Революционерэу, къокIыпIэ адыгэхэм якъэралыгъо гъэпсыкIэ зэтезгъэуцуагъэу, щыIэкIакIэм лъэпкъыр фэзыщагъэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые къызыхъугъэр пэсэрэ мэфэпчъымкIэ непэ, мэлылъфэгъум и 28-м, илъэси 140-рэ мэхъу.
1883-рэ илъэсым къуаджэу Хьащтыку ар къыщыхъугъ. КъызхэкIыгъэр мэкъумэщ унэгъо къызэрыкIоу щытыгъ. Илъэс 15 ыныбжьэу къуаджэу Пэнэхэс дэтыгъэ училищым чIэхьэгъагъ, 1901-рэ илъэсым дзэ-фельдшерскэ еджапIэм Екатеринодар щычIэхьажьыгъагъ. Еджэныр къызеухым, Пшызэ дзэ-мэкъумэщ еджапIэм фельдшер IэнатIэ зиIэ апэрэ адыгэу Iоф щишIэнэу щыригъэжьэгъагъ. А охътэ дэдэм Шыхьанчэрые революционнэ демонстрациехэм ахэлажьэу мэхъу. Революционнэ литературэр къезыхьакIырэмэ ахэхьэ, хабзэм пэуцугъэн зэрэфаем фэгъэхьыгъэ джэпсалъэхэр иIофшIэгъухэм, ригъаджэхэрэм афигъазэщтыгъэх. Iофтхьабзэу зэрихьэщтыгъэхэм апае Хьахъуратэм Пшызэ хэкур къыбгынэнэу хэбзэ Iэшъхьэтетхэм унашъо къыфашIы. Терскэ хэкум егъэзыгъэкIэ ихьан фаеу мэхъу.
А уахътэм хэкум Владикавказ, Мэздэгу, Грознэр, Кисловодскэ, Пятигорскэ, Налщык, Кизляр хахьэщтыгъэх. Революционнэ IофшIэныр Хьахъуратэм ащ пае зэпигъэугъэп. Илъэс нахь темышIагъэу Владикавказ къикIи ЦIэмэз къэкощыгъ. Мэзаем щыIэгъэ революцием ыуж Шыхьанчэрые Екатеринодар къегъэзэжьы. Временнэ правительствэу агъэнэфагъэм пэуцу. 1920-рэ илъэсым Деникиным идзэхэр зызэхакъутэхэм, Хьахъуратэр коммунистическэ ячейкэм итхьаматэу Буденнэм иа I-рэ Шы дзэм хахьэ. МэзитIу нахьыбэ темышIэу РКП(б)-м и Кубано-Черноморскэ комитет иунашъокIэ Хьахъуратэр дзэм къыхащыжьышъ, совхозэу «Абрау-Дюрсо» ипартийнэ къутамэ итхьаматэу ашIы. Джыри мэзитIукIэ КъушъхьэчIэс гъэцэкIэкIо комитетым итхьаматэу Краснодар къащэжьы.
1922-рэ илъэсым къэнафэ адыгэхэми, Темыр Кавказым ис цIыф лъэпкъхэм афэдэу, автономие зэрящыкIагъэр. Адыгэ автоном хэкур бэдзэогъум и 27-м, 1922-рэ илъэсым зэхэщагъэ зэхъум, партийнэ ыкIи советскэ къулыкъухэм яунашъокIэ Шыхьанчэрые IэпыIэгъу отрядхэр зэхищэхэу ыублагъ. ЦIыфхэм тхэкIэ-еджакIэ ягъэшIэгъэныр, еджапIэхэр, сымэджэщхэр къызэIухыгъэнхэр, тэрэзэу Iоф ягъэшIэгъэныр, бзэджашIэхэм апэуцужьыгъэныр ахэм япшъэрылъ шъхьаIэу щытыгъ.
Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые иIофшIэгъущтыгъэу, просветителэу Хъуажъ Мыхьамэт къыIотэжьыщтыгъ: «Хьахъуратэм лэжьэкIо къызэрыкIохэм зэпхыныгъэ ренэу адыриIагъ. Мафэ е сыхьат хэхыгъэхэр ащ пае гъэнэфагъэхэу щытыгъэп. КъеуалIэхэрэм, къыфакIохэрэм зэкIэми уахътэ къафигъотыщтыгъ, къызфэкIогъэ IофыгъомкIэ занкIэу IэпыIэгъу афэхъущтыгъ е Iэпэрытхэу тхьапэ аритыщтыгъ зыдэкIощтхэ къулыкъур, зэкIолIэщтхэр итхагъэу. IэпыIэгъу зэрафэхъугъэхэмкIэ а мэфэ дэдэм макъэ къырагъэIужьынэу унашъохэр афишIыщтыгъ. ЛэжьакIохэм къяпэгэкIызэ къадэгущэIэжьыхэрэр ыумысыщтыгъэх, ащ фэдэ зекIуакIэхэр ыдэщтыгъэп».
