Шэуджэн районым ихэхъоныгъэхэр

Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Шэуджэн районым щыIагъ, социальнэ псэуалъэхэм яшIынрэ ягъэцэкIэжьынрэ зэрэкIорэр ыуплъэкIугъ.

Ащ игъусагъэх Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет – Хасэм и Тхьаматэу Владимир Нарожнэр, Адыгэ Республикэм иминистрэхэм я Кабинет хэтхэр, Шэ­уджэн районым ипащэу Аулъэ Рэщыд, муниципалитетым илIыкIохэр, подряднэ организациехэм япащэхэр.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр

Хьатыгъужъыкъое къоджэ псэупIэм хэхьэрэ къуаджэу Пщычэу Адыгеим и ЛIышъхьэ зыщэIэм нэбгыри 120-м тегъэпсыхьэгъэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэу къатитIу хъурэр къыплъыхьагъ. Псэ­олъэшIхэм унэр ашIыгъах, унэ кIоцIым ыкIи гупэм япхыгъэ IофшIэнхэр агъэцакIэх, инженер коммуникациехэр агъэ­псых. Илъэсым ыкIэм ехъулIэу псэолъэ­шIыныр аухынэу щыт. КIэлэцIыкIу Iыгъы­пIэу N 4-у «ДэхэбынкIэ» заджэхэу джы унэжъым чIэтыр псэолъакIэу ашIырэм кIожьыщт.

Мы илъэсым ыкIэм ехъулIэу псэупIэу Заревэм еджапIэм джыри мыкIорэ кIэ­лэцIыкIухэм апае щашIырэ унэу нэбгыри 120-м тегъэпсыхьагъэр аухыщт. Къэ­ралыгъо программэу «Къуаджэхэм зэдиштэу хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу а псэуа­лъэр ашIы.

Джащ фэдэу лъэпкъ проектэу «Демографием» къыдыхэлъытагъэу анахь цIыкIухэр зыщаIыгъыщтхэ унэу нэбгыри 120-м телъытагъэр къутырэу Тихоновым щашIы. Нафэу зэрэщытымкIэ, джырэ нэс ащ фэдэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ ащ дэтыгъэп. Джы Iофыгъор зэшIохыгъэ хъугъэ. Гъатхэм кIэлэцIыкIухэу Тихоновым щыпсэухэрэм, джащ фэдэу гъунэгъу псэупIэхэм якIэлэцIыкIухэм апае IыгъыпIакIэм ипчъэхэр къызэIуихыщтых.

Джырэ проектым диштэу, шапхъэу щыIэхэм атегъэпсыхьагъэу кIэлэцIыкIу IыгъыпIищыр ашIы.

Iэрыфэгъоу щытынхэм, щынэгъончъэнхэм, тэрэзэу гъэфэбэгъэнхэм, электричествэр зэпыу имыIэу аIэкIэгъэхьэгъэным япхыгъэ шапхъэхэр зэкIэ къыдалъы­тагъэх. БэшIагъэ Шэуджэн районым ащ фэдэу IыгъыпIабэ зыщамышIыгъэр. Адыгеим и ЛIышъхьэрэ федеральнэ программэхэмрэ яшIуагъэкIэ ар зэшIохыгъэ хъугъэ.

Адыгеим и ЛIышъхьэ уплъэкIунхэм ялъэхъан мылъкур зэрагъэфедэрэм, IофшIэнхэм язытет зыфэдэм защигъэгъозагъ. Джащ фэдэу пшъэрылъ афи­шIыгъ ипIалъэм ехъулIэу псэуалъэхэм яшIын аухынэу. Шэуджэн районым гъэ­сэныгъэ зыщарагъэгъотырэ учреждениехэм кIэлэцIыкIухэр ачIэсынхэм иамал щыIэ хъущт, гъэсэныгъэ-пIуныгъэмкIи ахэм яшIуагъэ къэкIощт.

