ЧIыгусысыным илъэужхэр

«Дунэе Адыгэ Хасэм илIыкIохэр Тыркуем макIох тилъэпкъэгъоу чIыгусысыным хэфа­гъэхэм акIэупчIэнхэу, къуаджэ­хэр къакIухьанхэу. УкIон плъэ­кIыщта?» — мыщ фэдэу къызысаIом, сегупшысэжьыгъэп.

Ащ лъыпытэу «сыкIощт» сIуа­гъэ. Тыркуем сызэрэкIорэр нэ­ужым зэсIогъэ нэбгырабэмэ агъэшIэгъуагъ. «Сыдэущтэу умыщынэу уежьагъа?» — къы­сэупчIыгъэх. Тыркуем икъыблэ-къокIыпIэ лъэныкъо чIыгур зыщысысыгъэм щегъэжьагъэу анахь гумэкIыгъоу тилъэпкъкIэ тиIэр ащ хэфэгъэ адыгэхэм якъэбар. Ахэм ящыIакIэ сыд фэда? Сыдэу хъухэра? Тыдэ щыпсэухэра? УпчIабэ шъхьэм къехьэ. ЫкIи слъэгъунхэ зэрэслъэкIыщтыр, сакIэупчIэнэу, язытет зэзгъэшIэнэу амал зэ­рэсиIэр зэкIэм апэ ишъыгъ. Джащ тетэу Истанбыл екIурэ гъогум сытехьагъ.

Дунэе Адыгэ Хасэм итхьаматэу Сэхъурэкъо Хьаути, Къэ­рэщэе-Щэрджэс Республикэм щылэжьэрэ «Адыгэ Хасэм» ипащэу Аслъэнэ Алый сырягъу­сэу Истанбыл тыбыбыгъ. Ау мыщ тигъогу къыщыуцущтыгъэп.

Ащ тикIынышъ къалэу Кахраманмараш тыбыбынэу щытыгъ. Адыгэхэм зэлъа­шIэрэ Къушъхьэ Догъан Истанбыл гъусэ къыщытфэхъуи, зэрэдунаеу аужырэ ма­зэм зигугъу ашIырэ къалэм тежьагъ.

Кахраманмараш

ЫцIэ шъыпкъэ Кахраманмараш, гъэ­кIэкIыгъэу Мараш аIо. Мыщ адыгэ хэсэ ин щэлажьэ, адыгэ къоджэ пчъагъэ пэгъунэгъоу мэпсэу ыкIи бэшIагъэу ахэм сахэхьанэу, къэскIухьанхэу сыфэягъ. Мараш хасэм итхьаматэу Явуз Бекир Дунэе Адыгэ Хасэм ихэсашъхьэ хэт ыкIи зэхэсыгъохэм тызэIукIэмэ якъалэ, ячылэхэм якъэбар ренэу къезгъэIуатэщтыгъ. ЫкIи телепрограммэхэр сшIынхэу сегупшысэщтыгъ. Ау сикIогъу мыщ фэдэу хъугъэ — Iоф гухэкI, тхьамыкIагъо пае тилъэпкъэгъухэм тахэхьагъ.

Къухьэлъатэм джыри уисэу Мараш узыдаплъэкIэ, чIыгур зэсысым къыгъэ­нэгъэ лъэужхэр къэолъэгъу. Къалэр нэ­кIы хъугъэ. Апэрэ тхьамафэхэм унэхэр зэхэуагъэхэу къагъэлъагъощтыгъэм джы фэдэжьэп. Унэ къутафэхэр Iуахыжьыгъэх, къэнагъэхэр джы зэхэмыохэмэ, джы зэхэощтых уагъаIоу щытых. Зым идэпкъ къетекъохыгъ, зыр ебагъ. Джащ фэдэ теплъэ зиIэ къалэм тыдэтэу, Мараш Адыгэ хасэм ыпэрапшIэу тыIухьагъ. Мыр хэсэ унэу зэрэщытыр къызэрэпшIэщтыр сурэтэу пылъагъэхэр, тхыгъэу егъэпкIыгъэхэр ары ныIэп. Хэсэ унэм шIушIэ IэпыIэгъур къыращалIэ ыкIи мыщ ращызэ адыгэ унагъохэм афащэ.

