Бырсыр // Бырсэйкъо – Берсиров
Убых лIакъу. Илъэс шъищ Iэпэ-цыпэ хъугъэу абдзахэмэ ахэсых. Кавказ заом илъэхъан зэрапхъогъэ чылэмэ ащыщ Бырсэйкъохьаблэ. Ар Къурджыпс Шъхьэгуащэ зыщыхэлъэдэжьрэм дэжь Iусыгъ. Мы чылэр ары апэрэ адыгэ букварыр зэхэзыгъэуцогъэ Бырсэй Умар къыздэхъухьагъэр.
Кавказ заом ыуж унэгъо 50-м ехъу Тыркуем икIыжьыгъ. Ахэм къатекIыгъэхэр Тыркуем, Иорданием, Сирием, Америкэм ащэпсэух. Адыгеим къинэжьыгъэхэу унэгъо зыбгъупшI щэпсэу. ЛIакъор къызытекIыгъэхэр: Елый – Хъотхъуаш – Нэхъурай – Мыхьамтал – Зэчэрый – Индар – Мыхьамод. КъызэраIотэжьырэмкIэ, лъэхъан чыжьэхэм Бырсэйкъо Зэчэрые абдзэхадзэм ипэщагъ. Кавказ заом инэу зыцIэ щыIугъэмэ ащыщ. Гъыбзэмэ къахэнэжьыгъ Бырсэйкъо Тытыужъ. Иорданием илъэс 30-м къыкIоцI пачъыхьэм икабинет итхьамэтагъ Бырсэйкъо ТIарикъ. Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым ифизикэ-хьисап факультет профессорэу Бырсыр (Бырсэйкъо) Талый илъэс 20 идеканыгъ. Инэу зыцIэ дахэкIэ Iугъэмэ ащыщых Бырсэйкъо Лухьэрэ Забытрэ. Бырсэйкъо Мыхьамод ефэндышхуагъ, илъэс тIокIищэ Iимамэу чылэм иIагъ. Хьакурынэхьэблэ мэщытым ащ ыцIэ фаусыгъ. Тилъэхъан Бырсыр (Бырсэйкъо) Бислъан Санкт-Петербург псэолъэшIын-зэгъэфэн Iофыгъохэм ягенеральнэ директорэу мэлажьэ.
Ти Адыгэ Республикэ имызакъоу, зэрэ Урысыеуи, нэмыкI хэгъэгухэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэми шIукIэ игугъу щашIы Бырсыр Батырбый – филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, академик, АКъУ-м щыригъэджагъэх, илъэсипшI фэдизрэ Адыгэ Республикэм шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ иминистрагъ, гуманитар шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ипащэу Iоф ышIагъ, мы лъэхъаным «Урысые профессорскэ зэIукIэм» и Адыгэ отделение итхьаматэу хадзыгъ. Научнэ IофшIэгъэшIоу иIэхэм апае педагогикэ ыкIи социальнэ шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иакадемик. Батырбый ишъхьэгъусэу Сафият педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, доцент. Научнэ IофшIэгъэ 50-м ехъу иI. Батырбый ышнахьыкIэу Абдулахь зэлъашIэрэ сурэтышI, Къэрэщэе-Щэрджэсымрэ Адыгэ Республикэмрэ язаслуженнэ сурэтышI, Урысыем культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI.
Бэджан – Беджанов
Бэджэнэ лIакъом икъэбарэу мыщ къыкIэлъыкIоу къэстыщтыр Бэджэнэ Мурат ытхыгъэ тхылъэу «Сквозь века прошедший мой аул» (Майкоп, 2009) зыфиIорэмрэ Мурат иныбжь илъэс 70-рэ зэхъум фатхыгъэу «Жизнь продолжается» (Краснодар, 2000) зышъхьэмрэ лIакъом фэгъэхьыгъэу къадэсхыгъэр ары. Мы къэбарыр нахь игъэкIотыгъэу къэзыIотагъэр Бырсыр Махьмудэу (Бырсыр Батырбый ят ары) Бэджанэхэр дэгъоу зышIэщтыгъэхэр ары.
