Мы мафэхэм «Адыгэ макъэр» къызыдэкIырэр илъэси 100 мэхъу. Адыгэхэм ялъэпкъ гъэзет мэхьэнэ куоу иIэм, апэ адыгабзэкIэ еджэнхэм, нэужым ащ икъэухъумэнкIэ пшъэрылъэу ыгъэцэкIагъэхэм, гъогу хьылъэу гъэзетым къыкIугъэр зыфэдагъэм мы тхыгъэр афэгъэхьыгъ.
Анахь IофыгъошIоу цIыфлъэпкъым къыугупшысыгъэхэм ащыщ тхылъыр, ащ зэман зэфэшъхьафхэр, хъугъэ-шIэгъэшхохэр зэрепхых. Адрэ лъэпкъхэм афэдэу, адыгэмэ яныдэлъфыбзэ, яшэн-хабзэхэр, яжэрыIо-народнэ творчествэ хаутырэ гущыIэмкIэ къагъэнэжьын алъэкIыгъ.
Адыгэ тхыбзэм епхыгъэ апэрэ IофшIагъэхэр я 19-рэ лIэшIэгъум иапэрэ кIэлъэныкъо щыIэ хъугъэх. СултIан Адыл-Джэрые къызэритхыжьыгъэмкIэ, Черкесием щызэлъашIэрэ усакIоу, шIэныгъэлэжьэу ШэрэлIыкъо Натыкъо илъэсыбэрэ адыгэ элфыбэм игъэпсын ыкIи адыгэ тхыбзэм изэхэгъэуцон адэлэжьагъ, а Iофыр дэгъоу къыдэхъугъ, ау динлэжьхэм яунашъокIэ иIофшIагъэ машIом пидзэжьыгъагъ. 1829-рэ илъэсым Петербург дэт университетым икIэлэегъаджэу И. Грацилевскэм урыс графическэ лъапсэ зиIэ черкес алфавитыр зэхегъэуцо, ар къызфагъэфедэзэ кавказ- къушъхьэ эскадроным къулыкъу щызыхьырэ адыгэхэр зэфэтхэжьыщтыгъэх. А уахътэм тефэу зэлъашIэрэ СултIан Хъан-Джэрые урыс графикэм тетэу гъэпсыгъэ адыгэ алфавитыр зэхегъэуцо.
Адыгэ тхыбзэм игъэпсын къыкIэлъыкIорэ едзыгъоу хъугъэ «Черкесыбзэм и Хьарыфылъ» зыфиIоу зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Бэрсэй Умар зэхигъэуцуагъэр. 1853-рэ илъэсым, кириллицэр иIэубытыпIэу Бэрсэим адыгэ хьарыфылъэр ыгъэпсыгъ ыкIи ар лъапсэ фэхъугъ джырэкIэ лъэпкъым ыгъэфедэрэ тхыбзэм. Ащ къыхэкIэу, хьарыфылъэр къызщыдэкIыгъэ мафэр — гъэтхапэм и 14-р адыгэ тхыбзэм и Мафэу адыгэ дунаим щыхагъэунэфыкIы. Ащ ыуж адыгэ тхыбзэм изэхэгъэуцон дэлэжьагъэхэри щыIэх, ау ащ зетымыгъэушъомбгъоу, ар шIэныгъэ тхыгъэ шъхьафэу хъущт, тэ хэутын Iофым зыфэдгъэзэжьыщт.
Адыгэ (Черкес) автоном хэкур щыIэ зэхъум урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ гъэзетхэр къыдэгъэкIыгъэнхэмкIэ упчIэ къэуцугъ. Адыгеим щыIэ РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро ащ ыуж ихьагъ, а Iофым фагъэзагъ Голодович Казимир Янов ыкъор, революцием ыпэкIэ австрийскэ поданнэу щытыгъ, 1917-рэ илъэсым ыуж советскэ гражданствэр ыштагъ, 1913-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу РКП(б)-м хэтыгъ. Ар кооперативым ипечатникэу, политическэ IофшIакIоу щытыгъ. Дзэ Плъыжьым зыхахьэм отрядым ипащэу ригъэжьэгъагъ, политотделым ипэщэ IэнатIэм нэсыгъагъ. 1922-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ Адыгеим щыIэ РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро ипащэу Казимир агъэнафэ.
