«Адыгэ макъэр» илъэси 100 зэрэхъугъэм епхыгъэу общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэр» иIэпыIэгъоу хьакIэщхэм язэхэщэнэу редакциер кIэщакIо зыфэхъугъэм изичэзыу зэхахьэ щыIагъ.
Дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Шэуджэн Асхьад 2022-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ томитIу хъурэ тхылъэу «Адыгэхэр» зыфиIорэм ар фэгъэхьыгъагъ, Адыгэ Хасэр зычIэт унэм зэIукIэр щыкIуагъ.
Шэуджэн Асхьад игъусагъэх социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хьагъур Айтэч, Адыгеим пынджлэжьынымкIэ ишIэныгъэ-техническэ гупчэ ипащэу, мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хъурмэ Хьазрэт. ХьакIэщ зэIукIэм хэлэжьагъэх Асхьад иныбджэгъушIэныгъэлэжьхэр, къыпэблэгъэ икъоджэгъухэр, игъэхъагъэхэм дэгъоу ащыгъуазэхэр.
Iофтхьабзэр къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаIэ игуадзэу Тэу Замирэ.
ШIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иакадемикэу, биологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, Урысые Федерацием шIэныгъэмкIэ иIофышIэшхоу, Урысые Федерацием апшъэрэ профессиональнэ гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу, Пшызэ шъолъыр IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу ыкIи Адыгеим иапшъэрэ тынэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къызфагъэшъошагъэу Шэуджэн Асхьад щыIэныгъэ ыкIи творческэ гъогоу къыкIугъэм фэгъэхьыгъэ фильмэу Адыгэ телерадиокомпанием иIофышIэхэу Анцокъо Иринэрэ Гъазые Бирамхъанрэ тырахыгъэр пэублэм къагъэлъэгъуагъ. ШIэныгъэлэжь цIэрыIор къызэрыкIоу зэрэщытыр ащ къыщаIуатэзэ, ишэн, идунэететыкIэ уапашъхьэ къырагъэуцо.
Асхьад Теуцожь районымкIэ Апэрэ Едэпсыкъуае къыщыхъугъ, ятэ агрономыгъ, ащ епхыгъэнкIи хъун мэкъумэщ институтыр къызкIыхихыгъэр. Пшызэ мэкъумэщ институтыр къызеухым, Тульскэ хэкум агъакIошъ, Iоф къыщешIэ. ЕтIанэ пынджымкIэ Урысые шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым иаспирантурэ щеджэ. Ар къызиухыгъэр илъэс мыхъузэ кандидатскэ диссертациер къегъэшъыпкъэжьы. Икандидатскэ ыкIи идокторскэ IофшIагъэхэр пынджыр ары зыфэгъэхьыгъагъэхэр.
Илъэсыбэ хъугъэу Асхьад Пшызэ мэкъумэщ институтым щырегъаджэх, ащ дакIоу наукэм щэлажьэ. БиологиемкIэ, агрохимиемкIэ научнэ IофшIэгъабэ иI, ахэм ащыщхэр монографиех, апшъэрэ еджапIэм пае тхылъых. Шэуджэныр мэкъу-мэщымкIэ дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь. Ау ишIэныгъэ мэкъумэщ наукэм къыщыуцурэп — ащ тарихъым фэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхохэри иIэх, публицист IэпэIас, зэчыишхо зыхэлъ цIыф.
2014-рэ илъэсым мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иакадемикыцIэр къегъэшъыпкъэжьы. Непэ академикыцIэр адыгэ лъэпкъымкIэ зыхьырэр Шэуджэн Асхьад закъу. А пстэумэ адакIоу IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр ыгъэцэкIагъэх, ащыщхэр джыри лъегъэкIуатэх: пынджымкIэ Урысые шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым щэлажьэ, 2002-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Пшызэ мэкъумэщ ин-ститутэу И. Т. Трубилиным ыцIэ зыхьырэм агрохимиемкIэ икафедрэ ипащ.
ШIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмкIэ, чIыгъэшIухэм ягъэфедэнкIэ теорием ыкIи ащкIэ IофшIэным шIэныгъэлэжьым иIахьышхо ахишIыхьагъ, тапэкIэ щымыIагъэу агробиохимиемкIэ теорие къыугупшысыгъ. Шэуджэным инаучнэ IофшIагъэхэм Урысые научнэ фондхэм мызэу, мытIоу къыдырагъэштагъ. Ащ патенти 10 иI. Агрохимиемрэ почвоведениемрэкIэ апшъэрэ еджапIэхэм зэращеджэхэрэ тхылъхэм ыкIи тхылъ IэпыIэгъухэм ар яавтор. ШIэныгъэлэжьым иIофшIагъэхэр бэрэ агъэфедэх, ахэр научнэ IофшIагъэхэм гъогогъу 1593-рэ IэубытыпIэ ащашIыгъэх.
ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, УФ-м мэкъу-мэщымкIэ и Министерствэ ыштагъэу хэгъэгум имэкъумэщ еджапIэхэм студентхэр зэращеджэхэрэ тхылъ пчъагъэ Шэуджэным иI.
ШIэныгъэлэжьым иIофшIагъэ мызэу, мытIоу осэшхо Пшызэ шъолъыр ыкIи Адыгеим къащыфашIыгъ. Ащ фэдэу «Пшызэ шъолъыр гъэхъэгъэшхохэр зэрэщишIыгъэхэм пае» зыфиIорэ медальхэу а I-рэ, я II-рэ ыкIи я III-рэ шъуашэхэр зиIэхэр, «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъэх.
Къыхэгъэщыгъэн фае, шIэныгъэ IофшIагъэхэм анэмыкIэу публицистическэ тхылъхэми ар адэлажьэ. Мэкъумэщ наукэм щишIагъэр хэмытэу «Адыгэмэ ячIыгу» зыфиIорэ тхылъым щэхъу Асхьад дэмылэжьагъэми, адыгэхэм ятарихъ ащ ыцIэ къыхэнэныр къылэжьыгъ. Ар 1996-рэ илъэсым нэкIубгъо миным ехъоу къыдигъэкIыгъэ IофшIагъ, ащ лъэпкъ тарихъымкIэ мэхьанэшхо иI, хъугъэ-шIэгъэшхоу лъэпкъымкIэ щыт.
КIэу къыхиутыгъэхэм ащыщ илъэпкъ фэгъэхьыгъэ томитIоу «Адыгэхэр» зыфиIорэр. Тхылъхэм Шэуджэн Асхьад илъэс 30-рэ адэлэжьагъ. Апэрэ нэкIубгъохэр 1992-м ыублэгъагъэх. А илъэсхэм къакIоцI иIофшIэн шъхьаIэ дыкIыгъоу лъэпкъым итарихъ щыщ пычыгъохэр зэригъэуIугъэх, хъарзынэщхэм къахихыгъэх. Хэутыныр зимыкIасэу, джы къызнэсыгъэм къэлэмкIэ Iоф зышIэрэ шIэныгъэлэжьым илъэсипшI пчъагъэм Iахь-Iахьэу ыугъоигъэ иIэпэрытххэр пхъонтиймэ адиз хъугъагъэ. Тхылъым изэгъэфэн Iоф дешIэфэ ащ щыщ пычыгъохэр гъэзетхэм, журналхэм къахиутыгъэх, джы зэгъэфагъэу, энциклопедическэ нэшанэ хэлъэу тхылъ инитIур къыдигъэкIыгъ. Адыгэр къызхэкIыгъэм, чIыналъэу зэлъаубытыщтыгъэм къащыублагъэу непэрэ мафэм нэсыжьэу ахэм къыраIотыкIы.
ТомитIу хъурэ IофшIэгъэшхоу «Адыгэхэр» зыфиIорэр мэкъумэщ наукэм пылъ шIэныгъэлэжь цIэрыIом зэритхыгъэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. «Зы лъэныкъокIэ сэнаущыгъэ зыхэлъ цIыфым лъэныкъуабэкIи хэлъын ылъэкIыщт» зыфаIорэр Шэуджэн Асхьад уемыхъырэхъышэу епхьылIэн плъэкIыщт. Адыгэ пэпчъ зыгъэгумэкIырэ упчIэхэм яджэуапхэр тхылъым дагъотэщтых. Адыгэхэр сыда зэкIэрычыгъэ зыкIэхъугъэхэр, а тхьамыкIагъом сыда лъапсэу иIэр? А упчIэхэм ыкIи нэмыкIхэм яджэуапхэр тхылъым дэтых.
СыхьатитIум ехъурэ кIогъэ хьакIэщ зэхэсыгъом зэлъашIэрэ цIыф гъэшIэгъоныбэ къыщыгущыIагъ. ЛъэныкъуабэкIэ IофшIагъэм къекIуалIэхэзэ, гупшысэ зыхэлъ псэлъэ IупкIэхэр къашIыгъэх социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хьагъур Айтэч, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам, Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан, шIэныгъэлэжьхэу Хъурмэ Хьазрэт, Къуекъо Асфар, Пэнэшъу Аскэрбый, Пэрэныкъо Казбек, Iэшъынэ Юныс.
ЛIыIужъу Адам зэхахьэм теубытагъэ хэлъэу къыщиIуагъ тхылъыр зэрэIофшIэгъэ иныр, икъур, адыгэхэмкIэ егъэшIэрэ саугъэтэу ар зэрэщытыщтыр, ащкIэ Асхьад имурад зэрэзэшIуихыгъэр.
IофшIагъэм мэхьанэшхо зэриIэр, ар жъи кIи зэфэдэу къызэ-рэшъхьапэщтыр къыIуагъ ЛIымыщэкъо Рэмэзан. Шэуджэн Асхьад итхылъхэу «Адыгэхэм» АР-м и Къэралыгъо премие афэгъэшъошэгъэным Адыгэ Хасэр кIэлъэIунэу хьакIэщым унашъо щашIыгъ. Джащ фэдэу Мыекъуапэ иурамхэм ащыщ Шэуджэн Асхьад ыцIэ фаусыныр игъоу алъытагъ ыкIи а гухэлъым зэкIэми къыдырагъэштагъ.
Адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэм уфэтхэныр мыпсынкIэми, мы пшъэрылъ иныр авторым щытхъу хэлъэу зэригъэцэкIагъэр къэгущыIагъэхэм кIагъэтхъыгъ, адыгэ лъэпкъыр озыгъашIэу, лъытэныгъэ лъэпкъым фэозыгъэшIэу ар зэрэщытыр ыкIи Асхьад итхылъыкIэ хэгъэгум итарихъ чIыпIэ зэрэщыриIэщтыр хагъэунэфыкIыгъ, авторым
«Тхьауегъэпсэу!» раIозэ, иIофшIагъэ осэшхо зэрэфашIырэм ыкIи щытхъушхо къызэрилэжьыгъэм дырагъэштагъ.
КIАРЭ Фатим.