ЩыIэныгъэр икIасэу къырэкIо
Шъхьаплъэкъо Къэсэй къуаджэу ПчыхьалIыкъуае жъоныгъуакIэм и 10-м, 1938-рэ илъэсым къыщыхъугъ, унэгъо зэгурыIо ежьыр ыкIи ышыпхъуиплI щапIугъэх.
Хэгъэгу зэошхом ятэ щыфэхыгъ, исабыигъо-кIэлэцIыкIугъо зэо илъэсхэм ыкIи зэоуж зэтегъэпсыхьажьыгъо уахътэм атефагъ. Заор заухыгъэм илъэс 30 тешIэжьыгъэу Къэсэйрэ ышыпхъурэ къош къэхалъэу Украинэм ит псэупIэу Буряки дэтым ятэ икъэ къыщагъотыгъ ыкIи ащ щыIагъэх.
1957-рэ илъэсым Лъэпкъ театрэм ия II-рэ студие къэзыухыгъэхэм ар ащыщ. Драматургэу, ГИТИС-р 1941-рэ илъэсым къэзыухыгъэу, фронтовикэу, иIахьыл дэдэу Шъхьаплъэкъо Хьис ары Къэсэй къэлэшхом дэт еджэпIэшхом чIэхьаным тезыгъэгушIухьагъэр. А уахътэм Къэсэй филологиемкIэ факультетым ипчыхьэ еджапIэ щеджэщтыгъ ыкIи хэку гъэзетым Iоф щишIэщтыгъ. Ежь фэдэ кIэлэ-пшъашъэхэу актер хъумэ зышIоигъохэм ахэтэу Шъхьаплъэкъо Къэсэй театроведческэ факультетыр къыухыгъ.
Сэнэхьатэу кIалэм къыхихыщтымкIэ къыдеIэгъэ Хьисэ хэукъуагъэп. Къэсэй ГИТИС-м дэгъоу щеджагъ, театрэхэм ачIахьэщтыгъ, ащыIэщтыгъ, ымышIэрэр зэригъашIэщтыгъ, аузэ сэнэхьатым зыфигъасэщтыгъ, Москва а уахътэм культурнэ жьэу дэтыгъэр («оттепелым» иуахътэ) зыIуищагъ.
Мыекъуапэ къызегъэзэжьым, Къэсэй театрэм бэрэ Iоф щишIагъэп. Ар лъэпкъ журналистикэм, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» ыкIи партием иобком инструкторэу ащылэжьагъ. Партийнэ органхэм ныбжьыкIэ кадрэхэр зыщящыкIэгъэгъэ охътагъ.
1970-рэ илъэсым ыкIэм Шъхьаплъэкъо Къэсэй Адыгэ хэку драмтеатрэм идиректорэу агъэнафэ. А лъэхъаным театрэр тIоу гощыгъагъэ: адыгэ ыкIи урыс труппэхэр. Мы уахътэр театрэхэм Iофышхо зыщалэжьыгъэу хъугъэ. Шъхьаплъэкъо Къэсэй театрэм иIэшъхьэтетэу зыщыщытыгъэ илъэсым Урысыем идраматическэ театрэ 600-м щыщэу анахь дэгъуи 10-м титеатрэ ахалъытэгъагъ. План инхэр яIагъэх, илъэсым къыкIоцI спектаклэ 700 фэдиз къатыщтыгъ.
Театрэм ыуж Къ. Шъхьаплъэкъор къыдэгъэкIэкIо-полиграф объединениеу «Адыгея» зыфиIорэм игенеральнэ директор игодзагъ, хэутынымкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ республикэ гъэIорышIапIэм ипащэ игодзагъ, АР-м хэутынымкIэ ыкIи информациемкIэ и Комитет итхьаматэ игодзагъ, АР-м лъэпкъ зэпхыныгъэмкIэ, хэутынымкIэ ыкIи IэкIыб зэпхыныгъэхэмкIэ и Министерствэ иотдел пэщэныгъэ дызэрихьагъ, УФ-м и Къэралыгъо комитет АР-мкIэ ишъолъыр гъэIорышIапIэ ипэщагъ.
