Зэрэдунаеу ыгъэшхэным кIэхъопсыщтыгъ

«ЩыIэныгъэр кIако, уеужьырын фае».
Н. И. Вавилов

Илъэс 80-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, щылэ мазэм и 26-м, 1943-рэ илъэсым Саратов хьапсым гъа­блэм дигъэлIыхьагъ я XX-рэ лIэшIэгъум ианахь шIэныгъэлэжьышхохэм ащыщыгъэу Николай Иванович Вавиловыр. ЦIыф акъылышIуагъ, гукIэгъу хэлъыгъ.

ЦIыфым ищыIакIэ нахьышIу шIыгъэным амал зэриIэу щэIэфэ дэлэжьагъ, ау насыпынчъагъ. АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ Н. И. Вавиловым фэгъэхьыгъэ шIэжь виртуальнэ къэгъэлъэ­гъоныр ар зыщымыIэжьыр илъэс 80 зыщыхъурэм фэгъэ­хьыгъэу щагъэхьазырыгъ. Ащ шIэныгъэлэжьым идунэелъэгъу­кIагъэр, игъэпсыкIагъэр, имурад­хэр зэрэпхырищыщтыгъэр, шIум фаблэу, цIыфым фэгумэкIэу зэ­рэщыIагъэр къыреIотыкIы.

ЗэлъашIэрэ генетик, географ, къэкIырэ культурэ лъэпкъхэм алъапсэ къызщежьэрэр, чылап­хъэхэм ябиологическэ нэша­нэхэр зэгъэшIэгъэнхэмкIэ Iофышхо зылэжьыгъэ, научнэ-ушэтэкIо лэжьэпIакIэр гъэпсыгъэныр зигукъэкI.

Н. И. Вавиловыр шэкIогъум и 13 (25-м), 1887-рэ илъэсым Москва къыщыхъугъ. Ятэ ылъа­псэкIэ мэкъумэщышIагъэми, лIы чан Iушыгъ, IофшIэкIошхуагъ, промышленник ин хъугъагъэ. Ны Iушым къыпкъырыкIырэ шэнышIухэр ыкъохэми къап­къырыхьагъэх, Iофыр якIасэу, щэIэгъэ-Iэдэб ахэлъэу къэтэджыгъэх. Мы унагъом академикитIу къикIыгъ (Николайрэ Сергейрэ академиехэм япрезидентыгъэх), ашыпхъухэри гъэсэгъагъэх, зыр — врач-бактериологыгъ, адрэр — микробиологыгъ.

1906-рэ илъэсым Николай Вавиловым Московскэ коммерческэ училищыр дэгъоу къыухи, мы илъэс дэдэм Московскэ мэкъумэщ институтым чIэхьажьыгъ.

Пасэу, студентыгъо уахътэм, Н. И. Вавиловым апэрэ ушэтынхэр ышIыхэу ригъэ­жьэгъагъ, Темыр Кавказым­рэ Закавказьемрэ ащызэхащэгъэ апэрэ экспедициехэм ахэлэжьагъ, икIэлэ­егъэджагъэр Дмитрий Николаевич Прянишниковыр ары.

1911-рэ илъэсым къыщыу­благъэу Николай Ивановичым зэлъашIэрэ шIэны­гъэлэжьы­шхохэу Р. Э. Регель ыкIи А. А. Ячевскэр иIэшъхьэтетхэу Петербург, прикладной ботани­кэмкIэ Бюром Iоф щишIагъ. 1913-рэ илъэ­сым Вавиловыр къэкIыхэрэм яимму­нитет игенетикэ зэригъэ­шIэным епхыгъэ ушэтынхэм адэлажьэ, генетикэм илъэпсэхэщэу Вильям Бэтсэн Англием щыкIырэплъы, ащ ыужым Францием ыкIи Гер­манием ишIэныгъэ учрежде­ниехэм защеушэты.

