Кавказым имэзхэм ахагъэкIодыкIыгъэгъэ мэзчэтыухэм (леопардхэм) икIэрыкIэу ахэгъэхъожьыгъэным хабзэми къулыкъу зэфэшъхьафхэми Iоф зыдашIэрэр илъэсипшIым ехъугъ.
ЗэкIэмкIи мэзчэтыу 13 шъхьафитэу Кавказ заповедникми, Осетием имэзхэми ахатIупщыхьагъэр, ахэм ащыщэу 4-р псаужьэп. ЗэкIэри Шъэчэ лъэпкъ паркым щагъэпсыгъэ Гупчэу мэзчэтыухэр зыщагъасэхэрэм щаIыгъыгъэх.
Тыгу къэдгъэкIыжьын Кавказым леопардхэр зэрэщагъэкIодыгъагъэхэр. Ар хабзэм унашъоу ышIыгъэм епхыгъагъ. Мэзчэтыухэр зэрэ Кавказэу ащыпсэущтыгъэх, япчъагъэкIэ бэдэдэ хъугъагъэх, цIыфхэм къатебанэхэу рагъэжьэгъагъ. Я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм къащегъэжьагъэу я 20-м ыгузэгу нэс мэзчэтыухэр аукIынхэу цIыфхэм фитыныгъэ къаратыгъагъ. ШакIохэм ахэр аукIыгъэх, агъэлIагъэх, сыд ишIыкIэми, агъэкIодыгъэх. Ахэм зы шъхьэ пэпчъ хабзэм сомэ 25-рэ къаритыщтыгъ, гъэбылъыгъэу зэращэхэрэм сомэ 20 тыжьынэу къаIахыщтыгъ.
Я 20 — 30-рэ илъэсхэм леопардхэм хэпшIыкIэу къащыкIэгъагъ, Хэгъэгу зэошхор зытекIым ыуж ахэр цIыфхэм апэ къифэжьыщтыгъэхэп. Мэзчэтыухэр джащыгъум Тхылъ Плъыжьым датхэгъагъэх.
Гупчэм щагъасэх
Илъэс 60-м ехъу текIыгъагъ мэзчэтыухэм ягугъу цIыфхэм ашIэу зырагъэжьэжьым. Туркменистан и ЛIышъхьэ Владимир Путиным леопардитIу шIухьафтынэу къызыритыгъэгъэ лъэхъаным ар тефэгъагъ. Ащыгъум чIыопс къэкIуапIэхэмрэ экологиемрэкIэ Министерствэм мэзчэтыухэм афэгъэхьыгъэ программэ ыштагъэу щытыгъ. Ахэм зыщахагъэхъощт Гупчэ Шъэчэ лъэпкъ паркым къыщызэIуахыгъагъ, Президентми ащ дыригъэштэгъагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу Гупчэм леопардхэр щапIух, щагъасэх, етIанэ чIыопсым хатIупщыхьэх.
ПшIэнкIэ гъэшIэгъоны: мэзчэтыу щырхэр грамм 600 — 700 нахь мыхъухэу къэхъух, псынкIэу ахэхъо. ЯлъэгагъэкIэ сантиметрэ 70 — 80-м, яонтэгъугъэкIэ килограмм 80 — 90-м нэсых, акIэхэм метрэм нахьыбэ якIыхьагъэу мэхъух.
Умарэ иIоф лъагъэкIуатэ
Гупчэм иIофышIэхэм апэрэ илъэсхэм къиныбэ алъэгъугъ. Щырхэм укъызэрадекIокIыщтыр, зэрэбгъэшхэщтхэр, узэряIэзэщтыр ашIэщтыгъэп, специалистхэр щыIагъэхэп. Сабый цIыкIум узэрэпылъырэм нахь макIэп ахэм япIуни уахътэу тырагъэкIуадэрэр.
Аужырэ илъэсипшIым Гупчэм ипащэу Iоф зышIэгъэ Семенов Умар «Тыздэлэжьэнэу етхьыжьэгъэ Iофыгъом фэдэ ныбжьи Урысыеми зэрэдунаеуи щагъэцэкIагъэп», — ыIогъагъ.
Шъыпкъэ къыIуагъэр. Зырагъажьэм, опыт зиIэ специалистхэр, узэупчIыжьын зэрэдунаеу тетыгъэп, ежьхэр ары игъорыгъоу псэушъхьэхэм янэшанэхэр, язекIуакIэхэр, узэрафыщытыщтыр зэзыгъэшIагъэхэр.
Умарэ Iоныгъом и 14-м, тызхэт илъэсым, IофышIэ щыIэу, столым кIэрысэу ыгу къэуцугъ. Илъэс 50 нахь ыгъэшIагъэп.
Умарэ Къэрэщэе-Щэрджэсым щыщыгъ. ПсэупIэу Учкулан къыщыхъугъ. Унагъо ышIагъ, сабыищ иI. Iоф къыдэзышIагъэхэм иуахъти, ыкIуачIи, ипсауныгъи ашъхьамысэу зэрэлажьэщтыгъэр, зэрэцIыфышIугъэр, зыпылъыгъэ Iофыр зэригъэлъапIэщтыгъэр къаIуагъ: «Умарэ рихьыжьэгъэ Iоф къиныр лъыдгъэкIотэщт. Ащ ихьатыркIэ леопардхэм ахэдгъэхъожьынэу едгъэжьагъ, ащ ыцIэ тщыгъупшэщтэп, ишIэжь тыгу илъыщт. Къыдэхъунэу зыкIэхъопсыщтыгъэр зэкIэ цIыфхэми исабыйхэми алъэгъущт, тэ ахэр лъыдгъэкIотэщтых».
Ахагъэхъуагъ
Аужырэу Iоныгъом мэзхэм ахатIупщыхьэгъэ мэзчэтыухэм пшъэрылъынэу аралъхьагъэхэр спутникым пышIагъэх, ащкIэ псэушъхьэхэм ятеплъэ, зыдэщыIэхэ чIыпIэхэр, зэрахахъорэр, ашхырэр зэрагъашIэ.
«ЦIыфыIэ зынэмысыгъэ чIыопсым хэттIупщыхьэгъэ леопардхэр ащ есэнхэм тынаIэ тедгъэтыщт ыкIи щырхэр къапыфэнхэу лъэшэу тыгугъэщт», — еIо заповедникым идиректор игуадзэу Николай Ескиным.
Мы лъэхъаным мэзчэтыухэр зыхатIупщыхьанхэу тиIэ шъолъырхэр Кавказ заповедникыр, Краснодарскэ краим, Адыгеим, Осетием, Дагъыстан ямэзхэр арых. Ахэм леопардхэр ащызэхахьэхэу зырагъажьэкIэ щырхэр къафэхъущтых. Щырхэр мэзхэм захатIупщыхьэхэрэр шэкIоным есагъэхэу ыкIи цIыфым кIэрымыхьэхэу зыхъухэкIэ ары.
Программэм хэлэжьэрэ пстэуми къызэраIорэмкIэ, леопардхэр тимэзхэм ащыпсэухэ зыхъужьыщтыр шъхьэ 50-м къыщымыкIэу щырхэр къызапыфэхэкIэ ары. Джащыгъум бэгъонхэу рагъэжьэжьыщт.
Мы лъэхъаным Iофыгъо къиным игъэцэкIэн хэлажьэх шъолъыр зэфэшъхьафи 8, заповедник ыкIи лъэпкъ парк 12, Урысые ыкIи Дунэе организациехэм ащыщхэр.
Мэзчэтыухэм шIэныгъэлэжьхэр алъэплъэх, мэзхэм видеокамерэхэр ахэтых, апэрэ кIымафэр зэрэрахыщтым псэушъхьэхэм зыфагъэхьазыры.
Шъаукъо Аслъангуащ.