Къулыкъум итарихъ 1952-рэ илъэсым къыщежьэ. СССР-м иминистрэхэм я Совет ышIыгъэ унашъоу «IофышIэхэу ухъумэным къыхэкIыжьыгъэхэм акIуачIэ промышленностым, псэолъэшIыным ыкIи народнэ хъызмэтым инэмыкI лъэныкъохэм ащыгъэфедэгъэнхэм, министерствэхэм ыкIи ведомствэхэм яхъызмэт псэуалъэхэм якъэухъумэн иIоф нахьышIоу зэхэщэгъэным ехьылIагъ» зыфиIорэм тетэу ар зэхащагъ.
Хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ къулыкъухэм япхыгъэу республикэ, край ыкIи хэку гупчэхэм вневедомственнэ къэрэгъулэ ухъумэныр ащыгъэпсыгъэнэу рахъухьагъ. Ащ пшъэрылъ шъхьаIэу фагъэнэфагъэр хъызмэт псэуалъэхэр (зыхэхьэрэ ведомствэм емылъытыгъэу) къагъэгъунэнхэр ары. Ащ пай цIэу «вневедомственнэр» иIэ зыкIэхъугъэр.
Зэхэубытэгъэ ухъумэным ипунктхэр (ПЦО) апэрэу 1970 — 1975-рэ илъэсхэм зэхащагъэх. Джащ фэдэу «Ночная милиция» зыфиIорэ подразделениер агъэпсыгъ.
Вневедомственнэ ухъумэным МыекъуапэкIэ иотдел 1980-рэ илъэсым зэхащагъ. Апэрэ пащэу иIагъэр Александр Киреевыр ары. 1984-рэ илъэсым нэс нэбгырэ 30 хъурэ взводыр зэрищагъ. Ухъумэным псэолъи 150-м ехъу ыкIи техническэ амалхэмкIэ къагъэгъунэрэ объекти 100 хахьэщтыгъэ. Транспортэу яIагъэр мотоциклэхэмрэ автомобили 4-рэ.
«Вневедомственнэ ухъумэным 2000-рэ илъэсым нэс хэхъоныгъэ зэришIыщтым и Концепцие» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу 1993-рэ илъэсым зиушъомбгъоу регъажьэ. Ар хабзэм имылъкукIэ аIыгъыным тыращэжьы, «ЗыкI техническэ политикэр» хагъахьэ. Ащ ишIуагъэкIэ ухъумэнымкIэ унэе предприятиехэм язэнэкъокъу ащытекIон зэрилъэкIыгъэм имызакъоу, материальнэу изытет нахьышIу хъугъэ.
2011-рэ илъэсым гъэтхапэм и 1-м Федеральнэ хэбзэгъэуцугъэу «Полицием ехьылIагъ» зыфиIорэм кIуачIэ иIэ мэхъу. Мы къулыкъум хэтхэм зэкIэми икIэрыкIэу яшIэныгъэхэр ауплъэкIужьых. ЗисэнэхьаткIэ ухьазырыныгъэ дэгъу зыIэкIэлъхэу, Iоф щызышIэнхэу зифэшъуашэхэр къыхахых. 2016-рэ илъэсым зэхъокIыныгъэхэм апкъ къикIыкIэ Лъэпкъ гвардием идзэхэр зэхащэх ыкIи а илъэсым, чъэпыогъум и 1-м вневедомственнэ ухъумэныр ащ хагъэхьажьы. Мы мафэм ехъулIэу къулыкъум икъутэми 7-мэ тиреспубликэ ирайонхэм Iоф щашIэ.
Вневедомственнэ ухъумэныр зызэхащагъэр илъэс 70-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ мэфэкI зэхахьэ Мыекъуапэ щыкIуагъ.
Урысые гвардием иподразделение хэтхэм ясэнэхьат епхыгъэ мэфэкIымкIэ афэгушIуагъэх Урысые гвардием и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм ипащэ иIэнатIэ зыгъэцакIэрэ Сергей Трубниковыр ыкIи вневедомственнэ ухъумэнымкIэ республикэ отделым ипащэу Андрей Власовыр.
