Бжыхьэ мафэм
Этюд
Рафыжьагъэм фэдэу бжыхьэ дышъэ пкIашъэр, тыгъэр, пэсэрэ пшъэшъэгуащэу, IугушIукIэу, шъабэу, фабэу зыхэтыгъэр щымыIэгъахэ фэдэу IукIотыгъ. ХэпшIыкIэу, мафэ пэпчъ нахь кIако мэхъу, чэщыр, хьылъэ-хьылъэу зигъазэу къытшъхьарэуцо. КIым-сым. Зэщыгъо. Къещхы. Жьыбгъэ гумзагъэр къешъхьэпаозэ ощхыр мокIэ-мыкIэ рефыхьэ. ПшIэщти, зыздэбгъэзэщти пшIэрэп, гур зыфаер къэшIэгъуаеу мэчэлъао. Бзыбзыбзэу къещхы, жьэу кIэтым ыутхындзымэ рифэкIызэ. Гур Iурэп, зыми кIэхъопсырэп.
Уаер нахь къэкIуатэ, ыгу ябгъагъэм фэдэу чъыги, цIыфи, нэмыкIи зэрилъэкIэу егъэшъу. ЕIуантIэх чъыг ищыгъэ дахэхэу пкIашъэхэм джыри къамыбгынагъэхэр… Ощхыр гупсэфынчъ, мэкъэшхо къыпыIукIэу сыхьат хъугъэу къещхы. Къерэщх! Мыхъуми сапи, Iайи, шIойи ыгъэтIысын, цIыфхэми жьыкъэщэгъу гуапэ ыкIи къабзэ агъотын.
Сыплъэмэ, чъыг къутамэр къыгокIыкIыгъ, гъогурыкIохэр ини, цIыкIуи зытеуцорэр амылъэгъужьэу, якIуи ячъи зэхэфыгъуаеу ощхым хэтых… Зы бгъагъэ горэм зэрэчIэмыуцохэрэр, Iофыжъ яIа мы ощхышхом зырырамыгъэшъунэу? Къаигъэх. ЦIыф цIыкIур гумзэгъэ дэдэба?! ЕпIуагъэу, уелъэIугъэкIи мыдэIущтыр бэдэд. Ащыгъум, къыпэрэчъэх джы бжыхьэ ощх чъыIэм. Ор-орэу уифедэ умышIэжьыныр сыдым щыща?
Сэ сэгушIожьы сикIын, сыкIон сыгу хэлъыгъэми, дунаим ынэжгъ зэхэгъэхьагъэ сызыкIэплъэм, шIу зэрэщымыIэр къасшIи, сыкъызэрэзэтеуцуагъэмкIэ. Джы Iоф зимыIэм фэдэу сыщыс: сэр-сэрэу зызгъэрэхьатыгъэу сыхэплъэ гуфаплъэу ощхым. Зэрэулэугъэр мыгъуащэу, ощхыр нахь макIэ хъугъэ. МокIэ-мыкIэ чъыгхэм, унэшъхьэ лъагэхэм, цIыфхэм аIыгъ щэтырэ гъэIагъэхэм псэу къапычъырэм ымакъэ зедзы, къыблэ-къохьэпIэ жьы псынкIэри мэIасэ, уашъом ынапIэу къе— дзыхыгъагъэр «икъун ар!» ыIоу, нахь къызэIуехыжьы, къеIэтыжьы… Ауми шэкIогъу мазэу зылъапэ чIым къытезыдзэрэм, адрэ бжыхьэ мэзитIум зэрафэмыдэщтыр, ифаби, иошIуи нахь зэрэмэкIэщтыр, кIымафэм зэрэгоуцорэр къыушыхьатырэм фэд. Ари тэрэз! Бжыхьэ ощх лъэкъо псыгъохэр зэфэдэкIэ къэлэ урамхэм арычъагъэх, зынэсыгъэ пстэур яшъыпкъэу алъэсыхьагъ, зыфэрэзэжьхэу джы мэIэсэжьых.., дунаим ынэгу къырехыжьы.
Iэщэмэз ихъишъ
Iэщэмэз ятэу нарт Ящэм дэшхо чъыг иIагъ. ЛъэгуцэжакIэм а чъыгыр ичIыгу хигъахьэ шIоигъоу ыгу къихьагъ. Нарт Ящэ а чъыгыр къыритын ымыдэу, ащ къырагъэкIи зэзэуагъэх. Ящэ къыукIыгъ. Ящэ иш къызэкIожьым, ишъуз лIыр зэраукIыгъэм гу лъитагъ ыкIи икIалэмэ ариIуагъ: «Шъуятэ иш къэкIожьыгъ». Ящэ къуих иIагъ. Тфыр къэшэси къежьагъ. Дэшхо чъыгым къызэсхэм Ящэ укIыгъэу чIэлъэу алъэгъугъ. ЛъэгуцэжакIэм ащ щыIукIагъэх.
— Сыда тятэ зыфэуукIыгъэр? — еупчIыгъэх.
— Дэшхо чъыгыр къыситыгъэпти сезэуагъ, — ыIуагъ. ЛъэгуцэжакIэм чъыгыр дыхэтэу гъунапкъэ ышIынэу пылъыгъ. Зэшитфыри къыукIыгъ.