1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм Адыгеим инароднэ депутатхэм я Совет иапэрэ зэфэс къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щыкIогъагъ, ащ РСФСР-м ишъолъырыкIэу Адыгэ (Черкес) автоном хэкур щызэхащагъ ыкIи хэку гъэцэкIэкIо комитетым иапэрэ тхьаматэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые щыхадзыгъ. Ар мыхъузэ, 1922-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ, РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро изэхэсыгъо гъэзетхэр урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ къыдагъэкIыхэзэ ашIынэу щырахъухьэгъагъ: гъэзетэу «Черкесская правда» урысыбзэкIэ тхьамафэм щэ къыхаутынэу ыкIи IэкIэ тхыгъэ литографированнэ гъэзетэу «Адыгэ макъэр» адыгабзэкIэ (араб шрифтым илъэу) къыдагъэкIынэу. Апэрэр 1922-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 13-м къыхаутыгъ, «Адыгэ макъэр» 1923-рэ илъэсым гъэтхапэм и 8-м къыдагъэкIыгъ.
Адыгэ автоном хэкум игъэцэкIэкIо комитет игъэзетэу «Черкесская правда» зыфиIорэр политикэ-экономическэ ыкIи общественнэ-литературнэ гъэзетэу ары зэрагъэнэфэгъагъэр. Иредакционнэ коллегие хэтыгъэх Наврузовыр, Сихъур, Хьахъуратэр, Мишуриер ыкIи Голодович.
АдыгабзэкIэ хаутынэу агъэнэфэгъэгъэ гъэзетэу «Адыгэ макъэр» хьазыр зыхъугъагъэр 1923-рэ илъэсым игъэтхэпэ маз. Гъэзет номерий къызыдэкIым ыуж ащ ихэутын зэпагъэугъагъ.
ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу «Адыгэ макъэм» иIагъэр Мишурие Казбек ары, къыдэзыгъэкIыщтыгъэхэр КIэрэщэ Темботрэ С. Мироненкэмрэ.
Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае зы хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонэу тарихъым хэхьагъэр. Краснодар дэт вокзалым КIэрэщэ Тембот зычIахьэм пкъэушхуитIумэ къяхъухыгъэ шэкIым пролетариатым игимнэу «Интернационалым» итекст тетхагъэу ылъэгъугъ. Илъэс тIокI зыныбжь кIэлакIэм ар лъэшэу ыгъэшIэгъуагъ, къызэджэгъэ гущыIэхэр ыгу хэтIысхьагъэх, ахэр игупшысэкIэ пэблагъэхэу щытыгъ. Вокзалым зэрэчIэтэу Тембот гимным игущыIэхэм атыритхыкIыгъ, мэфэ заулэкIэ ар адыгабзэкIэ зэридзэкIыжьыгъ. Казимир Голодовичым къэбарыр зылъэIэсым, партийнэ бюром хэтхэр къыугъоигъэх, Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыи зэхахьэм хэлэжьагъ, КIэращэм адыгабзэкIэ «Интернационалыр» къырагъэIонэу елъэIугъэх, мэкъэ дэгъу зиIэгъэ Тембот ар афигъэцэкIагъ. Дэх имыIэу, зы гущыIэ химыгъэзэу гимныр ащ зэрэзэридзэкIыгъэм зэкIэми гу лъатагъ ыкIи хагъэунэфыкIыгъ, ащ лъыпытэу унашъо ашIыгъ «Адыгэ макъэм» иапэрэ номер «ИнтернационалымкIэ» къызэIуахынэу.