— Дунэе IэпыIэгъоу къытфащэрэр мыщ къыращалIэ ыкIи тэ зищыкIагъэхэм алъытэгъэIэсы, — къеIуатэ Бекир. — Тхьэм цIыфхэм мыщ фэдэ тхьамыкIагъо аремыгъэлъэгъу.

Мараш — Гёксун

Марашрэ Гёксунрэ зэпэчыжьэхэп. Хасэм ыуж ащ екIурэ гъогум тытехьэ. Адыгэ къуаджэу чIыгусысыным зэхи­къутагъэхэр Гёксун ары зэпхыгъэхэр. ЫкIи мы къэлитIуми чэтэн псэупIэхэр къэлэ псау хъухэу ащагъэпсыгъэх. Ахэр гъогу Iупэм Iутхэу уаблэкIы. Джащ фэдэу шхынхэр зыщагощырэ чIыпIэхэр тыдэкIи урамхэм атетых. Гъомылапхъэхэр ахэм ащаупщэрыхьэ ыкIи цIыфэу къыIухьэ­хэрэм шхын стыр афагощы. Лъэбэкъоу пшIырэм пэпчъ унэ къутагъэхэм уаIокIэ ыкIи цIыфхэм къалъыIэсыгъэр зэрэтхьамыкIэгъошхор зэхэошIэ. Нэбгырэ мин 50 кIахьэу хэкIодагъэу къалъытэ. ГухэкI нахь мышIэми, тилъэпкъэгъухэм чIэнагъэхэр ашIыгъэх.

ЧIыгур зэсысым къалэхэри, къуа­джэхэри зэхэтхэу адыгэу нэбгыри 134-рэ хэкIодагъ. Къамыгъотыжьыгъэу джы­ри тилъэпкъэгъу нэбгыри 3-мэ алъэ­хъух. Джащ фэдэ чIэнагъэхэр тилъэпкъ ышIыгъ.

ЧIыгусысыным хэфагъэхэм IэпыIэгъу афэхъугъэнхэм тегъэпсыхьэгъэ штабэу Гёксун дэтым нэужым текIуалIэ. Мы районым ипащэу Экрем Джанальп ащ джырэкIэ щэлажьэ. ЗэIукIэгъоу дытиIагъэм илъэхъан тилъэпкъэгъухэм такIэ­упчIэнэу тыкъызэрэкIуагъэр Сэхъурэкъо Хьаути ащ феIуатэ. Къэлэ пащэм дэ­гъоу адыгэхэр ешIэх. Сыда пIомэ, зипэщэ районым адыгэ къоджабэ ит. Хасэхэм шIушIэ IэпыIэгъоу къафагъэхьыгъэм игугъу къышIыгъ, адыгэхэм зэрафэразэр къыхигъэщыгъ ыкIи ялъэпкъэгъухэм акIэупчIэнхэм пае Урысыем къикIыгъэ лIыкIо купым ирэзэныгъэ гущыIэхэр фигъэзагъэх. Тилъэпкъхэм, тикъэралыгъохэм язэпхыныгъэ зэрэпытэр мы тхьамыкIагъом къызэриушэтыгъэм къыкIигъэтхъыгъ.

Къалэу Гёксун Адыгэ хасэхэм къара­гъащэрэ шIушIэ Iэпыгъур зыщаугъоирэ чIыпIэ хэушъхьафыкIыгъэ иI. Ащ адыгэ къуаджэхэм япащэхэр къыщызэрэугъоигъэх.

— Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэсым япащэхэр, цIыф къызэрыкIохэр къыжъудэшъыгъох, мы тхьамыкIагъоу къышъохъулIагъэр тыгу къео. ХэкIодагъэхэр Тхьэм джэнэтым регъахьэх. Къэнагъэхэм мы тхьамыкIагъоу къэхъугъэр псынкIэ шъуфешI. Тэри тфызэшIокIырэмкIэ IэпыIэгъу тыкъышъу­фэхъущт. Непэ тыкъызфэкIуагъэр шъу­зэдгъэлъэгъунэу, IэпыIэгъу тыкъызэрэшъуфэхъущтыр зэдгъэшIэнэу, тыкъышъу­кIэупчIэнэу ары. Дунэе Адыгэ Хасэм хэтхэу Аслъэнэ Алый, ГъукIэлI Сусанэ сигъусэхэу къэкIогъагъэх. Ау къэмыкIошъугъэхэми ДАХ-м хэтыр зэкIэ къы­жъудэшъыгъо, мэгузажъох. Мы чIыгур зысысыгъэм щегъэжьагъэу мафэ къэс пстэуми апэу тыгу илъыгъэр шъоры, телевизорым теплъы къэс, тыкъыжъудэгущыIэ пэпчъ тыгу узыщтыгъ. Тхьэм къыттырилъхьэгъэ Iоф, Тхьэм тигъэщэ­чын, Тхьэм нахь дэй терэмыгъэлъэ­гъужь, — мыщ фэдэ гущыIэхэмкIэ илъэп­къэ­гъухэм зафигъэзагъ Дунэе Адыгэ Ха­сэм итхьаматэу Сэхъурэкъо ­Хьаути.

Урысыем илъэпкъхэм яассамблее зэхащагъэу, Дунэе Адыгэ Хасэри ащ хэхьэ. Ахэм яшъыгъо гущыIэу къыдэкIыным ыпэкIэ Сэхъурэкъо Хьаути къыраIуагъэхэр джащ фэдэу тилъэпкъэгъу­хэм алъигъэIэсыжьыгъэх.

— ТшIошъ мэхъу, сабыйми, зыныбжь хэкIотагъэми, сыд фэдэ лъэпкъ щыщэу республикэхэм арысхэм мыр гукъао къазэращыхъугъэр зэхэтхыгъ. Тхьэм мыщ фэ­дэ тхьамыкIагъо зы цIыф къырерэм­ыгъэхъулIэжь, — Явуз Бекир иджэуа­пыгъ.

Гёксун иадыгэ къуаджэхэр

Гёксун епхыгъэ адыгэ къуаджэхэр зыдэщыс чIыпIэхэр нэр пIэпахэу дахэх. Адыгэхэм егъэзыгъэкIэ яхэку забгынэм, Кавказым фэдэу чIыпIэхэр псэупIэкIэ къыхахыщтыгъэх. Ащ фэдэу мы чIына­лъэри шхъонтIэгъакI, къушъхьэ закI. Адыгэ къуаджэхэр къушъхьэ лъапэхэм, ахэм ятIуакIэхэм ахэпхъагъэх. Ау къу­шъхьэхэм нэр къатепхэу чылэхэм уакъыз­ыдаплъэкIэ, плъэгъурэр унэ зэхэ­къутэгъэ закI.

— Гёксун районым епхыгъэ къуа­джэхэм нэIуасэ шъуафэсшIыщт, — еIо мы къэлэ хасэм итхьаматэу Къуныжъ Октай. — Мэзаем и 6-м щэджэгъоужым чIыр зэсысыр ары адыгэ къуаджэхэр зызэхикъутагъэхэр.