— Вневедомственнэ ухъумэным икъулыкъушIэхэр лIыхъужъныгъэ зыхэлъ ыкIи пшъэдэкIыжьышхо зыхьырэ цIыфых, гумэкIыгъо хэфагъэхэм псынкIэу IэпыIэгъу афэхъунхэм ренэу фэхьазырых. Подразделениер зызэхащагъэр илъэс 70-рэ зэрэхъугъэм тарихъ мэхьанэ иI. Лъэпкъ гвардием хэхьэрэ структурэхэм мыр ащыщ ыкIи иIофшIэн шIуагъэу къыхьырэр уахътэм щаушэтыгъ. Щытхъу хэлъэу къулыкъур зэрэжъугъэцакIэрэмкIэ сышъуфэраз. ТапэкIи шъуипшъэрылъхэр зэрифэшъуашэм тетэу зэрэзэшIошъухыщтхэм сицыхьэ телъ. Вневедомственнэ ухъумэным иветеранхэм къулыкъум хэхъоныгъэхэр ышIынхэм яIахьышхо халъхьагъ ыкIи мы мафэм ехъулIэу ныбжьыкIэ кадрэхэм ягъэхьазырынкIэ яшIогъэшхо къагъакIо. КъулыкъушIэ ныбжьыкIэхэмкIэ ахэр щысэтехыпIэх, — къыIуагъ Сергей Трубниковым.
Вневедомственнэ ухъумэным иIофышIэхэм республикэм Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафыбэу щызэхащэхэрэм цIыфхэм ярэхьатныгъэ къащаухъумэ, хэбзэукъоныгъэхэм якъыхэгъэщын анаIэ тырагъэты. ЯIофшIэнкIэ анахь пшъэрылъ шъхьаIэу яIэр цIыфхэр ямылъку темыщыныхьэхэу шэпхъэ лъагэхэм атетэу къэгъэгъунэгъэныр, бзэджэшIагъэм пэуцужьыгъэныр ары. Унэе мылъку бзэджэшIагъэхэм зэрахахъохэрэм ыпкъ къикIэу бэмэ мы къулыкъум зыкъыфагъазэ хъугъэ. Псэолъэ 1300-рэ, цIыфхэр зыщыпсэухэрэ ыкIи ямылъку зыщагъэтIылъырэ чIыпIэ 2400-рэ мы уахътэм ехъулIэу къагъэгъунэ. 2022-рэ илъэсым имэзи 9-у пыкIыгъэм мэкъэгъэIоу «щынагъо» зыфиIорэмкIэ дэкIыгъо миным ехъу къулыкъум иIагъ, хэбзэукъоныгъэ 84-рэ къыхагъэщыгъ, бзэджэшIэ нэбгыри 120-рэ къаубытыгъ.
Къыхэбгъэщымэ хъущт, полицием иIофышIэхэм анахьи, Урысые гвардием идзэхэм ясэнэхьат епхыгъэ IофшIэнымкIэ фитыныгъабэ къазэрэритыгъэр ыкIи япшъэрылъхэр нахь макIэ зэрэхъугъэхэр. ГущыIэм пае, цIыфхэм зафагъэзэ зыхъукIэ ежь ацIэ, алъэкъуацIэ, IофшIэнэу агъэцакIэрэр арамыIонхэ, удостоверениер арамыгъэлъэгъун фитых. Джащ фэдэу кадрэхэм ягъэхьазырын, хэушъхьафыкIыгъэ амалхэр гъэфедэгъэнхэр, бзэджашIэхэр къызэраубытырэ шIыкIэхэр тэрэзэу къыхэхыгъэнхэр вневедомственнэ ухъумэн къулыкъум ипшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщых.
АР-м и Къэралыгъо Совет – Хасэм идепутатэу Александр Лобода Росгвардием ивневедомственнэ ухъумэн икъулыкъушIэхэм къафэгушIуагъ, IофышIэ анахь дэгъухэм щытхъу ыкIи рэзэныгъэ тхылъхэр, шIухьафтын лъапIэхэр аритыжьыгъэх.
КIАРЭ Фатим.