Къэсэй тыдэ зыщэIи исэнэхьат шъхьаIэ щыгъупшэу къыхэкIыгъэп, сыдигъуи Адыгэ театрэм ыкIи драматургием афэгъэхьыгъэ статьяхэр ытхыщтыгъэх, гъэзетхэм къащыхиутыщтыгъэх. Адыгэ театрэм Iофэу ышIэрэм ыкIи Налщык, Краснодар, Ростов, Махачкала, нэмыкIхэм ятеатрэхэу Адыгеим къакIохэрэм ахэр афэгъэхьыгъагъэх.
Шъхьаплъэкъо Къэсэй анахь шIушIэгъэ инэу фэплъэгъун фаер чIыпIэ печатым Адыгэ театрэм иIофшIагъэ щаригъэшIэн, спектаклэхэм уасэ аритызэ, театрэ культурэр зыфэдэр, ащ шIуагъэу хэлъыр афыриIотыкIын зэрилъэкIыгъэр ары. Анахьэу къыхэгъэщыгъэн фаер а зэкIэ адыгабзэкIэ зэрэтхыгъагъэр, театрэ культурэм фэдэкъабзэу бзэр ащкIэ зэриухъумагъэр ары.
1960 — 1980-рэ илъэсхэм Къэсэй къыхиутыгъэ тхыгъэ зэфэшъхьафыбэм Адыгеим икультурэ икъутэмэшхо къаубытыщтыгъ. Мы хэутыгъэхэмкIэ культурэ IофышIэшхохэм яIофшIагъэ зэкIэ къызэтебгъэуцожьын плъэкIыщт. А уахътэм непэ фэдэу электроннэ шIыкIэ-амалхэр щыIагъэхэп, ащ емылъытыгъэу, а лъэхъаным исценическэ искусствэ зыфэдагъэр ащ упкIэпкIыгъэу, спектаклэу къашIыгъэхэр иIэубытыпIэу къыриIотыкIыгъ. Джащ фэдэх, гущыIэм пае, рецензиехэу А. Еутыхым итхыгъэ те-хыгъэ спектаклэу «Маленькая женщина», Р. Тагор ироманыкIэу «Крушение», Хь. Шъхьаплъэкъом ипьесэу «Даут» зыфиIохэрэм гъэпсыкIэ-шIыкIэу, декорациеу яIагъэр, актерхэм ящыгъын-шъуашэхэр, рольхэр гъэшIэгъон дэдэу къызэрашIыгъэхэр къызщиIотагъэхэр.
АдыгабзэкIэ тхыгъэ хэутыгъэхэм Къэсэй екIоу терминологиер зэращигъэфедагъэри ушэтакIохэмкIэ материал дэгъу Адыгэ театрэм иIофшIэкIагъэр, хэти гуетыныгъэу сценэм фыриIагъэр бгъэунэфынымкIэ.
Шъхьаплъэкъом Iоф ешIэфэкIэ театрэм ехьылIагъэу тхыгъи 150-м ехъу къыдигъэкIыгъ. Ахэм янахьыбэр адыгабз зэрэтхыгъэр. Мыхэм ащыщхэр театрэ журналхэу «Страстной бульвар» (М.) ыкIи «Южный театральный вестник» (Ростов-на-Дону), театрэм ехьылIэгъэ тхылъэу «Годы. Спектакли. Судьбы» (Майкоп), журналхэу «Зэкъошныгъэм» ыкIи «Литературная Адыгея» зыфиIохэрэм ыкIи республикэ, район гъэзетхэм къарыхьагъэх.