«Лъэпкъ проектхэмрэ къэралыгъо программэхэмрэ ахэхьэгъэ псэуалъэхэр зэкIэ ипIалъэм шIыгъэнхэм ыкIи ахэм язытет шапхъэхэм адиштэным, кIэлэцIыкIухэр дэгъоу пIугъэнхэм ыкIи хэхъоныгъэ ягъэгъотыгъэным, щынэгъончъэным епхыгъэ Iофтхьабзэхэр зэкIэ гъэцэкIагъэ хъунхэм анаIэ тырагъэтын фае. Къуаджэхэм адэлъ щыIакIэр Iэрыфэгъоу щытыным, цIыфхэм ящыкIэгъэ фэIо-фашIэхэр, анахьэу етIани кIэлэцIыкIухэм, ягъэгъотыгъэнхэм япхыгъэ IофшIэныр лъыгъэ­кIотэгъэным мэхьанэшхо иIэу щыт», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Адыгеим и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, республикэм ихэбзэ къулыкъухэм лъэныкъо пстэухэмкIи районым хэхъоныгъэ ышIыным, псэупIэ пэпчъ нахьышIум ылъэныкъокIэ зигъэзэным апае афэлъэкIыщтыр зэкIэ ашIэ. Ащ нэмыкIэу къоджэдэсхэр зыгъэгумэкIыхэрэ Iофыгъохэми яшъыпкъэу анаIэ атырагъэты.

«Илъэсэу икIыгъэм тыгъэгъа­зэм линие занкIэу зэхэсщэгъа­гъэм илъэхъан упчIэ 1200-рэ фэдиз къысIэкIэхьагъ. Ахэм зэкIэми тахэплъэщт. Шэуджэн районымкIэ къутырэу Чернышевым щыпсэухэрэм бэмышIэу адысиIэгъэ зэIукIэгъум икIэ­уххэмкIэ пшъэрылъхэу афэсшIыгъэхэр гъэцэкIагъэ зэрэхъу­хэрэм сынаIэ тесэгъэты. ЗэкIэ цIыфхэм ялъэIухэм япхыгъэ зэшIохыкIэ амалхэр къэтэгъотых. Тэ зэхэтэшIэ ахэм ащыпсэухэрэм къызэрэддыра­гъаштэрэр. Гъэпсын IофымкIэ зэкIэми ткIуачIэ зэдетхьылIэным мэхьа­нэшхо иIэу щыт. Тызэгъусэу республикэм щыIакIэу илъыр нахьышIу тшIыщт, Президентэу Владимир Путиным къыгъэуцугъэ пшъэрылъхэр зэшIотхыщтых», — къыхигъэщыгъ Адыгеим и ЛIышъхьэ.

Культурэм игъэлъэгъуапIэхэр

Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Шэуджэн районым зэкIом, лъэпкъ культурэмкIэ гупчэу къуаджэу Хьакурынэхьаблэ дэтэу агъэцэкIэжьыгъэм икъызэIухыжьын хэлэжьагъ, къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае культурэм и Унэ зэрэщашIырэр ыуплъэкIугъ.

Гупчэр бэшIагъэ агъэцэкIэжьын зыфэягъэр. 1957-рэ илъэсым ар агъэ­псыгъагъ. Аужырэу гъэцэкIэжьын Iоф­шIэнхэр зырашIылIагъэр 1985-рэ илъэсыр ары. ГъэцэкIэжьынхэмкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэр къэралыгъо программэу «Къуаджэхэм зэдиштэу хэхъо­ныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэр ары. Ащ пае бюджет зэфэшъхьафхэм сомэ миллион 55,6-м ехъу къахагъэкIыгъагъ.

Ансамблэхэу «Налмэсымрэ» «Ислъа­мыемрэ» концерт къатыным ыпэкIэ Адыгеим и ЛIышъхьэ Шэуджэн рйоным исхэм къафэгушIуагъ лъэпкъ культурэмкIэ гупчэр къызэрэзэIуахыжьыгъэм фэшI. КIэлэцIыкIухэмрэ зыныбжь икъугъэхэмрэ нахьыбэу гупчэу агъэцэкIэжьыгъэм къекIолIэнэу зэрэгугъэрэр КъумпIыл Мурат къыхигъэщыгъ.
«Гупчэр зызэхащагъэр лIэшIэгъу ныкъом ехъугъ. Ащ хэбзэ гъэ­нэфагъэхэр, творческэ коллективхэр иIэх. Ащыщ пэпчъ Адыгеим икультурнэ щыIэныгъэ иIахьышхо хешIыхьэ. ТэркIэ мэхьанэшхо иI а пстэуми хэхъоныгъэ ашIыным, респуб­ликэм исхэм ятворчествэ зыкъызэIуихынэу амал ягъэгъотыгъэным, кIэлэцIыкIухэр лъэпкъ творчествэм пыщагъэ хъунхэм, искусствэм иджырэ лъэпкъхэм апылъынхэм», — къыIуагъ Адыгеим и ЛIышъхьэ.

