Къэгъэлъэгъоныр къызэIуахыным ыпэкIэ КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим ипащэу Александр Седовым къэбарлъыгъэIэс амалхэм ялIыкIохэм заIуигъэкIагъ.
Музей гупчэм икъутэмэ закъоу Мыекъуапэ дэтым фэдэ къэгъэлъэгъонэу къыщызэIуахырэр проект зэхэтэу зэрэщытыр ШъэуапцIэкъо Аминэт къыкIигъэтхъыгъ, ащ изэшIохынкIэ IэпыIэгъу къызэрафэхъугъэмкIэ Александр Седовым зэрэфэразэр хигъэунэфыкIыгъ. Москва къикIыгъэ хьакIэм гущыIэ зыретым, Мыекъопэ къутамэм осэшхо зэрэфашIырэр, ащ хэхъоныгъэхэр ышIыным анаIэ зэрэтетыр, игуапэу Адыгеим къызэрэкIорэр къыIуагъ.
Александр Седовыр: «Аужырэ илъэсипшIым илъэсым тIогъогогъо къэгъэлъэгъонхэр Мыекъуапэ къэтэщэх. Мызэгъэгум зэхэтщагъэр охътэ кIыхьэм дгъэлэжьэщт. ЗэлъашIэрэ Дэнэ гъогур Китай къыщежьэти, хы ШIуцIэ Iушъом щыухыжьыщтыгъ. Музей къутамэр Дэнэ гъогур зыщиухырэм нахь пэблагъэти, КъохьапIэм тыкъикIыни, КъокIыпIэм зыфэдгъэзэнэу итхъухьагъ. Мыщ уикIэу КъокIыпIэм ылъэныкъокIэ укIо хъумэ, сыд фэдэ къэралыгъоха узпхырыкIыхэрэр, сыд фэдэ цIыф лъэпкъха узIукIэхэрэр, сыд фэдагъа ахэм якультурэ, сыд ащэщтыгъэр, Дэнэ гъогум сыд щызэрахьэщтыгъэр? Мыхэр угу къагъэкIэу, а зэманым ухащэу къэгъэлъэгъоным иэкспозициехэр щызэгъэзэфагъэх. Иран, Гурыт Азием, Китай, Японием къарыкIыгъэ пкъыгъохэу тихъарзынэщ чIэлъыгъэхэр мы къэгъэлъэгъоным хэдгъэхьагъэх. Урысыем изекIо гъогухэм нахь зыщыхагъэхъорэ уахътэм, Адыгеим пэгъунэгъу шъолъырхэм, гущыIэм пае, Краснодар краим, нэмыкI чIыпIэхэми къарыкIыщт цIыфхэр мы къэгъэлъэгъоным зэрищэлIэщтхэу къысщэхъу. Адыгеим икъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ зекIохэр джы къызыкIохэкIэ, етIэфым хэшIыкIыгъэ пкъыгъо хьалэмэтхэу Японием, Китай ижъыкIэ ащашIыгъэхэр алъэгъунхэ алъэкIыщт».
ХэгъэунэфыкIыгъэн фае КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим ихъарзынэщ къыхэхыгъэу Дэнэ гъогум икъэгъэлъэгъон пае экспонат 597-рэ Мыекъуапэ къызэращагъэр. Ахэм ащыщэу 407-р мэкIайхэм къатыралъхьагъ. Уахътэ тешIэ къэс пкъыгъохэр зэблахъухэзэ ашIыщт. Ежь музеим икъутамэ ихъарзынэщ къыхэхыгъэу пкъыгъо 17 къэгъэлъэгъоным хагъэхьагъ.
Александр Седовым журналистхэм яупчIэхэми джэуапхэр къаритыжьыгъэх.
— Къэгъэлъэгъоным хэхьэгъэ пкъыгъохэм сыда анахь гъэшIэгъонэу ахэтыр?