Къэсэй театрэр ягъэшIэгъэнымкIэ радиом ыкIи Адыгэ телевидением агъэхьазырырэ къэтынхэми бэрэ ахэлажьэу къыхэкIыгъ. Театроведэу Шъхьаплъэкъор театрэм иIофыгъохэмкIэ ыкIи лъэпкъ драматургиемкIэ зэхэгущыIэгъухэм, конференциехэм, Iэнэ хъураехэм кIэщакIо афэхъоу ыкIи Адыгеим иеджапIэхэм ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм арагъэблагъэу къыхэкIыгъ.
Илъэс зыкIэлъыкIохэм Къэсэй театрэ фестивальхэм, творческэ зэнэкъокъухэм яосэшI куп хэтыгъ. Шъолъыр фестивалэу адыгэ-абхъаз театрэхэмкIэ «Наш кавказский меловой круг» зыфиIорэм московскэ критикхэм ахэтэу, театрэхэу мы Iофтхьабзэм хэлэжьагъэхэм уасэ щафашIыгъ. КъэIогъэн фаер мыхэм IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэ артистхэри зэрахэтыгъэхэр ары. Джащ фэдагъэх кIэлэцIыкIу театрэхэмкIэ шъолъыр фестивалэу «Зазеркалье» ыкIи мыхэм анэмыкIхэри.
Къ.А. Шъхьаплъэкъом культурэм ыкIи искусствэм афэгъэхьыгъэ IофхэмкIэ ушэтакIоу зыкъигъэлъэгъуагъ ыкIи наукэмкIэ, литературэмкIэ, искусствэмкIэ Къэралыгъо премиехэр афэгъэшъошэгъэнхэмкIэ комиссиеу АР-м и ЛIышъхьэ дэжь щызэхащагъэм хагъахьэу хъугъэ. АР-м культурэмкIэ и Министерствэ и Общественнэ совет итхьаматэу аужырэ илъэсхэм къыхэкIыгъ.
Шъхьаплъэкъо Къэсэй Алкъэс ыкъом медалэу «За доблестный труд», икъэралыгъо щытхъу тхылъхэр, рэзэныгъэ тхыпъхэр къыратыгъэх, медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь» къыфагъэшъошагъ, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт.
Сэ сшъхьэкIэ сэнэхьатыр къыхэсхынымкIэ ыкIи зэзгъэгъотынымкIэ Къэсэй ирекомендациеу къыситыгъэм ишIуагъэ къысэкIыгъ, Ленинград театрэ институтым итеатроведческэ факультет сычIэхьагъ ыкIи къэсыухыгъ. Зы лIэужым игъогу ащ къыкIэлъыкIорэ лIэужым лъегъэкIуатэ, ар хабзэу щыIэныгъэм хэлъ. Джащ фэд непэ зимэфэкI ин хэзыгъэунэфы-
кIырэ IофшIэкIошхоу, театрэр зикIасэу Шъхьаплъэкъо Къэсэй. ЛIы гъэсагъэм шъхьэкIафи лъытэныгъи ыгъотыгъ, иунагъуи щэгупсэфы, татэр икъорэлъф-пхъорэлъфхэм лъэшэу якIас, шIу алъэгъу. Ыпхъоу Марзет педагогие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, МКъТУ-м научнэ IофшIэнымкIэ игъэIорышIапIэ ипащ.
Шъхьаплъэкъо Къэсэй Алкъэс ыкъор шIэныгъэ ыкIи IэпэIэсэныгъэ ин зыIэкIэлъ цIыф, непи зэрэфэлъэкIэу республикэм ищыIэныгъэ (анахьэу культурэмкIэ гъэзагъэу) хэлажьэ, театровед IофшIэнышхор ежь иадыгабзэкIэ ылэжьыгъ.
Непэ Къэсэй ыныбжьыкIи, шIагъэу иIэмкIи тефэ шъыпкъэу гъэпсэфыгъом нэсыгъ, щыс. ИмэфэкI мафэкIэ тыгу къыддеIэу тыфэгушIо! Псауныгъэрэ тхъагъорэ щымыкIэнэу фэтэIо.
Шъхьэлэхъо Светлан.
Театровед. АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху.