ЛIэужхэм япIун, тарихъым изэгъэшIэн алъэныкъокIэ икъоджэ гупсэ IофшIэгъэ ин щызиIэу, еджэпIэ музеим икIэщакIоу, Теуцожь районым ит къуаджэу Аскъэлае щыщ Бэгъушъэ Налбый непэ имэфэкI мафэ хегъэунэфыкIы. Ащ ыныбжь илъэс 70-рэ мэхъу.
Мы ныбжьыр гъашIэмкIэ гъунапкъэп, ау цIыфым къыкIугъэ щыIэныгъэ гъогум фызэплъэкIыжьы хабзэ, кIэух гъэнэфагъэхэр зэфехьысыжьых, джыри ышIэн ылъэкIыщтхэм ягупшысэ.
Налбый Пшызэ мэкъумэщ институтыр 1975-рэ илъэсым зоотехникэу къыухыгъ. Апшъэрэ еджапIэм дзэ кафедрэ иIагъэти, лейтенантэу ащ къычIэкIыгъ. Аскъэлэе колхозэу Кировым ыцIэ зыхьыщтыгъэм IофшIэныр исэнэхьаткIэ щыригъэжьагъ. Илъэс заулэ тешIагъэу Теуцожь районым ит чэтэхъо фабрикэм технологэу зигъэзэжьыгъ. 1983-рэ илъэсым щылэ мазэм игупсэ гурыт еджапIэ военрукэу рагъэблагъи, ащ кIожьыгъагъэ.
КIэлэегъэджэ IофшIэныр зырегъажьэм, мэзэ заулэм къыкIоцI ыIэшъхьитIукIэ дзэ ухьазырынымкIэ еджапIэм иматериальнэ базэ шапхъэхэм адиштэу ыгъэпсын ылъэкIыгъ: плацыр, окопыр, танкым итеплъ, нэбгыритIумэ атегъэпсыхьэгъэ щэрыуапIэр, нэмыкIхэри. А Iофым къыщымыуцоу ежь фэдэ кIэлэегъаджэхэр икIэрыкIэу зыщагъэхьазырхэрэ курсхэр Ростов-на-Дону бжыхьэм щызэхащэхэу зызэхехым, Налбый кIуи ари къыухыжьыгъ.
Мазэрэ исэнэхьатэгъухэм къызэрахэтыгъэми, заом фэгъэхьыгъэ тарихъ хъугъэ-шIагъэу ышIэхэрэми рагъэгупшысагъ къыткIэхъухьэрэ лIэужхэм ядзэ- патриотическэ пIуныгъэкIэ музей ыгъэпсымэ ишIуагъэ къызэрэкIощтым.
Налбый зыгорэм къыфишIэщтым ежэу зы чIыпIэ ис цIыфхэм афэдэп. Зыфежьэрэ Iофыр ыкIэм нигъэсэу сыдигъуи зэшIуехы. ЦIыф губзыгъ, икъоджэ гупсэ, иадыгэ чIыгу ятарихъ хэшIыкI куу фыриI, философскэ гупшысакIэ IэкIэлъ. Ятэжъым ятэжъэу Мамсыр апэ Аскъэлае къыдэтIысхьажьи, къуаджэр зытекIыгъэу аIорэм икъэбархэу къылъыIэсыжьыгъэхэм ащкIэ яшIуагъэ къэкIуагъ. Налбый къыIуатэрэм непэ реным уедэIугъэми, уезэщыщтэп. Сыдэу щытми, тигущыIэгъу еджэпIэ музей ышIынэу тыриубытагъ. АщкIэ къиныгъоу зэпичыгъэхэр джы ыгу къэкIыжьых.
— Мы Iофыр зесэхьыжьэм, «пфэгъэхъунэп» къысэзыIуагъэхэри, къыздэхьащхыгъэхэри къыхэкIыгъэх, — еIо Налбый. — Ау симурад, пшъэрылъ зыфэсшIыгъэр зэрэзгъэцэкIэщтым сицыхьэ телъыгъ. Музеим чIэлъыщт тарихъ материалхэр, экспонат гъэшIэгъонхэр къэбгъотынхэм уахъти, щэIагъи, кIуачIи зэрящыкIагъэр зэхэсшIыкIыщтыгъ. Колхозым сызыхэтым Iоф зыдэсшIэгъэ ветеринар врачэу ГъукIэлI Чатибэ IэпыIэгъу дэгъоу къысфэхъугъ. А лъэхъаным ащ илъэс 60 ыныбжьыгъ, къуаджэм лъытэныгъэшхо щыфашIэу щытыгъ. Унэгъо 500 фэдизыр щагу дэхьэ-дэкIэу къэткIухьагъ, ары пэпчъ зэкIэми жэбзэ гъэнэфагъэ къафэбгъотын фэягъ. Хэгъэгу зэошхом хэкIодэгъэ къоджэдэсхэм ясурэтхэр, якъэбархэр, ижъырэ пкъыгъоу, Iэмэ-псымэу къэтыугъоигъэр бэ. Ахэм ахэтыгъ мыжъошъхьалэу илъэс минитIу зыныбжьыр.
Джащ фэдэу музеим игъэпсынкIэ, хъарзынэщ материалхэр къэгъотыгъэнхэмкIэ лъэшэу зишIуагъэ къэкIуагъэу къыхигъэщыгъэр тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Тхьаркъохъо Юныс. Зэо письмэхэр, сурэттехыгъэхэр, лIыхъужъхэм ятын лъапIэхэр гъэкIэжьыгъэнхэм Iоф адишIагъ Тыгъужъ Руслъан, Краснодар ыхьыхэзэ зыпкъ рагъэуцожьыгъэх. Унэгъо хъызмэтым щагъэфедэщтыгъэ пкъыгъохэр къэугъоигъэныр къахэзылъхьагъэр пенсием тIысыжьыгъэ кIэлэегъаджэу Анцокъо Биб. Джаущтэу игъорыгъозэ музеим чIэлъхэр зоотехникэу Налбый зэхиугъоягъэх. 1985-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 9-м Хэгъэгу зэошхом советскэ народым ТекIоныгъэр къызщыдихыгъэр илъэс 40 зэрэхъурэм тефэу музеир къызэIуахыгъ.
Джы мы еджэпIэ музеир Урысые зэнэкъокъум хэлажьи апэрэ чIыпIэр къыдихыгъ. УФ-м ишъолъыр 85-мэ къарыкIыгъэ командэ 1181-рэ «ТекIоныгъэм иеджэпIэ музей» зыфиIорэм хэлэжьэгъагъ. Джащ фэдэу тарихъ-гъэсэныгъэ IофшIэным изэхэщэнкIэ зэнэкъокъоу онлайн шIыкIэм тетэу кIуагъэми музеир къащыхэщыгъ.
— Мыщ фэдэ гъэхъагъэхэр музеим иIэу зызэхэсэхым сыгушIуагъ, — къеIуатэ Бэгъушъэ Налбый. — Илъэс пчъагъэхэм къакIоцI музеим зыкIуачIэ хэзылъхьагъэхэм яIофшIэн хьаулые зэрэмыхъугъэм урымыгушхон плъэкIырэп. Сэ еджапIэм сыкъызыIокIыжьым музеим икъызэтегъэнэн, ихэгъэхъон Iоф дэзышIэгъэхэ Хьашхъуанэкъо Марыет, джыдэдэм ипащэу Уджыхъу Заремэ лъэшэу сафэраз. Къоджэ еджэпIэ цIыкIур ащ фэдэ зэнэкъокъушхом къащыхэщыныр гъэхъэгъэшхоу сэлъытэ.
ТигущыIэгъу IофшIэн зэфэшъхьафэу ыгъэцэкIагъэхэм адакIоу унагъуи ышIагъ. Ишъхьэгъусэу Раерэ ежьыррэ лъфыгъитIу зэдапIугъ. Рае илъэс 35-рэ фэдизрэ Аскъэлэе гурыт еджапIэм хьисапымкIэ кIэлэегъаджэу Iутыгъ. ГухэкI нахь мышIэми, якIалэу Аскэр ныбжьыкIэ дэдэу, бэрэ зысымэджагъэм ыуж, идунай ыхъожьыгъ. Фатимэ Лъэустэнхьэблэ хьапсым Iоф щешIэ.
Налбый къыкIугъэ щыIэныгъэ гъогум фызэплъэкIыжьымэ, рыразэу еIо. Ащ имэфэкI епхыгъэу Аскъэлэе гурыт еджапIэм иIофышIэхэм ащыщхэм гущыIэ фабэхэр къыфаIуагъэх.
Бэгъушъэ Светлан, еджапIэм ипащ:
— Налбый сэ Iоф дэсшIэнэу мыхъугъэми, сятэу Тыгъужъ Руслъан дэлэжьагъ. Ащ игугъу къышIэу бэрэ зэхэсхыщтыгъ. Гухэлъ зыфигъэуцужьыгъэмэ, зыуж ихьагъэр зэшIуимыхэу чIидзыжьыщтыгъэп. Зы цыпэ зиубытыкIэ, шъхьах имыIэу ыгъэцакIэщтыгъ. Непэ къызнэсыгъэм еджапIэм къетэгъэблагъэ, ныбжьыкIэхэм япатриотическэ пIуныгъэ чанэу къыхэлажьэ. Къызыхъугъэ мафэмкIэ сыгу къыздеIэу сэ сшъхьэкIи, сызхэт купым ыцIэкIи сыфэгушIо сшIоигъу. Псауныгъэ иIэу илъэсыбэрэ щыIэнэу сыфэлъаIо.
ЕмтIылъ Роз, хьисапымкIэ кIэлэегъадж:
— Лъытэныгъэ зыфашIырэ кIэлэегъаджэу Налбый щытыгъ. ЕгъашIи дзэ шъуашэр щымыгъэу еджапIэм къычIэхьагъэп. Зыфэгъэзэгъэ Iофым имызакъоу, нэмыкIэу дишIэщтыгъэр бэ. ИцIыфыгъэкIэ сыдигъуи къыбдеIэным, фэлъэкIыщтымкIэ ишIуагъэ къыуигъэкIыным фэхьазыр. ИмэфэкI мафэкIэ гущыIэ фабэхэр непэ къыфэтIонхэр ащ къылэжьыгъ. ШIукIэ игугъу ашIэу бэрэ щыIэнэу сыфэлъаIо.
Iэшъынэ Сусан.