ПшъэдэкIыжь зыхьырэ апэрэ редакторэу «Адыгэ макъэм» иIагъэр РКП(б)-м ихэку гъэцэкIэкIо комитет иотдел ипащэщтыгъэу Мишурие Казбек ары. (Мишурис Григорий Львов ыкъоу зэрытхэгъэ документхэри щыIэх). ГухэкI нахь мышIэми, Мишурием хэкум ыпашъхьэкIэ гъэхъагъэу щыриIэм джы къызнэсыгъэми осэ тэрэз фашIыгъэп.
1927-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 18-м Италием щыIэгъэ Максим Горькэр письмэкIэ къыкIэлъэIугъагъ Казбек итхылъэу «Калым» зыцIэм. Террорышхом илъэхъан апэрэ «адыгэ IофкIэ» зэджэгъагъэхэм елъытыгъэу Мишурие Казбек аумысыгъ ыкIи аукIыгъ.
1925-рэ илъэсым шэкIогъум и 12 — 16-м Адыгэ (Черкес) автоном хэкум ипартийнэ конференциеу рагъэкIокIыгъэм лIыкIоу БжьэшIо Юныс щыхигъэунэфыкIыгъагъ: «Гъэзетхэм якъыдэгъэкIын фэгъэхьыгъэ Iофыр тихэку щызэшIотхыгъ, ау джы къызнэсыгъэми хэутын къулыкъу Адыгеим иIэп».
Ащ щырахъухьагъ зы гъэзет зэхэтэу «Адыгейская жизнь» — «Адыгэ псэукI» зыцIэр къыдагъэкIызэ ашIынэу. Къызыщыхаутыщтыр къалэу Краснодар. Апэрэ номерыр мэзаем и 3-м 1926-рэ илъэсым къыдэкIыгъ, гъэзет нэкIубгъи 4 хъущтыгъ. Апэрэ ыкIи ятIонэрэ нэкIубгъохэр урысыбзэкIэ къыхаутыщтыгъ, ящэнэрэ ыкIи яплIэнэрэхэр адыгабзэкIэ (апэ араб шрифтым илъэу, 1929-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу латин графическэ лъапсэр иIэу). ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу гъэзетым иIагъэхэр: Б. Пономаренкэр, Г. Цуамыкъор. АдыгабзэкIэ тхыгъэхэр илъэс зэфэшъхьафхэм зыгъэхьазырыщтыгъэхэр: А. ХьатIанэр, А. Лъэбыщэр, М. Трахъор, М. Хъуажъыр, Т. КIэращэр, А. Хьаткъор. Пчъагъэр зэрэхъущтыгъэр 800. ЛэжьакIохэр зыгъэгумэкIырэ лъэныкъоу щыIэныгъэм хэхъухьэхэрэр зэкIэ гъэзетым кууоу къыщыраIотыкIыщтыгъ.
Ар къаушыхьаты мыщ фэдэ рубрикэхэу гъэзетым иIагъэхэм: «Хэдзынхэр зэрэкIохэрэр зэкIэмэ арэшI», «Гъэтхасэхэм яеутын — партийнэ организациехэмкIэ ушэтын», «Тихэхъоныгъэхэр», «КъэкIощт илъэситф благъэм лъапсэ фэтшIын», «Социалистическэ зэнэкъокъу», «Адыгеим зыкъеIэты», «Советскэ республикэмкIэ», «Капиталым ихэгъэгухэр» ыкIи нэмыкIхэр. ЕджапIэхэм якъызэIухын, гъэсэныгъэм зэрэфэбанэхэрэм, гумэкIыгъоу автоном хэкум ыпашъхьэ итхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр ащ къыщыхаутыщтыгъэх.
АдыгабзэкIэ хаутырэ Iахьэу гъэзетым иIэм иредакторыщтыгъэу Цуамыкъо Хъусен Ибрахьим ыкъор къуаджэу Къэбэхьаблэ 1898-рэ илъэсым къыщыхъугъ. КIэлэегъэджэ курсхэр Краснодар къызыщеухым ыуж, къоджэ еджапIэм щылэжьагъ. 1922 — 23-рэ илъэсхэм къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэ игуадзэу щытыгъ, ащ къыкIэлъыкIоу Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет ичIыпIэ финансхэм яотдел ипащэу агъэнафэ, нэмыкI партийнэ IэнатIэхэми ар аIутыгъ. 1926 — 1929-рэ илъэсхэм гъэзетэу «Адыгэ псэукIэм» иредакторыгъ.