Район администрацием культурэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэу Къэрэбэт Айдэмыр къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, лъэпкъ культурэмкIэ гупчэм нэбгырэ 276-рэ зыхэлэжьэрэ куп щызэхэщагъ. Гъэцэ­кIэжьынхэм ялъэхъани творческэ коллективхэм яIофшIэн зэпагъэугъэп. Гъэсэныгъэ тедзэ ягъэгъотыгъэнымкIэ Шэуджэн гупчэм ахэм яIофшIэн щылъа­гъэкIотагъ. Лъэпкъ творчествэм изегъэ­ушъомбгъункIэ ыкIи районым исхэм языгъэпсэфыгъо уахътэ гъэшIэгъонэу зэхэщэгъэнымкIэ джырэ шапхъэхэм адиштэрэ амалхэр непэкIэ щыIэх.

Культурэм и Унэ ипчъэ-шъхьаныгъуп­чъэхэр, джэхашъохэр, унашъхьэр, инженер коммуникациехэр зэблахъугъэх, сценэр агъэкIэжьыгъ, унэр ыгупэкIи ыкIоцIкIи агъэдэхагъ, плиткэ тыралъ­хьагъ, чIыпIэу ащ къыпэIулъыр зэтырагъэпсы­хьагъ. Гупчэр мылъкукIи, техникэкIи нахь зэтегъэпсыхьагъэ хъугъэ, ищыкIэгъэ оборудованиер, техническэ аппаратурэр, машIом зыкъызэриштагъэм­кIэ макъэ къэзыгъэIурэ пкъыгъохэр къа­щэфыгъэх. 2021-рэ илъэсым 3Д-р зыхэт кинозалэу «Космосым» ишIын аухыгъ.

Адыгеим и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, къоджэдэсхэм ящыIэкIэ-псэукIэ нахьышIу шIыгъэным иамалхэр республикэм щызэрахьэх. Мы аужырэ илъэсхэм республикэм имуниципальнэ образование пстэуми культурэмкIи, нэмыкI лъэныкъохэмкIи зэхъокIыныгъэ­хэр афэхъух. Шэуджэн районыр зып­штэкIэ, культурэм иунэхэр псэупIэхэу Заревэ, Тихоновым, Пщыжъхьаблэ, Мамхыгъэ ащагъэцэкIэжьыгъэх. ГъэрекIо районымкIэ апэрэ модельнэ тхылъ­еджапIэр къутырэу Тихоновым къыщызэIуахыгъ, Адыгеим и Советхэм яа 1-рэ зэфэс зыщыкIогъэ унэ-музеир игъэкIотыгъэу агъэцэкIэжьыгъ.

Шъугу къэтэгъэкIыжьы, мы аужырэ илъэси 5-м культурэм иуни 9 респуб­ликэм зэрэщагъэпсыгъэр, 45-рэ зэрэщагъэцэкIэжьыгъэр, модельнэ тхылъеджэпIэ 12 зэрэщашIыгъэр. АР-м и Лъэпкъ музейрэ фонд IыгъыпIэу ащ къыпышIыхьагъэмрэ агъэкIэжьыгъэх, Пушкиным ыцIэкIэ щыт унэм, АР-м сурэтхэмкIэ игалерее, искусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджапIэу N 1-у Мыекъуапэ дэтым ягъэцэкIэжьын аухыгъ. ИскусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджэпIи 2-мэ ягъэкIэжьын джыдэдэм макIо.

Мыгъэ культурэм иуни 3 агъэцэкIэ­жьынэу, 2 агъэпсынэу рахъухьэ. Ахэм зэу ахэхьэ культурэм и УнакIэу Хьатыгъужъыкъуае щашIырэр. АР-м и ЛIышъхьэ мы псэолъэшIыпIэм щыIагъ, ар зэрашIырэр ыуплъэкIугъ. Программэу «Къуаджэхэм зэдиштэу хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэм къыдыхэлъы­тагъэу сомэ миллион 75,4-рэ ащ пае къыхагъэкIыгъ. Квадрат метрэ 800 фэдиз зиинэгъэщт унэм нэбгырэ 210-мэ ателъытэгъэ зали, творчествэм зыщыпылъыщтхэ унэхэри, къоджэ тхылъ­еджапIэри хэхьащтых.

IофшIэнхэр дэгъоу зэхэщэгъэнхэм, пIалъэхэр къыдэлъытэгъэнхэм лъэшэу гъунэ алъафынэу КъумпIыл Мурат пшъэ­рылъ афишIыгъ. НепэкIэ унэ лъапсэр агъэчъыгъах, дэпкъхэр ашIыгъэх, псырыкIуапIэхэр ращагъэх, унашъхьэм ителъхьан ыкIэм фэкIо. Къихьащт илъэ­сым иублэгъу ехъулIэу псэолъэшIын IофшIэнхэр аухынэу рахъухьэ. Культурэм икъоджэ Унэ итворческэ коллективхэу джыдэдэм псэупIэм иадминистрацие чIэсхэр джащыгъум унакIэм кIожьыщтых.