ЗэкIэмкIи чIыгур зыщысысыгъэу, ащ ыгъэфыкъогъэ адыгэ къоджэ 25-рэ Октай къепчъы. Ахэм ащыщэу Къамы­щыкъ зыцIэм тыкъыщэуцу. Мыщ гущыIэ лые ищыкIагъэп, пчъагъэхэм зэкIэ къа­Iуатэ: уни 150-рэ чылэм дэтыгъ, чIыгусысыным ыуж псаоу къэнагъэр 18 ныIэп. ЗэкIэ цIыфхэм япсэупIэхэр зэхэуагъэх, къуа­джэхэм адэсхэр адэкIыгъэх. Былым зыIыгъэу чIыгу зылэжьхэрэр яхъызмэт лъыплъэнхэм пае къыдэнагъэх. Ахэр чэтэн псэупIэ­хэм ачIэсых.

— Тикъуаджэ дэсхэм янахьыбэ къалэу Къайсэр кIуагъэ, яIахьылхэм, яблагъэхэм адэжь екIолIагъэх. Ащ унэхэр къащыфаубытыгъэу щэпсэух. Iоф зы­шIэхэу нахь ныбжьыкIэхэр чылэм къыдэнагъэх. Яунагъохэр, ясабыйхэр, нэжъ-Iужъхэр Къайсэр лъэныкъом щыIэх, — ­къеIуатэ Къамыщыкъ икъо­джэ тхьаматэу Сефа Гель ыкIи къыпегъэхъо­жьы. — Мыщ нэс шъу­къэкIуагъэу шъукъыткIэ­упчIэшъ, Тхьэр разэ къы­шъуфэхъу.

Ащ ыуж къыкIэлъыкIорэ къэуцугъор къуаджэу Астемырэй. Ащ укIо зыхъукIэ нэмыкI чылагъохэм уаблэ­кIы ыкIи ахэм ащыплъэгъу­рэр зэкIэ зэфэд — унэхэм янахьыбэ зэхэуагъ.

— Мы унэр зэкъутэм сабыи 2-рэ ахэм янэрэ чIиубытагъ, — къегъэ­лъа­гъо къоджэ унэхэм яз мыщ щыщэу Шъхьэныкъо Ахьмэд. — Ахэр чIи­у­кIыхьагъэх, яхьадэхэр къы­чIахыжьыгъэх.

Билге къызщыхъугъэу зыщапIугъэ унэр

Дунэе Адыгэ Хасэм хэтхэу, Анкара щыпсэухэу Хьэпэе Билге ыкIи Мамхыгъэ Елдыз мы мафэм тигъусагъэх. Билге мы чIыпIэхэм къащыхъугъ, Гёксун районым епхыгъэ къуаджэу Хъуажъхьаблэр ары ичылэ ыкIи ащ тыздахьэкIэ, Хьэпаехэм яунэ тыкъыщэуцу.

— Мы унэр сятэжъ ышIыгъагъ, илъэ­си 100-м ехъу ыныбжь. Ау джы рауты­жьын фаеу унашъо ашIыгъ, — къеIуа­тэ Билге ыкIи ыгу зэхахьэ, ынэпсхэр къэкIох. — Зэш-зэшыпхъухэм гъэмафэрэ тыкъакIоти, мыщ тычIэсыщтыгъ. Ау джы щынагъошъ, тычIэмыхьанэу аIуагъ. Унэ нэIумкIэ къэлъагъорэп, ау ыкIыбкIэ укъыздахьэкIэ, дэпкъыр къеохыгъ.

Къуаджэхэм къадэнэгъэ унэ заулэм тхыгъэхэр атегъэпкIагъэх — «щынагъо, учIахьэ хъущтэп»! Джыри мафэ къэс чIыр мэсысы. Мы унэхэр джыри щытых, ау ошIэ-дэмышIэу зэхэонхэ алъэкIыщт ыкIи цIыфхэр ахэм ащыпсэунхэу афа­дэ-рэп. Язытет ауплъэкIуи, мыщ фэдэ мэ­къэ­гъэIухэр къапалъагъэх. Зиунэ къызэзэ­тенагъэхэм ащыщхэри къуаджэхэм къа­дэнагъэх. Ахэми чэтэнхэр агъэIагъэ­хэу ащ щэпсэух, щэчъыех. Хьакухэу «со­бэкIэ» заджэхэрэр ахэм ачIагъэу­цуагъ, ошэкурхэр ачIэдзагъэхэу чэщхэр щырахых.

