ГукIэгъур

«ЦIыфым игушъхьэ дунай» зыфиIорэ рубрикэр непэ тигъэзет къыщызэIутэхы. Ащ къыщыхэтыутызэ тшIыщт цIыфхэм ахэлъ шэн зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр. ЛIыгъэм, гукIэгъум, шIулъэгъум, шIушIагъэм, жъалымыгъэм, нэмыкI шэнхэу цIыфхэм къахафэхэрэм, тилъэпкъ шэн-хабзэхэм къазэрахэщыхэрэм ахэр афэгъэхьыгъэщтых. Непэрэ тхыгъэр гукIэгъум фэгъэхьыгъ.

Тыкъэзыуцухьэрэ дунаир тэ зэрэтлъэ­гъурэр, шъо зэфэшъхьафхэр нэм къызэрэкIидзэхэрэр, мэу къыткIаохэрэр, гъомылапхъэм иIэшIугъэ, а зэкIэри гум зэрэнэсырэр тэ зэхэтшIэн зэрэтлъэкIыщтыр ары. НэмыкIэу а зэкIэри щытынкIи мэхъу, шъо зэфэшъхьафхэри, мэхэри, ау ар тэ тшIэрэп, зэрэтлъэгъухэрэр, къызэрэдгурыIохэрэр амалэу Тхьэм къытитыгъэм елъытыгъ, ащ дунаир зэрэтигъэлъэгъугъэр ары ныIэп, тыблэкIыни тлъэкIынэп. Мыщ фэгъэхьы­гъэу тхыдэжъ щыI: «Пцэжъыеу хым хэсмэ ежьхэм афэгъэхьыгъэу цIыфмэ аIорэр зэхахыгъ, ахэр псым къыхэпхыхэмэ лIэщтхэу, псым хэмысхэмэ щыIэнхэ амылъэкIыщтэу». А къэбарыр ашIомытэрэзэу ныбжьыбэ зиIэ пцэжъые Iушэу хычIэ куум щыIэм дэжь есыгъэх ыкIи зэхахыгъэм ишъыпкъапIэкIэ еупчIыгъэх. Адрэм къариIожьыгъ: «ЕгъашIэм тэ псым тыщэпсэу, ар тыдэкIи щыI, тидунай, джащ пае псыр зэхэтшIэжьырэп, ащ тэри тыщыщэу, ежьыри тщыщэу хъугъэ. Псэу тыщызгъаIэрэм имэхьанэ джары зыкIытщыгъупшагъэр». ЦIыфмэ пцэжъыемэ ягугъу зэрашIырэр зэрэшъыпкъэр джащ фэдэ джэуапымкIэ пцэжъые Iушым илъэпкъэгъумэ къафиIотэгъагъэу ары тхыдэжъым зэрэхэтыр.

Тэри, цIыфхэм, Тхьэм къытфигъэпсыгъэ дунаим тыщэпсэу, Тхьэр псэу тиIэм изы Iахьышъ, тыкъэзгъэхъугъэр, тыщызгъаIэрэр икъоу зэхэтшIэжьырэп. Тыгъэу ташъхьагъыр зэрэщыIэм зи ехъырэхъы­шэрэп, ащ уеплъымэ, унэхэр къеупIыцIэх. Ау Тхьэм фэгъэхьыгъэу бэмэ упчIэхэр къагъэуцу, ар тыгъэм фэдэу алъэгъурэпышъ. ЫпэкIэ къызэрэщысIуагъэу, ар зэрэщыIэр къэзыушыхьатырэр дунаеу тызхэтыр ары, чIыгушъхьэу тызщыпсэурэр, псэу тыщызгъаIэрэр. Псэр зыфэдэр икъоу зыми къыIон ылъэкIырэп, ау зэкIэми ар къагурэIо ыкIи зэхашIэ. Псэр арба тэзыгъашIэрэр гукIэгъур, шIулъэгъур, шIур, ер, къумалыгъэр зыфэдэхэр. Псэр арба узырэр тигунэсмэ зыгорэ къяхъулIагъэмэ, арба гугъуемылIыны­гъэр къытхэзгъафэрэр?