Республикэм и ЛIышъхьэ шъхьафэу зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, культурэ Iофтхьабзэхэр зезыхьэрэ, цIыфхэм языгъэпсэфыгъо уахътэ зэхэзыщэрэ гупчэ­хэм яIофшIэн нахь шIуагъэ къы­ра­гъэтыным, Iофтхьэбзэ гъэшIэгъонхэр нахьыбэу зэхащэнхэм мэхьанэшхо яI.

«Культурэм иунэхэу агъэкIэ­жьыгъэхэм яфэIо-фашIэхэр зыфагъэцакIэрэр нахьыбэ хъун фае. Ахэр цIыф кIуапIэу щытынхэм мэхьанэшхо иI. Федеральнэ гупчэр ащкIэ IэпыIэгъу къытфэхъу. Урысые Федерацием и Президент IэпыIэгъоу къы­титырэр ыкIи ынаIэ къызэрэттыригъэтырэр зэхэтэшIэ. ГъэрекIо Владимир Путиныр ышъхьэкIэ Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе— Бэлъкъарым къафэгушIуагъ зызэхащагъэхэр илъэси 100 зэрэхъурэм епхыгъэу. Адыгеим ия 100-рэ илъэс къыхиубытэу культурэмкIи, нэмыкI лъэны­къо­хэмкIи Iофтхьэбзабэ зэхэт­щагъ. Республикэм щытхъу­шхо къыфэзыхьырэ пэрыт коллективхэр бэу тиIэх. Культурэм нэхэу агъэкIэжьыгъэхэм, сценэу зэтырагъэпсыхьажьы­гъэхэм творческэ IофшIэныр рес­публикэм зэрэщагъэлъэшыщтым сицыхьэ телъ», — къы­Iуагъ Адыгеим и ЛIышъхьэ.

Тарихъ мэхьанэ иI

Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Адыгеим и Советхэм яа I-рэ зэфэс и Унэ-музей игъэцэкIэжьын фэхъугъэ кIэуххэм защигъэгъозагъ. Къуаджэу Хьакурынэхьаблэ игупчэ а Унэр ит ыкIи Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу, усакIоу Андырхъое Хъусен имемориальнэ музей икъутамэу щыт.

ТапэкIэ музеир агъэцэкIэжьыным къыкIэлъэIугъагъ Шэуджэн районым щыщ ЛIышэ Хъариет. Илъэсэу икIыгъэм УФ-м и Президентэу Владимир Путиным пшъэ­рылъ зэрэфишIыгъэм тетэу УФ-м и Президент и Полномочнэ лIыкIоу Къыблэ федеральнэ шъолъырым щыIэ Владимир Устиновым шъолъырхэм япащэхэр хэла­жьэхэзэ цIыфхэм адыриIэгъэгъэ зэIукIэгъухэм ащыщ горэм а Iофыр къыщаIэтыгъагъ.

АР-м и ЛIышъхьэ пшъэрылъ зэрафишIыгъэм тетэу илъэсэу икIыгъэм, республикэм къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ зыхъугъэм ия 100-рэ илъэс фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэм къадыхэлъытагъэу, а музеир агъэцэкIэжьыгъагъ. Мыщ тарихъ мэхьанэ иIэу щыт: 1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 7 — 10-м Адыгэ автоном хэкум и Советхэм яапэрэ зэфэс Ащ щыкIогъагъ. Ащ ыпэкIэ 1917-рэ илъэсым шышъхьэIум Пшызэрэ хы ШIуцIэ Iушъомрэ якъушъхьэчIэсхэм язэфэс мыщ щыкIо­гъагъ. Тхьамэтагъор зезыхьэгъагъэр ыкIи зэфэсым пэщэныгъэ дызезыхьагъэр Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый. Тарихъ мэхьанэ зиIэ унэу 1911-рэ илъэсым ашIыгъагъэм игъэцэкIэжьын пае сомэ миллиони 8,6-м ехъу къыхагъэкIыгъагъ. АР-м икъэралыгъо программэу «Культурэм, искусствэм ыкIи художественнэ гъэсэныгъэм хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэныр» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу ар щы­тыгъ. Мылъкум ишIуагъэкIэ музеим иинженер коммуникациехэр зэкIэ зэблахъугъэх, джащ фэдэу шъхьаныгъупчъэхэр, пчъэхэр, джэхашъохэр, унашъхьэр кIэу ашIыгъэх. Ащ нэмыкIэу унэм ыгупи агъэкIэжьыгъ. ГъэцэкIэжьын Iофхэр зэшIуахыхэ зэхъум апашъхьэ пшъэрылъэу итыгъэр амал зэриIэкIэ нахь икъоу тарихъ теплъэр къэгъэнэжьыгъэныр, я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъихьэгъухэм адэжь архитектурнэ гъэ­псыкIэу иIагъэр мыукъогъэныр ары.