Iэщэмэз цIыкIоу янэ къыфэнэгъагъ. ЦIыфмэ ахимыгъахьэу ыIыгъыгъ. Аущтэу зыфишIыгъэр бзэгухьэмэ ятэ икIодыкIи, ышхэм якIодыкIи раIон, агъэкIодын ыIуи ары. Илъэс пшIыкIутфыр ыухи, пшIыкIухым ежьэфэ, ар цIыфмэ ахигъэхьагъэп. Зэгорэм янэ зыщимысым тефэу, Iэщэмэз кIалэмэ ахэхьагъ. «КIэн сыздежъугъашI», — ялъэIугъ.
ЗыдырамыгъэшIэнэу кIалэмэ къыраIуагъ. Ахэм къахэхьагъэр зыщыщыр ашIэщтыгъэп, алъэгъугъэу щытыгъэп, ау нэужым сыдми зыхащагъ.
КIалэмэ зы кIэлэ къуишъо горэ ахэсыгъ. Ащ кIэнхэр ашIуихьыгъэх. «КIэнхэр къысэтыжь», — риIуагъ Iэщэмэз.
Къыримытыжьы зэхъум еуагъ. Iэщэмэз кIочIэшхоу щытыгъ (янэ зыфиIогъагъэм Iофыр IукIагъ). Къуишъор гъызэ ядэжь кIожьыгъэ. Къуим янэ кIалэм янэ дэжь къакIуи, «сэ сикIалэ фэшъхьаф узэон бгъотыгъэба?» — къегыигъ. «Ащ фэдэу ущытмэ уятэ зыукIыгъэр зэгъашIэ» — къыриIуагъ (Нартхэр. Я VI-рэ том).
Усэхэр зэтэгъашIэх
Жэнэ Къырымыз
Хэти иIоф гъэнэфагъэ
Хабзэ илъ тэ тиунагъо,
Хэти иIоф гъэнэфагъэ.
Нахь Iоф къиныр ешIэ сятэ –
Гъэстыныпхъэр къытфекъутэ.
Нанэ пстэуми тфэпщэрыхьэ,
Ишхын шIыгъэ Iум еткIухьэ.
Тызыфаем тыригъафэу
Тэтэжъ пстэуми къытфэщафэ.
Нэнэжъ чэтмэ Iус ареты,
Чэтэщыпчъэр къырегъэты.
Сшыпхъу унэр зэIехыжьы,
ГыкIыгъэхэр къыпехыжьы.
СфэлъэкIыщтыр сэри сэшIэ,
Ар сэ пстэуми шъосэгъашIэ.
Тихьэ цIыкIу сэ сылъэплъэ,
Чэщи мафи ар къыспэплъэ.
Сэр-сэрэу пIэр сэшIыжьы,
Игъом сэкIошъ сэгъолъыжьы.
Нэхэе Руслъан
Нэнэжъ
Нэнэжъ къысэджэжьы:
— Щыпсыр мэучъыIыжьы,
КъэкIожьри шхэба,
Сызэмыгъэжэжьба?
— Шъынэмэ псы ясэты,
Таущтэу сыкъэкIон.
Фабэм зэгоутых,
Жьаум сщэщтых, нан.
Ахэр ымыгъашхэу
Ежь тэтэжъи шхэрэп.
Сэри къысэсагъэхэу
Шъынэмэ сахэкIырэп.
Нэнэжъ къысэджэжьы:
— КъэкIожь сэIо, еужьыр!
ШIуцIи къыздэчъэжьы,
Сауж ит сищыр.
Усэхэр шъугу рихьыгъэха? Сыд гъэсэпэтхыда мыхэм къахэшъухыгъэр?
ПцIэ мэхьанэу иIэр, къикIырэр ошIа?
ХъулъфыгъацIэхэр
Абдулахь — араб. Пегъымбарэу Мыхьамэт ят. КъикIырэр —– Тхьэм иунэIут, ипщылI.
***
Абыд — араб. Шъхьащэ зышIырэр.
***
Адам — араб. ЧIы плъыжь. ЕтIэ плъыжь. Хъишъэм къызэриIорэмкIэ, Тхьэм апэрэ цIыфэу къыгъэшIыгъэр зыхишIыкIыгъэр етIэ плъыжьэу арыгъэ.
***
Азиз — араб. Хьазизи аIо. ЛъапIэ зыфиIу.
***
Азэмат — араб. ИинагъэкIэ зыхэтхэм къахэщы зыфиIу.
***
Айтэч — араб. Мазэр зышъхьащыт.
***
Айдэмыр — араб. Шъо зиIэ гъучI лъэпкъ.
***
Алый — араб. ЛъэгапIэ, лъагэ.
***
Алкъэс — араб. Пстэуми ялый.
***
Амин — араб. Шъыпкъагъэ зыхэлъ цIыф.
***
БзылъфыгъацIэхэр
***
Айщэт — араб. Пегъымбарым ишъузыгъэхэм ащыщ горэм ыцIэ къытекIы. ЦIыф псэу зыфиIу.
***
Аида — араб. ГушIуапкIэ, шIуагъэ зиI.
НэкIубгъор зыгъэхьазырыгъэр
Мамырыкъо Нуриет.