ЦIыфыр дэгъуми, дэйми псэ пыт, а псэу пытыр Тхьэм иIахьэу щытышъ, икъежьапIэкIэ дэин ылъэкIыщтэп. Ау охътэ гъэнэфагъэм къыкIоцI гунахьэу е псапэу цIыфым къылэжьыгъэм елъытыгъэу а псэ Iахьыр е еушIункIы, е еукъэб­зы. ПшIэ пэтызи, умышIахэуи псэр бгъэушIункIын плъэкIыщт, арышъ, тэ мафэ къэс тыздэлэжьэн фаер ащ игъэ­къэбзэн ары. Джащыгъум Алахьталэм нахь пэблагъэ тыхъущт, цIыф зэхэтыкIэри, дунаири нахь къыдгурыIощтых.

Псэм щыщхэу Тхьэм къытхилъхьэгъэ шэнхэм ащыщ гукIэгъур. Ащ имэхьанэ, адыгэ лъэпкъым ишэн-хабзэмэ къазэрахафэрэр ыкIи зэрэдунаеу пштэмэ, цIыфмэ къазэрэгурыIорэр зэтекIы, ау зэкIэми лъапсэу яIэр зы — шIур ары. ШIушIэнымрэ гукIэгъумрэ зэгопщынхэ умылъэкIынэу зыкIызэголъхэр, зы гъогу зыкIызэдытетхэр шIу зыгу илъым игукIэгъу лъэшышъ, джащ фэд, ем анахь дехьыхымэ, гукIэгъу къыхэфэным пэ­чыжьэ мэхъушъ ары. Зыми ыгу емы­гъоу, зыми фэмыгумэкIэу щыIэ цIыфыр ежь ышъхьэ ыгъэшIожьыным блэмыкIырэр ары, гукIэгъу зыгорэм пае къызхигъэ­фэныр зыфидахэрэп, щыIэныгъэу Тхьэм къыритыгъэр къегъашIэ гугъуемылIэу.

Сэ непэ нэбгырэ заулэмэ гукIэгъур къазэрахафэрэр е къазэрахэмыфэрэр арэп зэхэсфынэу сипшъэрылъыр. Сэ сызыфаер гукIэгъум купкIэу иIэр зы­фэдэр, апэрэмкIэ, згъэунэфыныр, ятIонэрэмкIэ, ар щысэхэмкIэ къэзгъэшъыпкъэжьыныр ары. ГукIэгъу зыхэлъ цIыфхэмрэ ащ фэдэкIэ узаджэ мыхъущтхэмрэ зэпыщытых, ахэр тIоу гощы­гъэх. ГущыIэм пае, шIумрэ емрэ зэрэзэпэчIынатIэхэм фэдэх.

ГукIэгъу зыхэлъ цIыфхэр нэмыкIхэм къахэщых, ащ фэдэхэр шIу алъэгъух, ящытхъу аIо, ахэр къэзыуцухьэрэ цIыфхэмкIэ щысэтехыпIэ мэхъух. Быс­лъымэн диныр пштэмэ, апэ дэдэ зыцIэ къепIон плъэкIыщтыр пегъымбарэу Мыхьамэт ары. Ащ нэмаз ышIызэ сабыйхэр, ипхъорэлъфхэр джэгухэзэ ыкIыб тепшыхьагъэхэмэ, ахэр тепшыжьыхэфэ зыкъыIэтыжьыщтыгъэп, тещыныхьэщтыгъэ къыригъэфэхынхэм, ащкIэ иягъэ аригъэкIыным. Джарэу гукIэгъушхо кIэлэцIыкIумэ афишIэу щытыгъ. Ежь ипхъо­рэлъф закъохэр арэп пегъымбарыр зыфэгумэкIыщтыгъэр, нэмыкI кIэлэцIыкIухэу урамым щыджэгухэрэми гушIозэ апэгъокIыщтыгъ, гущыIэ фабэхэр, гъэшIуабзэхэр ариIощтыгъ. Пегъымбарэу Мыхьамэт игущыIэхэм бэрэ къахэфэ сабыйхэр бгъасэхэ хъумэ уяоныр, бгъэ­цIыкIунхэр зэрэмытэрэзыр.

Адыгэмэ зэрахьэрэ шэн-хабзэхэр гъэшIэ пчъагъэмэ къакIоцI псыхьагъэх. Джыри быслъымэн диныр алэжьыщтыгъэп тятэжъ пIашъэмэ гукIэгъу ахэлъэу сабыйхэр агъасэхэ зэхъум. Динымрэ тихабзэрэ ащкIэ зэхьыщырых пIоми хъущт, сыда пIомэ адыгэмэ япхъорэлъф­хэр сыдигъокIи нахь агъашIохэу хабзэ, нахь гукIэгъу афашIы ыкIи адэджэгунхэр, гъэшIуабзэхэр араIонхэр нахь IэшIэх къащэхъу. ЯкIалэхэмкIэ арэущтэу ахэр зыкIи псэущтыгъэхэп: IаплI аращэкIыныр, ябэунхэр хэгъэкIыри, зы Iанэ зэдыпэсхэу зэдэшхэнхэр къырагъэкIущтыгъэп. ДжырэкIэ а хабзэм тетэу псэурэр мэкIэ дэд.

Джащ фэд, тапэкIэ кIэлэцIыкIухэр агъасэхэ зэхъукIэ, лIыгъэр зыфэдэр агурагъаIощтыгъ, щысэхэмкIэ арагъэ­лъэгъущтыгъ, афэгубжыхэуи яшъхьэпэшъуаохэуи хъущтыгъэ, ау яягъэ арагъэ­кIызэ яонхэр, агъэцIыкIунхэр, диным нэужым зэрэхэхьагъэм фэдэу, адыгэхэм зыкIи къырагъэкIущтыгъэп.

Нымрэ тымрэ гукIэгъоу ясабыйкIэ ахэлъыр гъунэнчъ, сыдэу зашIыгъэми, сыд фэдизэу ялъфыгъэ фэгубжыгъэхэми, агу шъыпкъэм къикIэу ащ шIулъэгъуныгъэу фыряIэм къыкIичырэп, ары па­кIошъ, зытепхъэшыхьагъэхэм къин зэрилъэгъу­рэм, ыгу зэрэхэкIыгъэм пае нахь лъэшыхэу ежьхэм загъэмысэжьы, зэгоутыжьых. Бэ тешIэн, макIэ тешIэн, тIури зы, гукIэгъоу лъфыгъэм фыряIэр къатекIожьы, сабыир сыд фэдэрэ шIыкIэуи орэхъу, агъэшIожьы.

Анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетхэм ащыщ адыгэхэр. Гъогу кIыхьэу къакIугъэм яакъыли ыпсыхьагъ, шэн-хэбзэ пытэу ахэлъ хъугъэхэри ащ къыхэкIыгъэх. ЫпэкIэ зигугъу къэсшIыгъэ гукIэгъоу ны-тымэ сабыим фашIырэм пIуныгъэ-гъэсэныгъэ Iофхэр зэщигъакъохэу алъыти, хэкIыпIэу къыхахыгъагъэр аталыкъым епхыгъэ Iофыгъохэр ары, аталыкъмэ ясабыйхэр аратыхэу аублэгъагъ. Лъфыгъэр, мыр шъэожъыехэр ары нахьыбэрэмкIэ зыфэгъэхьыгъагъэр, е ныбджэгъоу нэмыкI чIыпIэ щыпсэурэм, е иунэкъощ хъулъфыгъэу ащ фэдэ Iофыр зыфызэшIокIыщтым ратыщтыгъ, охътэ гъэнэфагъэм къыкIоцI унэгъо шъхьафым щапIущтыгъ. Уахътэу сабыир аталы­къым дэжь зэрэщыIэрэри зэфэшъхьафыгъ, ар ежьхэр зэрэзэзэгъырэм елъытыгъагъ. Къыхэгъэщыгъэн фае а Iоф мыпсынкIэр зыпшъэ дафэрэм шъхьэкIэфэныгъэ зэрэфашIыщтыгъэр, аталыкъыгъэр къып­тефэныр уидунэететыкIэкIэ, шэн-хабзэхэр зэрэзепхьэхэрэмкIэ къэблэжьын зэрэфэягъэр. Аталыкъмэ сабыир щы­Iэныгъэм фытырагъэпсыхьэщтыгъ, гукIэгъу бащэ сабыим фамышIэу, щыкIыгъэ мыхъуным дэлажьэхэзэ апIущтыгъ. Сыд Iо фаеми, ны-тыхэм сыд фэдизэу загъэпхъашэми, гукIэгъоу ялъфыгъэ фашIырэм ухэткIи укIэхьащтэп. Лъэпкъым ар къыгурыIоу, лIэуж дэгъу иIэным щыгугъэу а Iофым пы­лъыгъ. ГукIэгъу лые мыхъурэми, джары, сэ сишIошIыкIэ, а гъогур хязыгъэхыгъа­гъэр. Сабыир ины мэхъуфэ лэжьэщтми, шыр ыгъэзекIощтми, зэощтми, пстэуми афэгъэсагъэ хъущтыгъэ. ШъхьэкIэфэныгъэ зыхэтхэм афишIыным, джащ фэдэу Iэдэб хэлъыным ар афапIу­щтыгъ. А зэкIэри ны-тыхэм халъхьан алъэкIыщтыгъ, ау егъэлыегъэ гукIэгъум ыгъэ­охъущтыгъэх.

