НыбжьыкIэ горэм гъэсэпэтхыдэ раIо зыхъукIэ гущыIэжъхэр агъэфедэхэу бэрэ къыхэкIы. Ахэм зэу ащыщ «Бэщ цIыкIур уапэ къырагъэуцуагъэми, едэIу». Мы гущыIэжъыр бэшIэгъэ дэд цIыфхэм захэлъыр. Апэ ащ мэхьанэу иIагъэр, енэгуягъо, фэшъхьафыгъэкIэ, ау джы къырагъэкIырэр – IэнатIэ зиIэу е пащэ къыпфашIырэм уедэIуныр, ыIорэр зэрэпшIэн фаер.
Нахьыпэм, тилъэпкъ шэн-хабзэхэу хихыгъэхэм ялъытыгъэу, зэкъотынхэр, зэдэлэжьэнхэр, зэгъусэхэу шIыхьафыкIэ зэдеIэжьынхэр яшэныгъ. Сыдигъуи чылагъом ыкIи лъэпкъым зэшIуихын фаехэм, цIыфхэр зыгъэгумэкIыхэрэ Iофыгъохэм арыгущыIэнхэр яхэбзагъ. Зигъо Iофыгъохэр агъэцэкIэнхэм фэшI ищыкIэгъэщтхэр цIыф зэхахьэхэм ащаухэсыщтыгъэх, зичэзыугъоу ашIэщтхэр агъэнафэщтыгъэх. ИжъыкIэ зэхахьэу, е зэфэсэу зэIуагъакIэрэм цIыф Iушхэр, щыIэныгъэм сэнаущ хэзыхыгъэ лIыжъхэр ращалIэщтыгъэх. Чылэ ыкIи хэгъэгу хасэхэр зыщаугъоищтыгъэхэ чIыпIэ гъэнэфагъэхэр яIэщтыгъэх. ТхьэлъэIухэр тхьачIэгъхэм ащашIыщтыгъэх.
Лъэхъаным дин шIошъхъуныгъэу адыгэхэм яIагъэхэм елъытыгъэу, зыщызэрэугъоищтыгъэхэ чIыпIэм ыгузэгу бэщ щыхасэщтыгъ. Ар сыдэу щытми упсыгъэ къызэрыкIо къодыещтыгъэп, ышъхьапэ тIо зэгокIэу куамэ иIэщтыгъ. Ар тхьэщ хэт чъыгэу зычIэгъ тхьэлъэIупIэщтыгъэм къыпаупкIыщтыгъэ ыкIи хасэ е хьыкум зыщашIырэ чIыпIэм ахьыти ипчэгу хасэщтыгъ.
Бэщыр чIэIугъошIу хъунэу, ылъапсэ пчэгъум фэдэу паупсыкIыщтыгъ, загъорэ гъучI папцIэ паIулIэу къыхэкIыщтыгъ. Ары а чIасэщтыгъэ бэщым «Хасэ» зыкIыраIуагъэр. Тхьабэхэм афэлажьэхэу зыщэт лъэхъанхэм тхьэлъэIум е хэсэ зэфэсым къекIуалIэрэ пэпчъ апэрапшIэ а бэщым екIуалIэти, ыIэ пхъэтIаркъом дилъхьэщтыгъэ ыкIи тхьэрыIо ышIыщтыгъэ: «Мы бэщыр къэзыгъэшIыгъэ ТхьэмкIэ тхьэлъанэ сэштэ Iофэу зэхэтфыщтхэм зэфагъэрэ шъыпкъагъэрэ ахэлъэу зэрэзгъэцэкIэщтхэмкIэ!»
Лъэпкъым ишэныгъ
Пасэрэм къыщырахьыжьэгъэ шэн-хабзэр къыкIэлъыкIогъэ зэманхэм зэрахьаныр тилъэпкъ ишэныгъ. Тиэрэ ия VI-рэ лIэшIэгъу чырыстан диныр адыгэхэм алэжьэу рагъэжьэгъагъ. Ар Византием къыпкъырыкIыгъэ урымхэм яправославие дин лъэпкъ. Илъэс миным ехъурэ уахътэм тятэжъ-тянэжъ пIашъэхэм ар аIыгъыгъ. Ислъам диныр адыгэхэм къызахэхьагъэр бэшIэгъэкIай.
Сыд фэдэ дин тилъэпкъ ымылэжьыгъэми, хасэхэр зэхащэнхэр сыдигъуи яшэныгъ. Зэфэсым хэлэжьэнэу къекIолIэрэ нэбгырэ пэпчъ, ижъыкIэ зэрашIыщтыгъэм тетэу, утыгум хэсэгъэ бэщымкIэ тхьэлъанэ ышIыщтыгъ.
Чырыстан диныр зэрахьэу зыщэтым, енэгуягъо, а бэщым Библиер нэужым быслъымэн диным рылажьэхэ зэхъум КъурIаныр палъэщтыгъэкIэ. Хасэм хэлэжьэщт е хьыкум зышIыщт нэбгырэ пэпчъ а бэщым екIуалIэти, ижъыкIэ хабзэ зэрэхъугъэу, шъхьэтIаркъом зы Iэр дилъхьэти, адрэр тхылъым тырилъхьэти, зэфагъэрэ шъыпкъагъэрэ хэлъэу аухэсыщтхэри, зэхафыщт Iофхэри зэригъэцэкIэщтымкIэ тхьэрыIо ышIыщтыгъ. Джырэ тилъэхъан къынэсыжьыгъ зыгорэм ыIэ КъурIаным тырилъхьэу, емыпцIыжьынэу тхьэрыIо зэришIырэр.
