэхэу Кэстэнэ Дмитрий, Пэрэныкъо Мурат, Шъхьаплъэкъо Хьис. Мы нэбгырищыри жъоныгъокIэ мазэм (илъэс зэфэшъхьафхэм) къэхъугъэх, ау яхэгъэгу шIулъэгъукIэ, шъыпкъагъэу щыIэныгъэм фыряIагъэмкIэ, лъэпкъымкIэ зэрэхьалэлыгъэхэмкIэ зэфэдагъэх, «ущыIэным» имэхьанэ зэхашIапэу, къагурыIоу ягъашIэ къахьыгъ.
Кэстэнэ Дмитрий
(1912 — 1985)
ЖъоныгъуакIэм и 9-м, 1912-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Бжъэдыгъухьаблэ къыщыхъугъ.
1934-рэ илъэсым Краснодар дэт къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ. Адыгеим иеджапIэхэм — Джамбэчые, Афыпсыпэ, Тэхъутэмыкъуае адэтыгъэхэм — директорэу Iоф ащишIагъ.
1937-рэ илъэсым тхакIохэм я Союз и Адыгэ хэку отделение исекретарэу хадзыгъ, Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым литературэмкIэ исектор ипэщагъ. Теуцожь Цыгъо къыIохэрэр ытхыхэзэ Iоф дишIагъ.
1942 — 1946-рэ илъэсхэм Кэстанэм дзэм къулыкъу щихьыгъ, заом хэтыгъ, фронтовой гъэзетым икорреспондентыгъ.Жъогъо Плъыжьым иорден, медалэу «За боевые заслуги» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх.
Зэо ужым Кэстанэр альманахэу «Зэкъошныгъэм» редактор шъхьаIэу иIагъ, Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредактор шъхьаIэу, нэужым идиректорэу щытыгъ, общественнэ IофышIэшхуагъ — народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку ыкIи Краснодар край Советхэм ядепутатэу пчъагъэрэ хадзыгъ. Къэралыгъо шIухьафтынхэу ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорден, «щытхъум и Тамыгъ» зыфаIорэ орденыр, медальхэр къыратыгъэх.
Ытхыхэрэр 1932-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэх «IошъхьитIу», «ЦIыфым ишIушIагъ», «Псыхъохэр зэхэлъадэх», «ПсыгуIан», «Шэуджэн Мос» (тхылъитIу), мыхэм анэмыкIхэри.
УрысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъэхэр: «Две высоты», «Народный певец», «Человек делает добро», «Слияние рек», «Белая кувшинка».
ЗэдзэкIын IофшIэгъэшхуи иI. С. Бабаевскэм ироманэу «Кавалер Золотой звезды» зыфиIорэр (Пэрэныкъо Мурат игъусэу), нэмыкIхэри зэридзэкIыгъэх.
Кэстэнэ Дмитрий СССР-м итхакIохэм я Союз 1941-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.
Пэрэныкъо Мурат
(1912 — 1970)
ЖъоныгъуакIэм и 5-м, 1912-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу ПчыхьалIыкъуае къыщыхъугъ.
1925 — 1929-рэ илъэсхэм еджэпIэ-интернатым, етIанэ Краснодарскэ кIэлэегъэджэ институтым илъэси 3 ащеджагъ, ау сымаджэ хъуи, институтым къычIэкIыжьыгъагъ. 1958-рэ илъэсым Москва дэт Литературнэ институтэу М. Горькэм ыцIэ зыхьырэм хэт Апшъэрэ литературнэ курсхэр къыухыгъ.
М. Пэрэныкъор Хэгъэгу зэошхом хэтыгъ, Жъогъо Плъыжьым иорден, Хэгъэгу зэошхом иорденэу я II-рэ шъуашэ зиIэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх.
1946-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым инаучнэ IофышIагъ, 1949 — 1950-рэ илъэсхэм Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторыгъ, ащ ыуж Адыгэ хэку исполкомым радиомкIэ ыкIи телевидениемкIэ и Комитет итхьаматэ игодзагъ.
Ытхыхэрэр 1929-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх.