— Мафэ къэс джыри тегъэсысы, къызэхэтэшIэ, — къеIуатэ убых къуаджэу Чамурлы, адыгабзэкIэ Пчэхашхэ, щыщэу Баджэмыкъо Хьикмэт, — зэ нахь лъэш зыхъукIэ, щтагъэу унэм тыкъелъэты, тIэкIу шIэмэ техьажьы. ГущыIэм пае, тыгъуасэ гъогогъуи 4-рэ чIыр сысыгъэ.

— ЧIыгур къызэсысым кIымэфэ чъы­Iэшхуагъ, — еIо Хьэпэе Билге, — чъыIэр градус 25-м нэсыщтыгъ. Щыгъын пIуакIэхэр ащыгъхэу, зыгори къа­штэнэу игъо имыфэхэу къихъушъуты­гъагъэх.

ЧIыгусысыным игугъу ашIынэу, а тхьа­мыкIагъор агу къагъэкIыжьынэу цIыфхэр фаехэп. КъаIорэр зы: ащ фэдэ тигъашIэм тлъэгъугъэп.

Тынэхэр такIыб щыIэу къэдгъэзэжьыгъ

Плъэгъурэм гур егъэузы, нэпсхэр къе­гъакIох. Адыгэ лъэпкъым тхьамыкIэгъуабэ къырыкIуагъ, ащ пэпчъ чIэнэгъэ­шхохэр ышIызэ игъашIэ къехьы. Мы чIыгусысыныр анахь гугъэуз нэкIубгъоу титарихъ къыхэфагъэхэм ащыщ. Адыгэ лъэпкъым изыкIыныгъэ мы тхьамыкIагъом джыри зэ къыушыхьатыжьыгъ. Ти­тэкъухьагъ, тызэпэIапчъэу хэгъэгу пчъагъэмэ тащэпсэу. Ау ащ емылъытыгъэу, а зы такъикъым адыгэу тыдэ щы­­Iэхэми амал зэряIэу къиным хэфэгъэ ялъэпкъэгъухэм адэIэпыIэнхэу рагъэ­жьагъ. Дунаим ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм шIушIэ IэпыIэгъур къарыкIи, чIыгур зы­щысысыгъэ адыгэ къуаджэхэм алъы­Iэсыгъ.

Дунэе Адыгэ Хасэм ыкIи ащ хэхьэрэ хасэхэм шъхьаф-шъхьафэу мылъку Iэпы­Iэгъу аугъоигъ. Кавказ Хасэхэм яфедера­циеу Тыркуем щыIэр ДАХ-м хэт, мы ахъ­щэр ащ фагъэхьыщт. КАФФЕД-м ипащэу Шэуджэн Умит ыкIи ащ игуадзэу Мамхыгъэ Мутлу джащ фэдэу мы кIогъум таIукIагъ, ыпэкIэ зэдэлэжьэныгъэр зыфэдэщтым хэсэ тхьаматэхэр тегущыIагъэх.

Сэ зы зэфэхьысыжь мы кIогъум фэсшIыгъ — гушIуагъоми, къинми тызэхэхьан, тызэдэIэпыIэжьын фай. Уахътэр тешIэ къэсми зэпэIэпчъэ псэукIэм зэпэчыжьэ тимышIыным фэшI ренэу тызэIукIэныр, тызэхэхьаныр, тызэдэIэпыIэжьыныр, хъяри гушIуагъуи зэдэд­гощыныр ары хэкIыпIэр.

ГъукIэлI Сусан.
АР-м изаслуженнэ журналист, ДАХ-м и Совет хэт.