Джащ тетэу унагъом, еджапIэм, кIэлэегъаджэхэм яхьа­тыр­кIэ, Вавиловыр шIэныгъэ гъогум теуцонэу хъугъэ. Шъып­къэгъэ-къэбзагъэр шэн шъхьаIэу хэлъыгъ ыкIи ыгу ыштэ­щты­гъэхэп Iэпэдэлэлныгъэр зи­шэнхэр.

Н. И. Вавиловыр анахь зыкIэхъопсыщтыгъэр зэрэдунаеу къыщекIокIырэ гъэблэ тхьамыкIагъор гъэкIодыгъэныр ары. ГенетикэмкIэ шIэныгъакIэхэр иIэубытыпIэхэу къэкIырэ мэ­къумэщ культурэ зэфэшъхьаф­хэр къыхэхыгъэнхэр, ахэр тыдэрэ чIыпIи къыщыгъэкIыгъэнхэр имурад иныгъ. Iофыр кIэкIыным анахь ищыкIагъэу ылъытэщтыгъэр лэжьыгъацэм — генхэм ядэгъугъ, а генхэр амышIэрэ къэкIырэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ахэбгъотэн плъэкIынэу ары зэрилъытэщтыгъэр. Игухэлъ лъыкIахьэ шIоигъоу Вавиловыр къэкIырэ лъэпкъ Iэлхэу натрыф, хьэ, картоф зыфэпIощтхэм алъыхъоу зэрэдунаеу къызэпикIухьэщтыгъ. ЧъыIи, фа­­би ащэчын алъэкIэу, хьэцIэ­пIацIэхэми афырикъун кIуачIэр зыхэлъхэм алъыплъэщтыгъ.

Н. И. Вавиловыр хэгъэгу кIоцIым имызакъоу, IэкIыб къэралыгъохэм ащызэхащэрэ экспедицие 50-м на­хьыбэм япащэу ахэлэжьагъ. Зы нэбгырэм изакъоу ащ фэдизыр зэрэзэшIуихы­щтыгъэр — шIэныгъэ материалыр угъоигъэныр, къэ­кIырэ культурэ лъэпкъ пэпчъ ичылапхъэ изытет уплъэкIугъэн ыкIи ащкIэ тео­риякIэхэм алъапсэ зэтегъэуцогъэныр — зэрэфызэшIокIыгъэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп.

Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм Николай Ивановичым къэкIыхэрэмкIэ Всесоюзнэ институтыр ВИР-р зэхищагъ. Къы­блэ шъолъыр­ми ащ икъутэмищ — Къы­рым, Пшызэ ыкIи Мые-­­
къопэ районымкIэ, къутырэу Шунтук — ащызэхищэгъагъ. Мыекъопэ районым ичIыопс изытет къэкIырэ лъэпкъ куль­ту­рэхэмкIэ, анахьэу пхъэшъхьэ­-мышъхьэхэмкIэ, хэтэрыкIхэмкIэ ыкIи былым Iус­хэмкIэ узщыгугъынэу ылъытэщтыгъ.

Н. И. Вавиловым мэкъумэщ культуракIэхэм яапэрэ дунэе фонд ыугъоигъагъ, ащ бгъэ­шIэгъонэу, пчъагъэу зэтефы­жьыгъэу, чIыгум къыщыкIырэ лэжьыгъэ лъэпкъхэр зэкIэ ­щы­зэгъэзэфэгъагъ. КIодыжьыным нэсыгъэ къэкIырэ лъэпкъхэри ащкIэ ыухъумагъэх. Ва­виловым ыугъоигъэ чылэпхъэ шъхьаIэхэм, джырэ уахътэми ямэхьанэ къеIыхыгъэп, ахэм къапкъырыкIыхэзэ, къэкIырэ лъэпкъхэм япчъагъэ 450-м ­ехъоу хэгъэгум щыха­гъэхъуагъ.