БзэджэшIагъэхэр шъолъырым къызэрэщигъэуцугъэм пае 1924-рэ илъэсым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые Быракъ Плъыжьым иорден къыратыгъагъ. Ащ ыуж еджапIэхэр, училищхэр къызэIухыгъэнхэм, культурэм зыкъегъэIэтыгъэным Хьахъуратэм ыкIуачIэ фигъэзэгъагъ. Лъэпкъ интеллигенциер щыIэ хъуным пае, сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэр къыхэгъэщыгъэнхэр, ахэр къэралыгъом иапшъэрэ еджэпIэ шъхьаIэхэм гъэкIогъэнхэр зэшIуахы хъугъэ. А IофшIэным ишIуагъэкIэ 1931-рэ илъэсым ехъулIэу Адыгеи щыпсэухэрэм япроцент 85-мэ гъэсэныгъэ яIэу къалъытэщтыгъ. Хьахъуратэм иIофшIэгъоу Благъо Махьмудэ Шыхьанчэрые иIофшIакIэ мыщ фэдэу къытегущыIэщтыгъ: «Чэщ хъугъэу район гупчэм Хьахъуратэр къызыскIэ, машинэр урамым къыщигъэуцути, кIакор зытырихъоти, машинэ кIоцIым щычъыещтыгъ. Пчэдыжь нэфмышъэу къэтэджыти, чылэр лъэсэу къыкIухьэщтыгъ, чэухэм ашъхьапырыплъызэ бысымхэм адэгущыIэщтыгъ, колхозым хэтхэу къекIуалIэхэрэм яIофхэм язытет къаригъаIощтыгъ. Тхьаматэхэм адэжь ар чIахьэщтыгъэп, апэ район сымэджэщым, еджапIэхэм анэсыщтыгъ, кIэлэеджакIохэм пчэдыжьышхэ стыр яIэмэ зэригъашIэщтыгъ. Сымэджэщыр, еджапIэр, сабыйхэр — ары иуплъэкIунхэр къызщежьэщтыгъэхэр. Ахэм япхыгъэ Iофтхьабзэхэм язэшIохын пстэуми апэ ригъэуцощтыгъ».
1932-рэ илъэсым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу агъэнэфэгъагъ. ЦIыфхэм лъытэныгъэшхо фашIыщтыгъ, ежьыри псэемыблэжьэу афыщытыгъ, нэбгырэ пэпчъ игумэкIыгъохэр ежь ышъхьэкIэ зэхифыщтыгъ. Ащ фэдэу зэрэщытзэ, ежь Шыхьанчэрые къызэрыкIо дэдэу псэущтыгъэ. ЕIазэщтыгъэ врачэу Г. Гозуловым къытхыжьыщтыгъ: «Партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу Хьахъуратэр загъэнафэм, кабинетхэр зэрэзэблихъугъэм нэмыкI зыпари зэхъокIыныгъэ ащ фэхъугъэп. Мэфэ реным Iоф зэришIэщтыгъэм фэдэу пидзэжьыгъэу, хэкум иэкономикэ фэгумэкIыщтыгъ. ЦIыф къызэрыкIоу, IофшIэкIошхоу, пстэуми гу алъитэу сыдигъокIи щытыгъ, IэнатIэ къызэратырэ пстэури ащ фэдэу щытэп».
Зыгъэпсэфыгъо имыIэу Iоф зэришIэщтыгъэр ипсауныгъэкIэ лъэшэу Хьахъуратэм къегоуагъ. Чъэпыогъум и 5-м, 1935-рэ илъэсым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые идунай ыхъожьыгъ.
1938-рэ илъэсым Хьахъуратэри, ащ Iоф дэзышIагъэхэри «лъэпкъым ипыйхэу» алъытагъэх. Илъэс фыртынэхэм ямыжъошъхьал а уахътэм бэ цIыф насыпэу ыгъэтэкъуагъэр. 1967-рэ илъэсым Хьахъуратэр аухыижьи, ыцIэ дахэкIэ раIожьыгъ. Ащ ыцIэ зыхьырэ урамхэр Мыекъуапэ, Краснодар, адыгэ чылагъохэм адэтых. Исаугъэт Афыпсыпэ дэт.
2022-рэ илъэсым, Адыгеим икъэралыгъо гъэпсыкIэ илъэси 100 зыщыхъугъэм, Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые Мыекъуапэ ивокзал пэIулъ пчэгум саугъэт къыщыфызэIуахыгъ. Ар зиIэшIагъэр скульпторэу Шъэукъуй Хьамид. Метрищым ехъу зилъэгэгъэ саугъэтыр джэрзым хэшIыкIыгъ, ынэIу Мыекъуапэ фэгъэзагъэу къалэм къыдэплъэ.
АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат саугъэтым икъызэIухын къыщишIыгъэ псалъэм щыхигъэунэфыкIыгъ: «Адыгеим ыкIи Пшызэ шъолъыр Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ишIэжь щагъэлъапIэ, чыжьэу плъэрэ Iэшъхьэтетэу, цIыф лъэшэу, ипшъэдэкIыжь зэхишIэу, IофшIэкIошхоу ар зэрэщытыгъэр тщыгъупшэрэп. ИIофшIэн фэшъыпкъагъ, ар ыгъэцэкIэнымкIэ ыпсэ еблэжьыщтыгъэп. ЗэкIэмэ анахь шъхьаIэр — Адыгеир, илъэпкъ шIу ылъэгъущтыгъэх, щыIэкIэшIур мыщ щыгъэпсыгъэным ищыIэныгъэ фигъэшъошагъ».
Тэу Замир.