М. Пэрэныкъор адыгабзэкIэ къыдэкIыгъэ поэтическэ сборникэу «НэкIмаз», «Сакъ», «Стиххэмрэ поэмэхэмрэ», «НасыпышIомэ яорэд», «ЛIыхъужъ цIыкIу» зыфиIохэрэм, нэмыкIхэми яавтор.
УрысыбзэкIэ къыдэкIыгъэх: «Земля моих отцов», «Песнь счастливых», кIэлэцIыкIухэм апае: «Бей, дубинка!» («Рыу, сибэщ!»), «Мамин лес», «Мои подарки».
Еутых Аскэр игъусэу Пэрэныкъом Н. А. Некрасовым ипоэмэу «Кому на Руси жить хорошо?», А. С. Пушкиным иповестэу «Капитанская дочка», нэмыкIхэри адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.
Пэрэныкъо Мурат СССР-м итхакIохэм я Союз 1934-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.
Шъхьаплъэкъо Хьис
(1918 — 1982)
Теуцожь районымкIэ къуаджэу ПчыхьалIыкъуае жъоныгъуакIэм и 9-м, 1918-рэ илъэсым къыщыхъугъ.
1941-рэ илъэсым театральнэ искусствэмкIэ Къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэр къыухыгъ. Хэкум къыгъэзэжьи, театрэм Iоф щишIэнэу ыублэгъэ къодыеу Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, ежь ишIоигъоныгъэкIэ заом кIуагъэ. 1943-рэ илъэсым Харьков дэт танковэ училищыр къыухыгъ. 1942 — 1945-рэ илъэсхэм заор аухыфэ, зэуапIэм Iутыгъ. Кавказым щиубли, Берлин нэсыгъ. Танковэ отделением, взводым, ротэм якомандирыгъ. ЗэуапIэм лIыхъужъныгъэу щызэрихьагъэм пае Зэо Быракъ Плъыжьым иорденэу 3, медали 7 къыфагъэшъошагъэх.
Зэо ужым Хьисэ Адыгэ къэралыгъо къэшъокIо ансамблэм ипащэу илъэситIо Iоф ышIагъ. 1950-рэ илъэсым къыщыублагъэу, опсауфэ, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие корреспондентэу, литературнэ IофышIэу, отделым ипащэу щылэжьагъ.
Ытхыхэрэр 1957-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Идраматургическэ произведениехэр театрэм щагъэуцущтыгъэх, ау джыри ахэр тхылъэу щыIагъэхэп, хэку гъэзетым, журналэу «Зэкъошныгъэм» къарыхьэщтыгъэх. Тхылъхэри шъхьафэу къыдигъэкIыгъэх: «Пьесэхэр», драмэхэу «Даут», «ЧIыгум иорэд», «Шэуджэн Мос», «Ным ыцIэкIэ», «Зигъонэмысым икъашъу», «Шарлотта-Айщэт», «Тыркъохэр», нэмыкIхэри. «Заом имафэхэр» зыфиIорэ романыр Хьисэ псаузэ ыгъэхьазырыгъагъ, ау ар апэрэу къызыдэкIыгъэр 1983-рэ илъэсыр ары. Нэужым, тхакIор къызыхъугъэр илъэс 75-рэ зыщыхъурэм ехъулIэу, 1993-рэ илъэсым ятIонэрэу къытырадзэжьыгъ.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ ипьесэхэу «Даут», «ЧIыгум иорэд», «Зигъонэмысым икъашъу», нэмыкIхэри Адыгэ драмтеатрэм щагъэуцугъэх.
Хьисэ лъэпкъ орэдышъохэм арылъэу орэд заулэ ыусыгъ, ахэм ащыщхэр пьесэхэм ахигъэуцуагъ. Урыс усакIохэм арылъ орэдхэм ащыщхэри адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ УФ-м итхакIохэм я Союз 1970-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.
Джащ тетэу, зэфэгъэ-шъыпкъагъэ Iофым фыряIэу, Хэгъэгум фашIэрэмкIэ зэмыблэжьхэу щыIагъэх тиадыгэ тхэкIо нэбгырищэу жъоныгъуакIэм къэхъугъэхэр, ТекIоныгъэр къагъэблэгъагъ, къыдахыгъ, адыгэ гущыIэр аухъумагъ.
Мамырыкъо Нуриет.