Ау акъыл, шIэныгъэ, гъэхъагъэ зиIэхэм нэкъокъогъухэр бэу къафыкъокIыхэу хабзэ. Я 30-рэ илъэсхэм Вавиловым бзэгухьэхэр бэу къешIэкIы­гъагъэх, ауми, шIэныгъэлэжьы­шхом ицIэрыIуагъэ ашъхьэ къа­ригъэIэтыщтыгъэп. Мы уахътэм Н. И. Вавиловым агроном ныбжьыкIэу Трофим Лысенкэр игъусэу Iоф ышIэщтыгъ, ар зэблэжьыгъэп лIы гъэсагъэр игъогу зафэ теутыгъэнымкIэ ыкIи ащ ычIыпIэ ежь иуцо­нымкIэ.

Гъэмафэм, 1939-рэ илъэсым Эдинбург генетикхэм яя VII-рэ Дунэе конгресс щыкIонэу щытыгъ, ащ ипрезидентэу 1938-м иублэгъум Вавиловыр агъэнэфэгъагъ. Ау сыд ыIуагъэми, ышIагъэми, Николай Ивановичыр мы конгрессым правительствэм ыгъэкIуагъэп. Конгрессым ипрезидентынэу агъэнэфэгъагъ инджылыз профессорэу Ф. Крю. Ащ зэIукIэшхор къызэIуихызэ къыIуагъ: «Вы пригласили меня играть роль, которую так украсил бы господин Вавилов. Вы надеваете его мантию на мои не желающие этого плечи. И если я буду выглядеть неуклюже, то вы не должны забывать: это мантия сшита для более крупного ученого». Н. И. Вавиловым дунэе авторитетэу иIэр уушъэфынэу зэрэщымытым хъурэр ищысагъ, мы илъэсым шIэныгъэлэжьыр агъэтIысыныр ракугъэп.

ШышъхьэIум, 1940-рэ илъэсым ар агъэтIысыгъ. Мафэ къэс мэзэ 11-м къыкIоцI еупчIыщтыгъэх, утынхэр рахыщтыгъ. А зэкIэмэ ялъытыгъэу, хабзэм иягъэ ригъэкIыгъэу патхи, укI тыралъхьагъ, ыужыкIэ ар илъэс 20 хьапскIэ зэблахъужьыгъ.

Н. Вавиловыр Саратов хьапсым къыдэнагъ. Ежьхэм ашIоигъор къызэримыIорэм пае рашIэн алъэкIынэу зи къагъэнагъэп, ау мысагъэр афиштагъэп. Аужырэ мазэхэм ищыIэкIагъэр зышIэ­хэрэм, хьапсым дычIэсыгъэхэм къаIотэжьыщтыгъ Николай Ивановичыр цIыф гукIэгъоу, зафэу, нэмыкIхэм афэгумэкIэу ыкIи агу къыIэтэу зэрэщытыгъэр.

ШышъхьэIу мазэм, 1955-рэ илъэсым СССР-м и Апшъэрэ хьыкум идзэ коллегие унашъо ышIыгъ Н. Вавиловыр зэраухыижьыгъэмкIэ.

«Да, такие ученые, как Вавилов, были не только гениями, но и совестью народа», — ытхы­щтыгъ академикэу Д. С. Лихачевым.

Къэгъэлъэгъон гъэшIэгъоным Н. И. Вавиловыр зыфэдэ цIыфыгъэр, шIэныгъэлэжьыр шIоу ышIагъэм, ылэжьыгъэм зэрэтырагъэкIодэжьыгъэр къеIуатэ. Лъэпкъ тхылъеджапIэм шIэныгъэлэжьышхом иIофшIагъэхэр, тхылъ зэфэшъхьафхэу ищыIэныгъэ ыкIи инаучнэ IофшIэкIагъэр къызщиIотыкIыгъэхэр бэу чIэлъых, ахэр зышIогъэшIэгъонхэм тхылъеджапIэм къыщяжэх.

Мамырыкъо Нуриет.