Адыгеим итарихъ хъугъэ-шIагъэхэу анахь мэхьанэшхо зиIэхэм зыкIэ ащыщ мы унэр. 2000-рэ илъэсым унашъо аштэгъагъ музей мыщ щагъэпсынэу ыкIи 2001-рэ илъэсым ащ иIофшIэн ригъэ­жьагъ. Унэ-музеим ипащэу ЛIышэ Фатимэ къызэриIотагъэмкIэ, музеим иэкспонат миным ехъумэ республикэм икъэралыгъо гъэпсыкIэ лъапсэ фэхъугъэ чэзыухэмрэ хэхъоныгъэ гъогоу къыкIугъэмрэ къаIуатэ. Джащ фэдэу цIыфхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэгъэ хъугъэ-шIагъэхэр гум къагъэкIы­жьых: Адыгэ автоном хэкумрэ Адыгэ Республикэмрэ щыIэ зэрэхъугъэхэр. Мы музеим экскурсиехэр, лIыхъужъныгъэм иурокхэр, пчыхьэзэхахьэхэр щызэхащэх, илъэс къэс нэбгырэ мини 4-м ехъу ащ къекIуалIэ.

АР-м и ЛIышъхьэ тарихъ кIэныр къэ­ухъу­мэгъэнымкIэ ыкIи къыткIэхъухьэхэрэр яхэгъэгу фэшъыпкъэхэу пIугъэнхэмкIэ музе— им мэхьанэшхо зэриIэр къыхигъэщыгъ.

«ТичIыгу гупсэ итарихъ къэ­тыухъумэн фае. НепэкIэ тихэгъэгу илIыхъужъ блэкIыгъэ анахьэу мэхьанэшхо иIэу щыт. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием лIыхъужъныгъэ щызезыхьэрэ тикIалэхэми тарэгу­шхо, джащ фэдэу Хэгъэгу зэо­шхом илъэхъан блэнагъэ зезы­хьагъэхэр, текIоныгъэр къэзыгъэблэгъагъэхэр тщыгъупшэ­хэрэп. Андырхъое Хъусен ыкIи Хэгъэгу зэошхом инэмыкI лIыхъужъхэм зэрахьэгъэ блэнагъэм фэдэ непэ хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлэ­жьэ­рэ кIалэхэм ащыщхэми зэра­хьагъ. НыбжьыкIэхэр яхэгъэгу фэшъыпкъэхэу пIугъэнхэмкIэ музейхэм мэхьанэшхо яIэу щыт. Арышъ, республикэм щыпсэухэрэми, ащ ихьакIэхэми, анахьэу ныбжьыкIэхэм музейхэр якIопIэнхэм мэхьанэшхо иIэу щыт», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

АР-м и ЛIышъхьэ къызэрэхигъэщыгъэм­кIэ, республикэм ихэбзэ къулыкъухэм тарихъ ыкIи культурнэ кIэнэу зыфэдэ къэмыхъугъэр къэухъумэгъэным пае афэлъэкIыщтыр зэкIэ ашIэщт. ГущыIэм пае, республикэм имузейхэм язэтегъэ­псыхьан мыгъэ сомэ миллион 30 къыфыхагъэкIыгъ, ащ щыщэу миллиони 2,5-р Адыгеим и Советхэм яа 1-рэ зэфэс и Унэ-музей пэIуагъэхьагъ.

Шэуджэн районым Иветеранхэм я Совет итхьаматэу Бэгъэдыр Нурбый икIэухым муниципальнэ образованием щыпсэухэрэм ацIэкIэ республикэм и ЛIышъхьэ районым ихэхъоныгъэ ынаIэ къызэрэтыригъэтырэм, IэпыIэгъу къызэ­рэфэхъурэм апае зэрэфэразэхэр къы­Iуагъ. Мы аужырэ лъэхъаным ащ социальнэ мэхьанэ зиIэ псэолъабэ щашIыгъ ыкIи щагъэцэкIэжьыгъ.

АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу