Урысые ыкIи советскэ наукэм ылъапсэ зыгъэуцугъэу, зэрэдунаеу зыцIэ щыIугъэу, шIэныгъакIэхэр зэрагъэгъотынхэм ягъашIэ зэрэщытэу езытыгъэхэм ащыщ Николай Вавиловыр. ШэкIогъум и 25-м ар къызыхъугъэр илъэси 135-рэ хъугъэ.
Московскэ мэкъумэщ институтым истудентэу, ныбжьыкIэ дэдэу ащ дневник ытхэу ригъэжьэгъагъ. НэкIубгъохэм ащыщ щитхыгъагъ: «ШIэныгъэхэм сакIэхъопсы. Джары сигъашIэкIэ пшъэрылъ шъхьаIэу къыхэсхыгъэр. СапэкIэ къикIырэ уахътэм сицыхьэ телъ, инэу сыщэгугъы. ГъашIэм «шъэфэу» хэлъхэр къыхэзгъэщыхэзэ, гъэпсыкIэ (системэ) гъэнэфагъэ ахэслъхьанэу, цIыфхэм ящыIакIэ нахьышIу шIыгъэнымкIэ ахэр згъэфедэнхэу сыфай. СэрыкIэ ащ къикIырэр дэгъоу ущыIэныр ары».
Н. Вавиловым зыкIэхъопсыщтыгъэ пстэури къыдэхъугъ. Ар ботаникыгъ, химикыгъ, биологыгъ, селекционерыгъ, генетикыгъ, къэралыгъо ыкIи общественнэ IофышIэкIуагъ, СССР-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие иакадемикыгъ, я 30 — 40-рэ илъэсхэм ВАСХНИЛ-м ипрезидентыгъ. Наукэр зыгъэбэгъогъэ цIыф Iушхэу ащымыгъупшэжьыщтхэм ащыщ.
Николай Вавиловым игъашIэ мыкIыхьагъэми, къэралыгъо зэфэшъхьаф 64-рэ къыкIухьагъ, шIэныгъэлэжь инхэу шъхьэкIафэ зыфашIыхэрэм аIукIагъ, ялабораториехэм Iоф ащишIагъ. Селекционер ныбжьыкIэр IофшIэным ыгу етыгъэу наукэм къызэрэхахьэрэр ягопагъ. ЫнаIэ атыридзэзэ къэкIырэ лъэпкъхэр къызэрэхигъэщыхэрэ шIыкIэхэр ашIогъэшIэгъоныгъэх.
Академикым игъэхъагъэхэр зэкIэ къэтхыхьэгъуай, непэ нахь къыхэдгъэщы тшIоигъор Кавказым Iофэу щишIагъэр ары. КъэкIыхэрэмкIэ Всесоюзнэ институтым пащэу еIэфэкIэ ащ икъутамэхэр Кавказым къыщызэIуахыгъагъэх, ахэм Мыекъуапэ, Краснодар краим, Абхъазым ащыIэ отделениехэр ахэтыгъэх.
Н. Вавиловыр апэу Кавказым къызехьэм илъэс 22-рэ ыныбжьыгъэр. ИчIыопс, къыщыкIыхэрэр ыгу рихьыгъагъэх. Бэрэ къэкIуагъ, ушэтынхэр щашIыщтыгъэх, ежь-ежьырэу къэкIыхэрэмрэ апхъыгъэу къэкIыгъэ культурэхэмрэ алъыплъэщтыгъ.
ИкъэкIогъухэм ащыщ Н. Вавиловым къыIогъагъ: «Зэрэдунаеу къыщыкIырэ пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэмрэ ежь-ежьырэу къэкIыхэрэмрэ яколлекцие институтым и Мыекъо-пэ отделениеу иIэр ары зыщызэрэгъэуIугъэнхэ фаер». Садлэжьхэм апае Лондон 1930-рэ илъэсым щызэхащэгъэгъэ Дунэе конференцием къыщыгущыIэзэ а гупшысэм къыфигъэзэжьыгъагъ.
Нэужым Кавказым щай куандэхэр къыщыкIынхэ зэрилъэкIыщтыр къыхигъэщыгъагъ. Батуми щыIэ селекционнэ станцием щыкIогъэ зэIукIэгъум къекIолIэгъэ пстэумэ ар зэхахыгъагъ.
Щаим икъэгъэкIын Адыгеим икъушъхьэтхыхэм ащарагъэжьэгъагъ, ау Хэгъэгу зэошхом илъэхъан куандэхэр IыгъэкI хъухи, хэкIодэжьыгъагъэх. Мы лъэхъаным Адыгеим щай дэ-
гъу къыщагъэкIэу щырагъэжьэжьыгъ, ащ рагъэубытырэ чIыгум илъэс къэс зырагъэушъомбгъу.
Николай Вавиловым Кавказым нахь дэгъоу къыщыбгъэкIын плъэкIыщтхэр зэригъэшIэнхэм ыкIи чIыгулэжьхэм анигъэсынхэм апае институтым иIофышIэхэм анэмыкIэу ушэтыпIэ станциехэу къызэIуахыгъэхэм япащэхэри экспедициеу зэхищэхэрэм къаригъэблагъэщтыгъэх. Ушэтынэу ашIыгъэхэр зэфахьысыжьхэ зыхъукIэ, гъажъор, коцыр, хьэр, хьамцIыир анахь дэгъоу зыщыбагъохэрэ чIыпIэу чIышъхьашъом тетхэм Кавказыр ахилъытэщтыгъ.
Мыекъопэ станцием щашIыгъэ ушэтынхэм къагъэлъэгъогъагъ къушъхьэтхыхэм мыIэрысэ, къужъы, чэрэз, къыпцIэ, абрикос, персик анахь лъэпкъ дэгъухэр зэращыбэгъощтхэр. Натрыфыр, коцыр, кIэпыр, хэтэрыкIхэр, ежь-ежьырэу къэкIырэ кизилыр, пхъэгулъыр, хьамышхунтIэр, маркIор, пырэжъыер гектаришъэхэм ащыбэгъонхэм зэрэтегъэпсыхьэгъагъэхэр Н. Вавиловым ренэу къыхигъэщыщтыгъ.
ВАСХНИЛ-м ипэщэфэкIэ хэгъэгум научнэ учреждении 150-рэ къыщызэIуахыгъ. Ежьым монографиеу 10, научнэ IофшIагъэхэу 300, письмэ мин 40 фэдиз, тхылъ 28-рэ ытхыгъэх. ИгъашIэ ызыныкъор экспедициехэм ащигъэкIуагъ. IэкIыб хэгъэгухэм яшIэныгъэлэжь цIэрыIохэм рагъэблагъэхэзэ Францием, Японием, США-м, Германием, Тыркуем, Афганистан, Алжир, нэмыкIхэми ащыIагъ. Ахэр къызэрилъэгъугъэхэр арэп ащ гухахъо зыхихыщтыгъэр, дунаим гъаблэ къытемыхъухьаным пае хэгъэгу зэфэшъхьафхэм къащыбгъэкIын плъэкIыщт культурэхэр зэрэзэригъашIэщтыгъэхэр, ячылапхъэхэр къызэрэзыдихьыщтыгъэхэр ары.
Николай Вавиловым иIофшIэгъухэм къешъугъунхэр къахэкIыгъэх. 1940-рэ илъэсым Украинэм экспедицием щыIэу ар аубытыгъагъ. Мэкъумэщ хъызмэтым зыкъегъэIэтыгъэным пэшIуекIоу ыкIи изэрар регъэкIэу аIуи И. Сталиным къэбар нагъэсыгъагъ. Саратов дэт хьапсым чIэсыгъ, сыхьат 400 фэдизрэ къеупчIыгъэх, сыхьат 1700-рэ пцIыхэр къызэрэтыралъхьагъэр ариIуагъ. Къин рагъэлъэгъугъ, нэужым укI тыралъхьэгъагъ. СССР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ инароднэ комиссар игодзагъэу В. Н. Меркуловым лъэIу тхылъ СССР-м и Апшъэрэ Хьыкум фигъэхьыгъагъ. Нэужым укIыр илъэс 20-кIэ зэблахъужьыгъагъ, ау ащ ишIуагъэ къэкIожьыгъагъэп. 1943-рэ илъэсым Н. Вавиловыр гъаблэм къыхэкIэу хьапсым чIэлIыхьагъ. Ихьадэ зыдэщыIэр иIахьыл благъэхэм ашIэрэп, иIофшIагъэхэр зэкIэ агъэстыгъагъ, имылъку хабзэм Iихыгъагъ.
Илъэс 20 тешIагъэу ар зэраухыижьыгъэр зэрыт тхылъ ишъхьэгъусэ къыфагъэхьыгъагъ.
Николай Вавиловым ыцIэ къэкIырэ лъэпкъ 19-мэ, Памир имылылъэхэм ащыщ, апшъэрэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм афаусыгъ.
Саратовскэ къэралыгъо университетэу Н. И. Вавиловым ыцIэ зыхьырэм щызэхащэгъэгъэ экспедициеу 2017-рэ илъэсым Кавказым къэкIогъагъэм хэтыгъэхэр Мыекъопэ ушэтыпIэ станциеу Н. Вавиловыр ахэтэу агъэпсыгъагъэм щыIагъэх. Станцием имузей агу рихьыгъ, академикыр зэращымыгъупшэрэр ягопагъ.
Ащ фэдэ цIыф Iуш дэдэхэр бэрэ къэхъухэрэп, ахэм ацIэхэр цIыфхэм егъашIэм агъэлъапIэх.
Шъаукъо Аслъангуащ.