Хэгъэгум, лъэпкъым афэшъыпкъагъ

Уи Хэгъэгу уилъапIэу, уилъэпкъ бгъэразэу, цIыфхэр уикIасэу, уафэшъыпкъэу ущыIэныр — джары насыпыр ыкIи лIыгъэ хабзэр.

ЛIыгъэ! Бэрэ зэхэтэхы мы гущыIэр, кIоцIылъ мэхьанэм икуугъэ-лъэшыгъэ нахьыбэрэмкIэ тегупшысэрэп. Сыда адэ лIыгъэр? УзэрэцIыфыр къэбгъэ­шъыпкъэжьэу, ощ фэдэ цIыфым, къыошIэкIыгъэхэм — уичIыгу, уилъэпкъ, ны-тыхэм, Хэгъэгу­шхом уащыгушхукIэу, пфэлъэ­кIырэмкIэ кIэгъэкъон пытэ за­фэпшIыныр, хэти, сыди ­пшъхьэ фэбгъэдэныр, ищыкIагъэ зыхъу­кIэ, узышъхьамысыжьыныр ары.

ЛIыгъэ ощ нахь хъыбэим пIэ фэпщэиныр, удеIэныр, нэжъ­-Iужъхэм, сабыйхэм агу къыдэпщаеу уафэсакъыныр. ЛIыгъэр къутэмэ пчъэгъабэу, чъыгэежъ пытэу цIыф гъашIэм хэкIыхьагъ. Тарихъ лъэпсэ куу зиIэ адыгэ­хэр лIыгъэкIэ нэкъуакъохэу къырыкIуагъэх. Лъэпкъым ыпсэ хэшIыкIыгъэ адыгэ орэдыжъхэм ар дэгъоу къаушыхьаты. ЛIыгъэ узэфэныр, укъэбзэныр, ­уилъэпкъ, хэгъэгум гу къабзэкIэ сыдигъуи уаготыныр, уафэу­лэуныр.

Мы шэнышIум рыгъуазэу щыIагъ, гупшысагъэ, тхагъэ Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр. Ыпкъынэ-лынэ пэпчъ шIур зэхишIэу хэгощэ­гъагъ, игъэшIэ лъагъуи нэфынагъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Iоныгъом и 20-м, 1922-рэ илъэсым къуа­джэу Хьатикъуае мэкъумэщышIэ унагъо къыщыхъугъ. Къоджэ еджапIэм чIэсзэ апэрэ усэхэр ытхыхэу ригъэжьэгъагъ. Адыгэ педучилищым зычIэхьэм (1939), цIыф гъэсэгъабэхэм — КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Цэй Ибрахьимэ япроизведениехэм афэнэIосагъ, ежьыри училищым илитературнэ щыIакIэ пытэу хэуцуагъ. Иусэхэр Аскэр чэзыу­чэзыоу гъэзетхэм къарэхьэх. 1940-рэ илъэсым усэкIо ныбжьыкIэу гугъэпIэ инхэр къэзытырэр училищым ия 3-рэ курс Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым ращышъ агъакIо, бзэр ыкIи литературэр нахь куоу зэрегъашIэх.

1942 — 1946-рэ илъэсхэм А. ХьэдэгъалIэм дзэ къулыкъур ыхьыгъ, Хэгъэгу зэошхом ифронт­хэм ащызэуагъ. Зэо илъэсхэм патриотическэ усэхэу «Лъэмыдж», «ШтыккIэ кIэтхэ­жьыгъэхэр», «Заом тыфаеп», поэмэу «Джэнэт лъыхъухэр», мыхэм анэмыкIхэри къыхиу­тыгъэх. Дзэм къызыхэкIыжьым, 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым илъэс 60-м ехъурэ научнэ Iофы­шIэу, научнэ IофышIэ шъхьа­Iэу, литературэмрэ фольклорымрэкIэ отделым ипа­щэу, нартоведе­ниемкIэ отделым иIэшъхьэтетэу лэжьагъэ.

Ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу хиутыщтыгъэх. 1948-рэ илъэсым иапэ­рэ поэтическэ сборни­кэу «Гум иорэд» къыдэкIыгъ, ащ зэо илъэс­хэм ытхыгъэхэр къыдэхьагъэх. Я 50-рэ илъэсхэм усакIом ижьы­къащэ нахь зы­къегъэнафэ. Адыгэхэм ягушъхьэлэжьыгъэ куль­турэ, лъэпкъ шэн­-хабзэхэр, шIыкIэ-зе­кIуакIэхэр, лъэпкъ жэ­рыIо творчествэр шIогъэшIэгъонэу зэрэзэригъашIэхэрэм къакIэкIуагъэх иусэ тхылъхэу «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Гум шIоигъор». АдыгабзэкIэ усэхэр, поэмэхэр зыдэт тхылъ 13 фэдиз, томитIу хъурэ «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», зы тхылъэу «Избранное» ыкIи исборникыбэм Аскэр итворчествэ нэм къыкIагъэуцо, щыIэныгъэр къыраIотыкIы. Урысы­бзэкIи иусэ тхылъхэр Москва, Краснодар, Мыекъуапэ къащыхиутыгъэх.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр апэрэ адыгэ тхэкIо нахьыжъхэм ащыщ. Илъэпкъ ыщэчыгъэр зэкIэ гукIэ ыпщыжьэу тхагъэ. Зэгорэм лъэпкъышхоу щыIэгъэ адыгэхэр зэо-бэнэ зэпымычыжьхэм зэраужъгъэигъэхэр, чIышъхьашъом зэфэдэкIэ щитэкъухьагъэхэ зэ­рэхъугъэхэм игууз-лыуз ымыгъэгупсэфэу лъэпкъым тещэгъэ тыркъохэр къызхэкIыгъэр ыгъэу­нэфынымкIэ зышъхьасыжьыгъэп тхакIор, ащкIэ IэшэшIу фэхъугъэр икъэлэмып. Аскэр усэкIэ ытхыгъэ иповестэу «Адыгэм ыпхъу» зыфиIорэр лъэпкъым охътэ блэкIыгъэм игъогуонэ хьылъэу къызэринэкIыгъэм ишы­хьат заф, ар лъэпкъ литературэм исаугъэт шъыпкъ. Адыгэ лъэпкъыр дэкъацэм дэлъэу, къешIэкIыгъэ, къешэкIорэ пый­хэр — монгол ыкIи къырым хъанхэр, тыркухэр, нэмыкIхэр — къетхъохэу, зэрапхъоу, ­адыгэ кIалэхэр, пшъашъэхэр, сабыйхэр атыгъухэзэ пщылIыпIэм зэрэрагъэуцощтыгъэхэр повестым къыщыIотагъ. Адыгэ лъэпкъым ыпхъу Iуш дахэ иобразкIэ зэкIэ лъэпкъым игукъэбзагъи, изэфагъи, игулъыти, илIыгъэ хабзи къыригъэлъэгъукIыныр фызэшIокIыгъ. Мы произведениер илъэсипшI пчъагъэм еджапIэхэм япрограммэ хэтыгъ.

ТхакIоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр «цIыфы хъун фалIэу къэхъугъ» зыфаIохэрэм ащыщыгъ. Ылъэгъугъэу, пэкIэкIыгъэр макIэп. Хэ­гъэгу зэошхом имашIо хэ­тыгъ, зэоуж уахътэми иакъыл-гупшы­сэкIэ хэлэжьагъ, емызэщыжь IофшIэкIошхуагъ. ХьэдэгъалIэр цIыф гъэтIылъыгъэ-гупсэфэу, теубытэгъэ-пытагъэ зыхэлъэу гъэпсыгъагъэ, итворческэ пшъэ­рылъ зэшIуихынымкIэ фэлъэкIэу зыгорэ къытенагъэп. ШIэныгъэ Iофышхор — угъоени, зэхэфыни, зэгъэпшэни, зэфэхьысыжьыни — дэгъоу ыгъэцакIэщтыгъ, ушэтэкIо гъэшIэгъоныгъ, гупшы­сэшхо къолъыгъ. Ащ ишыхьат ыугъоижьи, зэригъэфэжьи, Iофы­шхо дишIи, томибл хъурэ эпосэу «Нартхэр» къызэрэдигъэкIыгъэр, эпосым итарихъ лъапсэ ыгъэу­нэфын, ар адыгэхэм зэряер къыушыхьатын зэрилъэкIыгъэр. Апэрэ лъэгъохэщэу мы Iофыгъо инымкIэ хъугъэ ХьэдэгъэлIэ Ас­кэр. Шъыпкъэ, къиныгъо ма­кIэп къызэринэкIыгъэр, ау зыкIи игугъэ ехьыжьагъэ зы­IэкIитIупщыгъэп. ЩэIэгъэшхорэ лIыгъэрэ хэлъэу итворческэ хьасэ ылэжьыгъ. Эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм ягъэшIэгъэным, афиIотыкIыгъэным Аскэр лъэшэу лъыплъэщтыгъ. Аскэр игукъэкIыкIэ лIы­хъужъ эпосымкIэ лъэпкъ фестивалэу «Нартхэм ямашIо орэмыкIуа­сэ!» зыфиIорэр зэхащэ хъу­гъагъэ. Литературнэ-­этнографическэ му­зыкальнэ шапхъэм ар итыгъ, фестивалыр Мые­къопэ гурыт еджапIэу N 7-м, Адыгэ рес­пуб­ликэ гимназием, Адыге­им ирайон зэфэшъхьаф­хэм яеджапIэ­хэм ащыщ­хэм, Шапсыгъэ, Псы­шIопэ районымкIэ культурэм ­илъэпкъ Гуп­чэ ащыкIуагъ, цIыфыгумэ анэсыгъ, зыпкъыращагъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр ищыIэныгъэ ыкIи итворчествэ зэрэщытэу илъэпкъ фэгъэзэгъагъэх. Гу­манитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэра­щэм ыцIэ зыхьырэм Iоф ще­шIэфэ тхылъхэр, эпосэу «Нартхэм» якъэхъукIэ лъапсэ къызщиIотыкIыгъэр — «Героический эпос «Нарты» и его генезис», «Героический эпос «Нарты» адыгских(черкесских) народов», «Память нации» къыхиутыгъэх. Адыгэ лъэпкъ эпосэу «Нартхэр» лIэшIэгъу плIэнэ IофшIэгъэшху. 1974-рэ илъэсым Москва итхылъ те­дзапIэу «Нау­ка» зыфиIорэм зы том хъоу «Нарты» зыцIэр А. М. ХьэдэгъалIэмрэ З. Къэрдэн­гъу­шъэмрэ къыщыдагъэкIыгъ.

Уехъопсэнэу IофшIэгъэ дэ­гъуи, гъэшIэ дахи Аскэр иIагъ. Ар бэ зылъэгъугъэ, бэ зышIэрэ цIыфыгъ. Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат. Къуаджэхэу Хьати­къуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ. 1959-рэ илъэсым щегъэжьагъэу УФ-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Ду­нэе Адыгэ (Черкес) академием иакадемикыгъ. ЩыIэныгъэ гъогушхор зафэу ыкIугъ, лъэуж нэф къыгъэнагъ. Аскэр лIыгъэрэ щэ­Iагъэрэ хэлъэу лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» апэрэу къыгъэпсэужьыгъ, адыгэ лъэпкъым ыпашъхьэ къырилъхьажьыгъ. ШIэныгъэлэжьышхо-нартоведэу, усакIоу, гупшысакIоу Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр илэжьыгъэ инкIэ ренэу лъэпкъым готыщт.

Мамырыкъо Нуриет.