1929-рэ илъэсым гъэзетым ыцIэ джыри зэблахъугъ, ащ «Гъупчъэ уатэкIэ» еджагъэх. ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу фашIыгъэр Барцо Хьарун Борэ ыкъор ары. Коммунистхэм яапшъэрэ еджапIэу Ростов-на- Дону дэтыгъэр Барцом къыухыгъагъ. «Гъупчъэ уатэр» 1931-рэ илъэсым игъэтхапэ нэс къыдэкIыгъ, нэужым ащ ыцIэ джыри зэрахъокIыгъ, «Колхоз быракъ» фаусыгъ, а цIэр иIэу хэку гъэзетыр 1938-рэ илъэсым нэс къыдэкIыгъ. Къыхэгъэщыгъэн фае, гъэзетым иредакторэу щытыгъэ Барцо Хьаруни «террорышхокIэ» нэужым зэджэжьыгъэхэ лъэхъаным къызэремылыжьыгъэр, 1937-рэ илъэсым ар партием хагъэкIыгъ, ышэу лъэпкъым ипыим зэпхыныгъэ дыриIэу, революцием пэшIуекIорэ тхыгъэхэр «Колхоз быракъым» къыщыхиутыщтыгъэхэу алъыти, ар аумысыгъ. Ау 1956-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ ар тырахыжьыгъагъ.
1938-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэжьагъэу гъэзетыр «Социалистическэ АдыгейкIэ» къыдэкIыгъ, а цIэр 1990-рэ илъэсым итыгъэгъазэ нэс иIагъ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан СССР-м игъэзет пэрытхэм ащыщыгъ, пыим пэшIуекIогъэнымкIэ гъэхъэгъэ макIэп иIагъэр.
Андырхъое Хъусен тхакIохэмкIэ ыкIи журналистхэмкIэ апэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къыфагъэшъошагъ. «Урысхэм зыкъатырэп» зыфиIорэ гущыIэшхохэр къэзыIогъагъэр Андырхъуаер ары. Хъусен фэдэу Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэх Х. К. Гъыщыр, Я. С. Джанхъотыр, Г. З. Къадэр, С. И. Кощэкъор, Р. А. Меркицкэр, А. У. Салиевыр, Д. К. Тыгъужъыр, А. И. Уджыхъур, Х. Т. Уджыхъур, М. К. Цэир, М. Ш. Чэмышъор, Н. Е. Хьатитыр, Д. С. Хъаратэр.
Гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», джащ фэдэу «Адыгейская правда» зыфиIорэм орденэу «Щытхъум и Тамыгъэ» къафагъэшъошагъ.
Адыгэ Республикэр загъэпсым лъэпкъ гъэзетым апэрэ цIэу иIагъэр ратыжьыгъ. 1991-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м къыщегъэжьагъэу мафэ къэс къыдэкIырэ общественнэ-политическэ гъэзетым джы «Адыгэ макъэр» ыцIэу къыхауты.
«Адыгэ макъэр» егъэджэн тхылъэу плъытэми хъущт, ащ адыгабзэр къеухъумэ, хегъахъо ыкIи мыкIодыжьыным дэлажьэ. Адыгэ Республикэм икъэралыгъо гъэпсыкIэ иIахьышхо хишIыхьагъ, лъэпкъым икультурэ хэхъоныгъэ ышIынымкIэ, лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зэгурыIохэу, мамырэу зэдыщыIэнхэмкIэ ишIогъэшхо къэкIуагъ. Сыд фэдэрэ лъэхъани гъэзетым зыпкъитыныгъэ иIагъ, ипшъэрылъхэм адэхыгъэп.
Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» ыныбжь илъэси 100-м зыщынэсыгъэми, а хабзэу иIэ хъугъэм темыкIэу мэлажьэ.
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.