— Пстэури гъэшIэгъоны. Лъэшэу тегугъугъ пкъыгъохэр къыхэтхы зэхъум. «Дэнэ гъогум» шъузтехьэкIэ, ар къыжъугурыIощт. ЗэкIэ къэспчъына, шъулъэгъун фае. Пкъыгъо пэпчъ зыщашIыгъэ зэманым инэпэеплъ. Японием къикIыгъэ хьакъу-шыкъухэр, Китай илъэпкъ шъуашэхэр, Гурыт Азием иалырэгъу къолэнхэр — зекIохэм сатыушIхэм къащащэфыщтыгъэ пкъыгъохэм ящысэх.
— Хэта мы Iофтхьабзэм кIэщакIо фэхъугъэр, сыда джынэс фэдэ амалхэр гъэфедагъэ зыкIэмыхъугъэхэр?
— Тызыхэт уахътэм елъытыгъэу гукъэкIыр къэущыгъ. ЕтIани, музеим гъэхьазырын IофшIэнышхо щыкIуагъ, агъэкIэжьыгъ, мэкIайхэр щагъэуцугъэх. Тэри тихъарзынэщ тыхэплъэжьыгъ, тиIэ пкъыгъохэм тахэдэжьыгъ, ахэр гъогу къытепщэ хъущтхэмэ тыушэтыжьыгъ. А зэпстэум илъэситIу уахътэ ыхьыгъ.
— Дэнэ гъогум исыд фэдэрэ чIыпIа, къэралыгъуа нахь къыхэгъэщыгъэ хъугъэр?
— Пкъыгъоу тиIэхэм ар занкIэу япхыгъагъ. Анахьэу къыхэгъэщыгъэ хъугъэх Китай, Япониер, Гурыт Азиер. Иран, Индиер нахь макIэу къэгъэлъэгъуагъэ хъугъэх, ау щытми ахэм янэпэеплъэу къыхэтхыгъэхэми уасэ яI. Тимузей зызэхащагъэр илъэсишъэм къехъугъ, ау пкъыгъохэр тихъарзынэщ къыхэмыхъоу уахътэ къыхэкIы. Араб къэралыгъохэм къарахыгъэ пкъыгъохэр тимакIэх. Ирак, Шам, Ливан, Иорданием къарыкIэу бэп тиIэр. Непэрэ сурэтышIхэм яIэшIагъэхэр къытIэкIахьэх, ау макIэ. Урыс дипломатхэу Китай, КъокIыпIэ Чыжьэм ащылажьэщтыгъэхэр зэкIэ кIэным икIэугъоякIоу щытыгъэх. Ахэм аугъоигъэхэм ащыщхэу музеим шIухьафтынэу къыратыжьыгъэхэр бэ мэхъух. Ары хъарзынэщыр къэзыушъагъэхэр.
— Пкъыгъо анахьыжъэу ыкIи анахь ныбжьыкIэу ахэлъхэр сыд фэдэха?
— Анахь ныбжьыкIэхэр КъокIыпIэм исурэтышIхэм яIэшIагъэхэр арых, я XIX — XX-рэ лIэшIэгъух. Анахьыжъ пкъыгъохэр археологием къыхэхыгъэх — тиIэрэ ыпэкIэ апэрэ лIэшIэгъу.
— КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музееу Москва дэтым илъэс 30-м ехъурэ чIэтыгъэ пкъыгъо хьалэмэтэу, нартхэм ялэгъупкIэ тызаджэрэр илъэс заулэ хъугъэу музеим и Темыр— Кавказ къутамэ къащэжьыгъэу чIэт. Къутамэр къызызэIуахыгъэр шIэхэу илъэс 40 хъущт. МэфэкIым ехъулIэу музей гупчэм и Дышъэ хъарзынэщ чIэлъ пкъыгъохэу Адыгеим къыщагъотыгъагъэхэр Мыекъуапэ къяжъугъэщэнхэу, къэгъэлъэгъон гъэшIэгъон горэ ишъухъухьэрэба?
— Итхъухьэми хъущт. А мэфэкIыр къэблагъэ зыхъукIэ, цIыфхэр рыдгъэгушIонхэу проект горэм тыкъегупшысэщт. ГъэшIэгъонэу бэ тиIэр.
Тэу Замир