Уапэ къырагъэуцорэм едэIу
«Бэщ цIыкIу уапэ къырагъэуцуагъэми едэIу» зыкIаIорэр, тызэренэгуерэмкIэ, Хасэм щаухэсэу щагъэнафэхэрэр хэт ущыщыми, угу рихьыми римыхьыми, зэдаштагъэр дэх имыIэу зэрэбгъэцэкIэн фаер ары. Бэщэу зыпашъхьэ тхьэрыIо щашIырэм мэхьанэшхо зэрэратыщтыгъэр гущыIэжъым къытегъашIэ.
Хасэмэ афэгъэхьыгъэу тиIорыIуатэхэм, Нарт эпосым бэ къахафэрэр. ГущыIэжъхэри щыIэх: «Уиунэ зыщыгъаси – Хасэм кIо!», «Хасэм ыIорэр хабзэ, хабзэм ыIорэр бзыпхъэ».
Нартхэм я Зэфэс
Нартхэми хэгъэгу зэфэс яIэщтыгъэ. Хэсэ угъоипIэщтыгъэр Адыгэ хэкужъым игупчэ шъыпкъ, нарт Iалэдж иунэжъ зыдэтыгъэ чылэр ары. Къэбарыжъхэм зэрахэтымкIэ, а чIыпIэр Пщыщэ иджабгъу нэпкъ лъаг, зэреджэхэрэр Дэнджыу бжъап. Гъобэкъуае икъокIыпIэкIэ Пщыщэ ипсышъхьэкIэ километритIоу пэчыжь, ау ар Краснодар краим къыгъэгъунэрэ чIыналъэмэ къахеубытэ. Пщыщэ уикIымэ тихэку игъунапкъэ зэрэпэчыжьэр мэкIэ дэд.
Iалэджыпщым иунэжъ нартхэм яхасэ щаугъоищтыгъ, ежьыри ащ итхьаматэщтыгъ. ЖъыукI хасэри мы чылагъом щызэфэсыщтыгъ. Ны Хасэм хэлэжьэрэ бзылъфыгъэхэри мыщ къыращалIэщтыгъэх. Ны Хасэм тхьаматэу иIэщтыгъэр Iалэдж ишъхьэгъусэу БэтIын.
ТхьэрыIо ашIыщтыгъ
КъызэрэтIуагъэу, хэсэ бэщым пылъагъэщтыгъэ дин тхылъхэм атеIабэхэзэ тхьэрыIо ашIыщтыгъ. А ижъырэ шэныр хэгъэгухэм япащэхэм джырэ тилъэхъани агъэцакIэ. ГущыIэм пае, президентхэр зыхадзыхэкIэ е лIышъхьэхэр загъэнафэхэкIэ зэIукIэшхо ашIы ыкIи цIыфыбэу къэзэрэугъоигъэмэ апашъхьэ а IэнатIэм Iухьэрэм ыIэ Конституцием тырелъхьэшъ, тхьэлъанэ ештэ.
Тэри хэбзэ унэшъошI Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэ, общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэ —Щэрджэс Парламент» тиIэх, хэхэс адыгэхэу хэгъэгу зэфэшъхьафхэм ащыпсэухэрэми Хасэхэр зэхащагъэх. Ахэм уставхэр аштагъэх. Хэсэ бэщ непэ зыми чIисэнэп, ау зэфэсым къекIуалIэхэрэр, ижъыкIэ зэрашIыщтыгъэм фэдэу, а тхылъхэм аIэ тыралъхьэзэ Iуагъэхэр ашIымэ, аухэсырэмэ нахь зэфэгъабэ къахэфэнэу хъущтми пшIэхэнэп.
Илъэс мин пчъагъэхэм тилъэпкъ ылэжьыгъэхэу тщыгъупшэжьыгъэ лъэныкъохэм къафэдгъэзэжьымэ яшIуагъэ къэкIощт. НыбжьыкIэхэм япIуныгъэ-гъэсэныгъэкIи ахэр IэубытыпIэ дэгъу хъущтых.
Едыдж Батырай Европэм къырихыжьыгъэ сурэтхэу Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей къыритыжьыгъэхэм ащыщэу Джеймс Белль 1860-рэ илъэсым ышIыгъагъэхэм хасэр зыщызэхэтIысхьэгъэ чIыпIэм иутыгуи, хьыкумыр зыщызэрэугъоигъэм ыгузэгуи хэсэ бэщхэр зэрахэсагъэхэр ыкIи тхылъхэр зэрапылъагъэхэр арыолъагъох. ЗэфэситIум хэсэ бэщхэр зэращыхасэщтыгъэхэм, ямэхьанэхэр зэрэзэфэдагъэхэм яшыхьат Джеймс исурэтитIу зэфэдэхэу зэришIыгъагъэхэр.
Тэу Аслъан.
Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей иIофышI, археолог, УФ-м ижурналистхэм я Союз хэт.