Зэгорэм къуаджэу Бэджэнай ыIоу щыIагъ. А къуаджэр 1824-рэ илъэсым Урысыем ипачъыхьэ идзэ зэхикъутагъ. Джы Мамхыгъэ зыдэщысым Бэджэнае щыщыгъэхэр къэкIожьыгъэх. Ащ щыпсэухэзэ, Бэджэнэ унагъо горэм тхьамыкIагъо къехъулIагъ – унагъом исабый атыгъугъ. ЛIакъор бэрэ сабыим лъыхъугъ, ау сыдэу зэхъуи къагъотыжьын алъэкIыгъэп.
Нэужым къызэрэлъэгъуагъэмкIэ, сабыир къуаджэу Пщыжъхьаблэ щыщ лIакъоу Пщыжъмэ адэжь щыIэу къычIэкIыгъ. Пщыжъ лIакъом сабыир ыгъэнэгъоджагъ, зыми кIамыгъэнэцIэу ар апIугъ, алэжьыгъ. Къызэратыгъугъэри, зыщыщыри, зыпIухэрэр ятэ-янэу зэрэщымытри ащ ышIэщтыгъэп. КIалэр лIыпкъым иуцуагъ, пщы лъэпкъ къырагъэщагъ.
Пщыжъхэм джэгушхо ашIыгъ. КIалэм унэ фашIыгъ, унагъом сабыйхэр къихъуагъэх. ГушIуагъом гъунэ имыIэжь фэдагъ…
Охътабэ тешIагъ нахь мышIэми, Бэджанэхэу зисабый атыгъугъэхэр ясабый лъыхъуныр зэпагъэугъэп. Сабыир лIы хъугъэми, къагъотыжьыным щыгугъыщтыгъэх. Ягугъэ къадэхъугъ. Унагъо зышIэгъэ якIалэ Пщыжъмэ ащыщ хъугъэу къычIэкIыгъ.
Мамхыгъэ дэс Бэджанэмэ купышхо къаугъоигъ, якIалэу къагъотыжьыгъэр къащэжьынэу Пщыжъхьаблэ кIуагъэх. ЗыдэкIогъэ лIакъом зыдэгущыIэхэм, ежь кIалэм еупчIынхэшъ, ащ къызэриIорэм тетэу зекIонхэу Пщыжъмэ къаIуагъэти, кIалэр къарагъащи, Iофыр зытетыр зыраIом, мырэущтэу къариIуагъ.
– Мощ фэдиз илъэс тешIагъэу, сащымыгъупшэу сигупсэхэр къыслъыхъухи сыкъызэрагъотыжьыгъэр сигушIогъошху. Пщыжъхэу сызыпIугъэхэм сащымыщми сшIагъэп, сырякIалэу сэлъытэ, шIу сэлъэгъух, унагъуи сагъэшIагъэ, къуитIуи сиI. СызыпIугъэхэм зыми сыщагъэкIагъэп, дахэу сапIугъ, салэжьыгъ. «Тхьашъуегъэпсэу» ясэIо, шъхьащэ афэсэшIы. Ахэм гухэкI язгъэшIынэу сыфаеп. Сэ сичIыпIэ сыкъинэнэу исхъухьагъ. Джы сэ титIуи нитIуи сиI, лIэкъуитIу – Бэджан ыкIи Пщыжъ. Ау сэ лъэкъуацIэу Пщыжъ сиIэшъ, ащ сырэгушхо. Шъугу къысэшъумыгъабгъ. Сэ Пщыжъэу сыкъэнэ, ау Бэджанэхэмрэ Пщыжъхэмрэ къинми, хъярми зэхахьэхэу, зэфэгумэкIхэу, къэзэрэгъэгъунэхэу щыIэнхэу сыфай…
ЛIэкъуитIур зэшIухи, Бэджанэхэр Мамхыгъэ кIожьыгъэх.
Цуекъо Алый.