А шэн шIагъор, гухэкIми, джы непэрэ зэманым адыгэхэм ахэлъыжьэп. Ау къэIогъэн фае джыри унэгъуабэмэ шэн-хэбзэ пытэхэр зэрагъэцакIэхэрэр. ЩыIэх адыгэлIхэр шхэнхэу тIысыхэмэ ясабыйхэри нэмыкIэу унагъом исхэри Iанэм къыздыпамыгъэтIысхьэхэу, ар къырамыгъэкIоу. ЩыIэх янэжъ е ятэжъ, анахьэу ятэжъ, апашъхьэ сабыир зымыубытыхэрэр, зымыIэтыхэрэр, IаплI язымыщэкIыхэрэр. Ау мафэ къэс ащ фэдэхэри нахь макIэ мэхъух.

Илъэс тIокIищым къехъу зыныбжь лIы горэм а IофымкIэ мары къысиIуагъэр: «СызэныбжьыкIэм адыгэ шэн-хабзэмэ лъэшыщэу сызэрэдахьыхыщты­гъэм джы сырыкIэгъожьы. Чыжьэу сыщыIагъэу, гъогу сытетыгъэу сыкъызыкIожьырэм, илъэс заулэ нахь зымыныбжь сикIэлэцIыкIоу къысэчъалIэрэр сытекуозэ Iусфыщтыгъ, сIэтыщтыгъэп, IаплI есщэкIыщтыгъэп, сыда пIомэ сянэ-сятэмэ сыкъалъэгъукъомэ сIощтыгъ, сыукIытэщтыгъ. Сэри сисабый сыфэзэщыгъэу, IаплI пытэ есщэкIы сшIоигъоу щагум сыкъыдэхьажьыщтыгъ, ау хабзэу щыIэм сыпекIон слъэкIыщтыгъэп, ащ лъэшэу сыгу зэгуигъэутыжьыщтыгъ. КIалэмэ шIулъэгъоу афытиIэр, гукIэгъоу афэтшIырэр зыхэтыушъэфэжьызэ ины хъугъэх, джы къызнэсыгъэм ар зыфэзгъэгъужьырэп. Джы сикIалэмэ сабыйхэр къапыхъожьыгъэх, ахэм ялъфыгъэхэр апшъэ дэсых, тапашъхьи аIорэп, сыда пIомэ афэсыдагъэшъ, нахь тэрэзэу слъытагъэшъ ары». ЗэрэхъурэмкIэ, гукIэгъоу зы лъэныкъомкIэ тищыкIагъэм, адрэ лъэныкъомкIэ иягъэ къэкIо. Адэ, шэн-хэбзэ дахэу дгъэлъапIэщтыгъэхэр кIэухым фэкIуагъэха? Уахътэу тызхэтым елъытыгъэу ахэми зызэрахъокIы, ар шъыпкъэ, егъашIэм а зы щэжъые цакIэм утетын плъэкIыщтэп, ау шъэожъыехэу лIыгъэ зыхэлъынхэ фаехэр ппшъэб дэс­хэу къэпIэтыхэмэ, гукIэгъоу афэп­шIырэр умыушъэфэу, ар нэрылъэгъу, шъхьарытIупщ дэдэ пшIымэ иягъэ къэкIонба?

Мысыр Осмэн.